0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va


Download 5.63 Mb.
Pdf ko'rish
bet53/59
Sana11.11.2017
Hajmi5.63 Mb.
#19860
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   59

‘simlik tana qismlarida taqsimlanishini aniqlashda, izo to p ­

lar  dozasi  sezilarli  darajada  oshiriladi.

Ko‘pincha nishonlangan birikmalar yoki o ‘g‘itlar bilan  ish  ko‘riladi. 

Bunda  elem entning  asosiy  qismi  muqobil  izotopdan  iborat  bo'lib , 

radioaktiv  elem en t  «nishon»  yoki  kuzatish  obyekti  sifatida  qo‘shiladi.

IZOTOPLAR  HAQIDA  TUSHUNCH A.

M U Q O B IL   VA  RADIOAKTIV  IZOTOPLAR

M a’lum  bir  elem ent  atomlari  turli  massaga  ega  bo'lishi  m a’lum. 

Masalan,  hozirgi  kun d a  massa  soni  39,  40,  42,  ...49  ga  teng  kalsiy, 

massa  soni  29,  30,  31  boMgan  fosfor  mavjudligi  aniqlangan.

Lekin kalsiyning  massa soni  39—49 ga teng atomlari bir xil  kimyoviy 

xossalarni nam oyon qiladi va Mendeleyev davriy jadvalida bitta o'ringa 

joylashadi.

Ularni bir-biridan farqlash uchun  izotoplar degan  ibora qoMlaniladi 

(isos  —  bir  xil,  o ‘xshash,  topos  — joy).  Shunday  qilib,  kalsiy  10  ta


(39,  40,  42  ..  49)  fosfor  6  ta,  yod  15  ta  izotopga  ega.  Hozirgi  kunda 

barcha  elem entlarning  izotopi  mavjudligi  aniqlangan.

Izotoplar yadrosidagi  protonlar soni  uning  davriy jadvaldagi  tartib 

raqamiga mos keladi.  Izotoplar asosan neytronlar soni bilan bir-biridan 

farq  qiladi.

Izotoplar  m uqobil  va  radioaktiv  izotoplarga  bo'linadi.  M uqobil 

izotoplarning  yadrosida  hech  qanaqa  o'zgarish  sodir  bo'lm aydi  va  u 

doimiy  bo'lib  qolaveradi.

Radioaktiv  izo to p lar  sun’iy  usulda  m uqobil  izo top larni  kuchli 

neytronlar  oqim i  bilan  maxsus  m oslam alarda  b o m b ard im on   qilish 

asosida  olinadi.

Dem ak,  muqobil  va  radioaktiv  izotoplarning  asosiy  tashqi  belgisi 

radioaktiv  nurlanishning  bor  yoki  yo'qligidadir.

Har  bir  elem ent  radioaktiv  va  m uqobil  izotopga  ega:

Muqobil: 

,H \   ,H 2, 6C 12,  6C 13,  7N 14,  7N 15  va  b.

Radioaktiv: 

, H \   6C 10  ,  6C 14,  7N 13,  7N 16  va  b.

Agrokimyoviy  tekshirishlarda nishonlangan azot sifatida radioaktiv 

izotopdan  ham ,  m uqobil  izotopdan  ham   foydalaniladi.

Ularni  aniqlash  usullari  bir-biridan  keskin  farqlanadi:  m uqobil 

izotoplarni  atom   og‘irliklari  o'rtasidagi  farq  asosida  m assa-spektro- 

m etrlar  va  optikaviy  spektrograflarda  aniqlansa,  radioaktiv  izotoplar 

ularning  nur  taratish  xarakteri  va  jadalligi  asosida  maxsus  hisobla- 

gichlarda  aniqlanadi.

Radioktiv  nur taratish  vayarim  parchalanish  davri. 

M a ’lumki,  radiy 

rad io ak tiv   p a rc h a la n g a n d a   u c h   xil  n u r  ta r a ta d i.  A grokim yoviy 

tad q iq o tlard a 

q o 'lla n ila d ig a n   rad ioak tiv  iz o to p la rn in g   b eixtiyor 

parchalanishidan  h ar  uch   turdagi  nurlar  hosil  b o ‘ladi.  Agrokimyoviy 

izlanishlarda  asosan 

ß

 -nurlar  ustida  ish  olib  boriladi.

Qandaydir  radioaktiv  izotopdan  ajralgan  (chiq qan ) 

ß

  -zarracha 

o 'zig a  xos  harakat  energiyasiga  ega  b o ‘ladi.  M asalan ,  15P 32  ning 

p a rch alan ish id an   hosil  b o ‘ladigan  ß -z a rra c h a la rn in g   eng  yuqori 

energiyasi  1,7  mev  (m egaelektronovolt)ga,  20C a45  izotopiniki  esa  0,25 

mev  ga  teng.

/3-zarrachalar  b iro n ta  m odda  orqali  o ‘tgan  pay td a,  uning  atom i 

bilan to ‘qnashib,  ionlashtiradi  va  natijada o ‘z  energiyasini  yo'qotadi. 

T o 'siq   m a ’lum   qalin lik k a  ega  b o 'lsa ,  t o ia li g i c h a   y u tilish i  h am  

m u m k in .  T urli  m o d d a la rn in g   ra d io a k tiv   n u r la r n i  tu tib   qo lish i 

turlichadir.


M asalan,  lsm  qalinlikdagi qo ‘rg‘oshin  plastinka va 4,4 sm  qalinlik- 

dagi  alum iniy  plastinka  bir  xil  miqdordagi  j8-nurlarni  yutadi.



Yarim  parchalanish  davri. 

Fosforning  radioaktiv  izotopi  |5P 32  ning 

parchalanishi  va  muqobil  l(iP32  ga  aylanishi  quyidagi  o'zgarish  asosida 

sodir  bo ‘ladi:



A s p32  - >   ,6  P  32  + 

ß

Turli  radioaktiv  izotop  yadrolarining  t o ‘la  parchalanish  davri 



turlichadir.  Ayrim  yadrolar juda qisqa  fursatda  parchalansa,  boshqalari 

bir  necha  o ‘n  yil  davom ida  parchalanadi.  Shu  bois  tadqiqotlarda 

yarim  parchalanish  davri  hisobga  olinadi.  Yarim  parchalanish  davri 

har bir  izotop  uch u n  o ‘ziga xos  bo ‘lib,  2uCa45  uchun  165  kunga,  2HCa49 

uchun  2,5  soatga,  19C a40  uchun  1,2’ 109  yilga,  l5Ca29  uchun  esa  4,6 

soniyaga  tengdir.

Agrokimyoda  keng  ishlatiladigan  ,.P 3  uchun  esa  bu  ko‘rsatkich 

14,2  kunni  tashkil  etadi.

Tabiiy  azot  2  ta  muqobil  izotop  N 14  va  N 15  ga  ega.  Uning  su n ’iy 

izotoplari  N 13,  N 16 va  N 17  larning yarim  parchalanishi  davri  bir  necha 

soniyadan  10  daqiqagacha davom  etadi  va  amaliy jihatdan  ahamiyatga 

ega  enias.  Mg,  Al  va  Si  larning  izotoplari  ham   juda  qisqa  yarim 

parchalanish  davriga  ega  bo'lgani  bois  agrokiniyoviy  tadqiqotlarda 

ishlatilmaydi.

AGROKIMYOVIY  IZLANISHLARDA  AZOTNING 

M U Q O B IL  7N 15  IZOTOPIDAN  FOYDALANISH

Zam onaviy dehqonchilikning taraqqiyoti  bevosita azotning tabiatda 

aylanishi  va  tuproqdagi  azot  muvozanatini  saqlash  bilan  bog‘liqdir. 

Zero  azot  ekinlar  hosilini  shakllanishida  eng  muhim  oziq  elem entidir. 

Shu  bois  azotning  o ‘simliklar  hayotidagi  roli  va  tuproqdagi  m iqdori, 

dinamikasi  va o ‘simliklar tom onidan o'zlashtirilishini o'rganish  muhim 

masala bo'lib qolaveradi.  Hozirgi  kunda  «nishonlangan  azot»  quyidagi 

m uam m olarni  hal  etishda  qo'llanilm oqda:

—  tuproq  va  o ‘g ‘it  tarkibidagi  azot  o'rlasidagi  reaksiyalarni  aniq- 

lashda;

—  azotning  biologik  fiksatsiyalanishini  o ‘rganishda;



—  nitratlarning  tuproq  va  o 'g 'itd an   oqar  ham da  sizot  suvlarga 

o ‘tishini  o ‘rganishda;

—  azotning  denitrifikatsiyalanishini  o ‘rganishda;


—  biologik,  m ineral  va  m ahalliy  o ‘g‘itlar  tark ib id ag i  azotdan 

foydalanish  koeffitsientini  aniqlashda;

—  o'sim liklar  tom onidan  azotni  yutilishi  va  alm ashinuvini  o ‘rga- 

nishda;


—  azotning  tupro q   hosil  b o 'lish   jaray o n id ag i 

o 'r n in i  ko'rsa- 

tishda.

Odatda,  N 15 dan vegetatsiya  tajribalarini  o ‘tk azishd a foydalaniladi. 



Shunday  tadqiqotlar  asosida  m ineral  o ‘g ‘itIar  ta rk ib id a n   o 'rta c h a  

52%  azot o'zlashtirilishi,  go‘ng va to rfb ila n  om ixta  qilib  ishlatilganda 

esa  bu  ko 'rsatkich  m os  ravishda  65,0  va  71,6%   ni  tashkil  etishi 

aniqlangan.

|5P32  RADIOAKTIV  IZ O T O PI  BILAN  AMALGA 

OSHIRILADIGAN 

VEGETATSIYA  TAJRIBALARI

15P32 ishtirokida o ‘tkaziladigan vegetatsiya tajribalarida  ishlatiladigan 

fosforning  radioaktiv  preparatlari  tarkibida  P 32  m iq d o ri  ju d a  kam 

(m asalan,  1  g  P20 5  ning  faolligi  0,1  mkkyuri  ga ten g   b o ‘lib,  unda  atigi

1,5  - IO-7  mg  P32  bor).

R adioaktiv  fosfor  kichik  yarim   p a rc h a la n ish   d av rig a  egaligi, 

uchuvchan  emasligi,  juda  kichik  dozalarda  ishlatilgani  va  tuproqqa 

oson  yutilishi  bois  o ‘zini  nisbatan  xavfsiz  elem ent  sifatida  namoyon 

qilsada,  u  bilan  tadqiqotlar  olib  borishda  ehtiyot  choralariga  jiddiy 

e ’tibor  berish  lozim.

Radioaktiv  elem entlar  bilan  amalga  oshiriladigan  barcha  ishlar: 

am pulani  ochish,  ishchi  eritnia tayyorlash va eritish,  faol  o ‘g‘it tayyor- 

lash  kabilarning  barchasi  m o ‘rili  shkaf  ichida  bajariladi.  Xodim lar 

albatta  xalat  va  rezinka  q o ‘lqop  kiyishlari  shart.

Yuqori faolikka ega preparatlar maxsus m etall  shkaflarda saqlanadi. 

U larn in g   eritm a la rid a n   n ia 'lu m   m iq d o rd a  o lish   u c h u n   avtom at 

pipetkalar  va  byuretkalar  ishlatiladi.

Vegetatsiya  idishlariga  radioaktiv  m oddani  k iritish d a  quyidagi 

tartibda  ish  ko‘riladi:  katta  chinni  kosaga  tu p ro q   solinadi  va  uning 

o ‘rtasiga  radioaktiv  m odda  eritm asi  quyiladi.  S o ‘ngra  q o ‘lda  (albatta 

rezinka  qo'lqop  kiygan  holda)  aralashtiriladi.  Idishlarga  tuproq  tortib 

olishdan  tortib  hosilni  yig‘ishtirish  va  uni  kim yoviy  tahlil  qilishning 

b archasi  birinchi  navbatda  o ‘g ‘itsiz  v a ria n td a n   b o sh la n ib ,  keyin 

radioaktiv  modda  dozasining  ortib  borishi  tartibid a  ish  ko‘riladi.



Radioaktiv fosfor ( 15P 32)  tuproq  tarkibidagi eriydigan va o ‘simliklar 

tom onidan o'zlashtiriladigan fosfatlar miqdorini aniqlashda ham  yaxshi 

natija  beradi.

TUPROQLI  M UHITDA  AMALGA  OSHIRILADIGAN 

VEGETATSIYA  TAJRIBALARI

Bu  usu!  o'sim liklarning  o ‘g‘itga  b o ‘lgan  talabini  tezkor  aniqlash 

usuli  sifatida  ham   qo‘llanilishi  mumkin.

Vegetatsiya tajribalarining yana bir muhim tom oni, dala tajribalarida 

k uzatiladigan  turli  hodisalarnin g   sabablarini  aniqlash  m aqsadida 

qo'llanilishidir.

Lekin  vegetatsiya  tajribalari  hech  qachon  dala  tajribalari  o ‘rnini 

bosa  o lm a y d i,  chu n ki  bu  ikki  k o 'rin ish d ag i  tajrib alarni  am alga 

oshirishdagi  shart-sharoitlar  (yorug‘lik,  suv  tartibi,  tuproq  xossalari 

va  boshqalar)  bir-biridan  sezilarli  farq  qiladi.

C h u no nch i,  dala  tajribalarida  o'sim liklar  oziq  m oddalarini  ham 

haydalm a  qatlam dan  va  haydalm a  qatlam  ostidan  olsa,  vegetatsiya 

tajribalarining  tuprog'i  faqat  haydalm a  qatlam dan  olinadi.

V egetatsiya  tajribalarida  o'sim liklarning  amal  davrida  m e’yordagi 

namlik  saqlanadi  va  shunga  mos  ravishda oziq elem entlarining  m obi- 

lizatsiyasi  ham   dala  sharoitidagidan  birm uncha  boshqacha  kechadi.

Idishlardagi  tuproqning  harorati  ham 

boshqacha  b o ‘lib,  u  o ‘z 

navbatida  tu pro qda  kechadigan  jarayonlar  dinamikasiga  o'ziga  xos 

ta ’sir  qiladi.

T uproq  tuzilm asi,  uning suv  va  havo o ‘tkazuvchanligi,  shuningdek 

o'sim liklar ildiz tizimining rivojlanishi ham dala sharoitidagidan sezilarli 

farq  qiladi.

Akadem ik  D .N .  Pryanishnikov o ‘zining  «ArpoKHMe»  (1940)  dars- 

ligida  «...dala  tajribasining  asosiy  vazifasi  dala  sharoitida  o ‘g‘itlarning 

ta ’sir  doirasini  o ‘rganish  b o ‘lsa,  vegetatsiya  usulining  vazifasi  ayrirn 

omil va jarayonlarni  o'sim lik,  tuproq va  o ‘g‘itga ko‘rsatadigan  ta ’sirini 

nisbatan  qulay  sharoitlarda  asoslab  berishdir...»  deb  ta ’kidlagan  edi.

Tuproqli  m uhitda  amalga  oshiriladigan  vegetatsiya  tajribalari  bir 

nechta  k etm a-k et  bajariladigan  tadbirlarni  o ‘z  ichiga  oladi.



Tuproqni  olish  va  uni  tayyorlash. 

Rejalashtirilgan  masalani  to ‘g‘ri 

hal  qilish  u c h u n   tajriba  m aqsadida  olinadigan  tuproq  haqida  quyidagi 

m a’lum otlar aniq bo'lishi  kerak:  a) tuproqning  nomi;  b) tuproq olingan 

joy;  d)  tu p roq ning  m adaniy  holati  va  tarixi.


T u p ro q la r  dalad an   b e lk u ra k   y o rd am id a  o lin a d i  va  avvaldan 

tay y orlab   q o ‘yilgan  qoplarga  so lin ad i.  Q o p la rd a   o ‘g ‘it  va  g o 'n g  

qoldiqlari  boim asligi  kerak,  aks  holda  vegetatsiya  tajribasi  barbod 

b o ‘ladi.  Agar  ko‘p  m iqdorda  tu p ro q   olishga  to 'g 'ri  kelsa,  arava  yoki 

tirkam aning  ustiga  toza  qanor  yoyiladi  va  tegishli  joyga  olib  borib 

to ‘kiladi.  Uzoq  joylardan  tu p ro q   olib  kelishda  yuk  m ashinalari  va 

v agonlardan  foydalanishga  t o ‘g ‘ri  keladi  va  b u n d a   h a m   yuqorida 

aytilgan  talablarga  amal  qilinadi.

Tajriba  uchun  olinadigan  tuproqlarning  m iqdori  idishlarning  soni 

va  hajm i  asosida  hisoblab  topiladi.  Tashish,  tayyorlash  va  idishlarga 

solish jarayonida  ko‘p  m iqdorda  tuproq  isrof bo'lad i,  sh u nin g  uchun, 

o d a td a ,  talab  qilinadigandan  k o 'r a   25%  k o 'p ro q   tu p ro q   olinadi. 

Tuproqning  namligi  yuqori  b o ‘lsa,  hisoblab  topilgan  m iqdor  yana 

30—40%  ga  oshiriladi.

T uproqni  qo ‘lga  olib  tashlab  yuborganda  changim asa,  barm oqlar 

orasiga  olib  ezganda  qo ‘lga  yopishm asdan  m ayda  kesakchalarga  ajrab 

ketsa,  u  tajriba talabiga to ‘la javo b   beradi.  R ejalashtirilgan  navbatdagi 

tadbirlar  tezkorlik  bilan  am alga  oshirilm asa,  keltirilgan  tuproq  qurib 

qoladi,  tarkibidagi  oziq  elem entlarning  ancha  qism i  yo 'q o lad i.

T uproqni olish m uddatlari  ham   tajriba natijalariga o ‘ziga xos tarzda 

ta ’sir  k o‘rsatadi.  M asalan,  yozda  olingan  tuproqlar  tu p ro q   azotining 

nitrifikatsiyalanishi,  fosfor  va  kaliy  im m obilizatsiyalanishining  kuchli 

boMishi  bilan  bahorda  olingan  tuproqlardan  farq  qiladi.

T uproqni  tayyorlashning  asosiy  vazifasi  uni  tarkibi  va  xossalari 

jih atid an  bir jinsli massaga aylantirishdan  iborat.  Bu ja ra y o n  o 'z   ichiga 

tuproqni belkurak yordam ida yaxshilab aralashtirish,  elak d an  o'tkazish 

va  uni  o'sim lik  ildizlari  ham da  toshchalardan  tozalash  ishlarini  oladi.

Tajriba  ishlari  am aliyotida  m etall  elakchalardan  k o ‘ra,  sim dan 

to ‘qilgan,  teshikchalarining d iam etri  3,0  mm bo'lgan elaklardan foyda- 

lan ish  an ch a  qulaydir.  Bu  m aq sa d d a   oddiy  krovat  t o ‘rid a n   ham  

foydalanish  mumkin.

Mavzuga  bog'liq  ravishda  q o 'riq   yoki  m adaniylashgan  tuproqdan 

foydalanish mumkin.  M adaniylashgan tuproqlarning  keyingi  3—5 yillik 

tarixi  (ekin turi,  hosildorligi, tuproq n i ishlash tizimi, o 'g 'it turi, 



m e ’y o r i )  

m a’lum   b o ‘lishi  kerak.  M ahalliy  o ‘g 'it,  ohak  yoki  zaxiraviy  fosfor 

o ‘g‘iti  kiritilgan  m aydonlardan  tu p ro q   olish  m um kin  em as.

Turli shakldagi o ‘g‘itlarning sam aradorligi o ‘rganiladigan tajribalar 

u ch u n   ayni  elem ent  bilan  kam   darajada  ta ’m in lan g a n   tu p ro q d an  

foydalanish  maqsadga  muvofiq  hisoblanadi.  M asalan,  fosforli  o ‘g ‘itlar



bilan amalga oshirilacligan vegetatsiya tajribasi uchun faqat N K  solingan 

m aydondan,  kaliyli  o 'g 'itlar  ustida  o'tkaziladigan  tajribada  esa  faqat 

N P   solingan  maydondan  tuproq  olish  maqsadga  muvofîqdir.

Tajriba  uchun  qo'riq  tuproq  olinganda,  tuproq  tarkibidagi  ildiz 

va ang 'iz qoldiqlarini  ezib,  tuproq  massasi bilan aralashtirib yuboriladi. 

M aydalangan  va  elakdan  o'tkazilgan  tuproqning  usti  brezent  yoki 

plvonka  bilan  yopilishi  va  qisqa  inuddat  ichida  idishlarga  solinishi 

shart.


Idishlarga  tuproq  toMdirish. 

Ekinlar  bilan  vegetatsiya  tajribalarini 

o ‘tkazishda  ko‘proq  Vagner yoki  Mitcherlix idishlaridan  foydalaniladi. 

Bu  idishlar  sug^rishni  amalga  oshirisli  usuli  bilan  bir-biridan  farq 

qiladi.  M itcherlix  idishi  tubidagi  teshikcha  orqali  sug'orilsa,  Vagner 

idishi  ichiga  o ‘rnatiladigan  nay  va  taroqcha  orqali  suv  bilan  ta ’m in- 

lanadi.

V agner  idishidan  ko'proq  aniq  tajribalarni  amalga  oshirishda  foy­



dalaniladi.  M itcherlix  idishi,  odatda,  javon(stellaj)larga  teriladi.  Ve­

getatsiya  idishlari  aluminiy yoki  ruxlangan  tunukalardan  tayyorlanadi. 

Ayrim  hollarda  shisha va sopol  idishlardan  liarn foydalaniladi.  Bunday 

idishlar bir qator afzalliklarga ega b o ‘lsada  (zanglamaydi,  oson yuviladi 

va  hokazo),  salgina  ehtiyotsizlik  oqibatida  sinishi  va  tajribaning  aniq- 

ligiga  p u tu r  yetishi  mumkin.  Hozirgi  kunda  shishadan  tayyorlangan 

vegetatsiya  idishlaridan  deyarli  foydalanilmaydi.  Shishadan  tayyor­

langan  idishlar tuproqlarni  Quyosh  nuri va yorug'ligidan  saqlash  uchun 

ikki  qavatli  material  (ichkarisidan  qora  va  tashqarisidan  oq)  material 

bila  o ‘rab  chiqiladi.

Vegetatsiya  idishlar silindrsim on  shaklda,  turli  kattalikda tayyorla­

nadi.  Shisha yoki  plastmassa idishlarning kattaligi  (diam etr x balandlik) 

15x20;  20x20;  25x20;  30x25 sm,  tunukadan  tayyorlanadigan  idishlarning 

kattaligi  esa  20x20;  30x25;  30x30;  30x40 sm bolishi  mumkin.  Balandligi 

katta  boMgan  idishlar  bir  qator  kamchiliklarga  ega  bo'ladi.

M asalan,  30  sm  dan  baland  bo'lgan  idishlarning  quyi  qismida 

ildizning  o'sishi  va  rivojlanishini  cheklovchi  anaerob  sharoit  yuzaga 

keladi.  N ay  yordam ida  sug‘orilganligi  sababli  tuproq  qatlam larining 

nam lanishida  farq  yuzaga  keladi.

Vegetatsiya  idishlari  sifatida  diam etri  20—30,  balandligi  10— 12 

sm  b o ‘lgan  kristallizatorlardan  h am   foydalaniladi.

V egetatsiya  idishlarini  tan lash d a  o ‘rganiladigan  o ‘simlik  turi  va 

tajriba  m aqsadiga  alohida  e ’tib o r  beriladi.  O datda,  qisqa  m uddatli 

tajribalarda  ko ‘proq  m iqdorda  o 'sim lik  o'stirish  uchun  keng  diametrli



idishlar  ishlatiladi.  Amal  davrining  oxirigacha  o ‘stiriladigan  ekinlarni 

m e’yorida  o'sib  rivojlanishi  u c h u n   katta  sig‘imli  idishlar  tanlan adi. 

M asalan,  g'alla  ekinlarini  5—7  kg  tuproq  joylashadigan  15x20  yoki 

20x20  sm  li  idishlar  qoniqtirsa,  qandlavlagi  uchun  15—20  kg  tuproq 

joylashadigan, g'o 'za uchun esa  25—27  kg tuproq joylashadigan  idishlar 

tanlanadi.  Idishlarni tanlashda ekinning oziq  m oddalarga  talabchanligi 

ham   hisobga  olinadi.  Yana shu  narsani  nazarda  tutish  lozim ki,  kichik 

sig'im li  idishlarda  hosildorlik  past  b o ‘ladi  va  tabiiyki,  tajrib an in g  

aniqligi  ham   kamayadi.

Vegetatsiya tajribalarini am alga oshirishda idishlarning sig'im i bilan 

bir qatorda  ularning balandligi va  diam etrining bir xilda boMishi  m uhim  

aham iyatga ega.  Bo'sh  idishlarning  m assalari va diam etrlari  o'rtasidagi 

farq  mos  ravishda  100  g  va  0,5  sm  dan  oshmasligi,  balandliklari  bir 

xilda  boMishi  shart.  Idishlarning  soni  tajriba  tizim idagi  v ariant  va 

takrorliklar  soniga  mos  bo'lishi  lozim .

T uproq  toMdirishdan  aw al  idishlar  vaxshilab  yuviladi,  quritiladi. 

Shundan  keyin  ularning  ichi  em al  b o ‘yoq  bilan,  so'ngra  d a m m a r  loki 

bilan  qoplanadi.

Bu  vositalar  topilmagan  ta q d ird a,  suyultirilgan  b itu m d a n   ham  

foydalanish  m umkin.  Idishlardan  h ar  gal  foydalanilganda,  ularning 

ichi  albatta  lok  bilan  qoplanishi  shart.

Vagner  idishi  (15-rasm)  dan   foydalanganda  lining  ichiga  metall 

yoki  shisha  nay  o'rnatiladi:  u n d a n   sug‘orishda  foydalaniladi.  Nay 

idishdan  2—4  sm  chiqib  turishi  va  2 ,0 —2,5  sm  diam etrga  ega  bo'lishi 

kerak.

Q

a



b

d

15-rasm.

  V agn er  v e g e ta tsiy a   id ish i  v a   un ing  tark ib iy  q ism la r i.

T a r o q c h a   v a   n a y   ( a ) ;   y i g ‘ i l g a n   i d i s h n i n g   o l d d a n   ( b )  

v a   y o n d a n   ( d )   k o ' r i n i s h i .


V agner  idishining yana  bir m uhim  tarkibiy qism laridan  biri  drenaj 

m aqsadida  ishlatiladigan  taroqdir.

Idishning  tubiga,  taroqning  ikki  yoniga,  yaxshilab  yuvilgan  3—4 

kg  m ayda  (yong‘oq  kattaligidagi)  shag'al  solinadi.  D renaj  sifatida 

m aydalangan  shisha  siniqlaridan  ham   foydalanish  m umkin.

Sug'orish  nayi  idishning  tubiga  taqalib  qolmasligi  uchun  uning 

pastki  qismi  D -delta  shaklda  qiyib  qo‘yiladi.  Shag'al  va  tuproqni  bir- 

biridan  ajratib  turish  uchun  diam etri  idish  diam etridan  5—8  sm  katta 

b o'lgan  doka  qirqim laridan  foydalaniladi.  Doka  gazlam a  topishning 

iloji  bo'lm aganda,  eski  gazetalardan  ham  foydalanish  mumkin.

Tuproq  toMdirishdan  a w a l  idishlar  200—300  g  shag'al  yoki  shisha 

siniqlari  yordam ida  bir  xil  og'irlikka  keltiriladi.  Shundan  keyin  tortib 

olingan  tuproq  asta-sekin  drenaj  ustiga  to'shalgan  doka  yoki  gazeta 

ustiga  to'kiladi.  Idishga solinayotgan tuproqning pastki 4—5 sm qatlami 

q o 'ld a  yuza qismiga nisbatan kuchliroq zichlanadi.  Olinadigan tuproq­

ning  sathi  idishdan  1,5—2,0  sm  past  bo'lishi  shart.  O datda,  30x30  sm 

k attalik d ag i  idishga  22—27  kg  quruq  tuproq  jo y lashadi.  Barcha 

idishlardagi tuproq og‘irligini bir xil  qilib olish, vegetatsiya tajribasining 

asosiy shartlaridan biridir.  Idishlarga solish uchun tayyorlangan tuproq- 

d a n   n a m lik   va  agrok im y ov iy   xossalarni  an iqlash  u c h u n   to 'r tta  

takrorlikda  nam unalar  olinadi.

Tajriba  uchun  olingan  tuproq  keng  yuzali  sellofan  plyonka  yoki 

brezentga  (katta  hajmli  tog‘ora  bo'lsa,  yana  ham  yaxshi)  to'kiladi, 

ustiga  tajriba  tizimi  bo'yicha  rejalashtirilgan  va analitik  tarozida tortib 

olingan  o 'g 'itla r  bir  tekisda  sochib  chiqiladi  va  q o ‘1  bilan  yaxshilab 

aralashtiriladi.

Maydalangan, elangan tuproqlaming namligi, nam sig'imi, agrokimyoviy 

xossalari  aniqlangach,  shuningdek,  idishlar,  o 'g 'it  va  eritm alar  tayyor 

b o'lgach ,  idishlarga  tuproq  to'ldirishga  kirishiladi.

Idishlarga  tuproq  to'ld irish   o 'ta   nozik  va  m as’uliyatli  ish  bo'lib, 

tadqiqotchidan  barcha  idishlardagi  tuproqlarning  tuzilishi  va  zichligi- 

ning bir xilda bo'lishiga erishish talab qilinadi.  Shu sababdan muayyan 

tajriba  tizim idagi  barcha  idishlarga  tuproq  to 'ld irish   bir  kishining 

q o 'lid an   chiqishi  m a’qul  hisoblanadi.

Shu  bilan  bir  qatorda  b arch a  idishlarga  bir  kun  ichida  tuproq 

to'ldirish vegetatsiya tajribasi oldiga qo'yilgan muhim shartlardan biridir.

O datda,  idishlarga  tu p ro q   to'ldirishda  bir  nechta  kishi  ishtirok 

etadi:  kim dir  tuproq  va  idishlarni  tarozida  tortadi,  boshqasi  o 'g 'it 

yoki  eritm a  tayyorlaydi,  qolganlar o 'g 'it va tuproqni  aralashtirish bilan


m ash g 'u l  b o ‘ladi.  Tajribani  o ‘tk a z ish d a   eng  asosiy,  m a s ’ul  shaxs 

idishlarga  tuproqni  solib,  bir  xil  zichlik  va  tuzilishga  keltiradi.

Idishlarga  tuproq  to'ldirishda  tajriba jurnali  tutiladi.  U n d a   ta d q i- 

qotlar  mavzusi  va vazifalaridan  tashqari  ekin  turi,  navi,  tajriba  tizim i, 

takrorliklar soni, tuproqlarning agrokim yoviy va agrofizikaviy xossalari, 

o ‘g‘itlar dozasini hisoblash, bir xil og'irlikka keltirilgan idishlar m assasi 

(Vagner idishlari uchun), beriladigan suv m iqdori, tuproqlarni to id iris h  

usuli(har bir variantdagi idishlar raqam i,  ularga qanday m odda,  q a n c h a  

m iq d o rd a  so ling an i)  kabilar  y o zib   b o rila d i.  Bu  ta d b ir  m u a y y a n  

izchillikda  olib  boriladi.  A w al  birinch i  variantga  tegishli  idishlarga 

tuproq  to ‘ldiriladi,  keyin  ikkinchi  va  hokazo  variantlarga  o ‘tiladi.

M itcherlix idishining tubiga taro q c h a  yoki shag'al solinadi,  u stid an 

idish  diam etriga  tenglab  qirqilgan  doka  gazlama  to ‘shaladi  s o ‘ngra 

idishning  diam etrini  hisobga  olgan  h o ld a  TN Sning  60%  nam ligidagi 

200—400 g qum   (buning uchun  100 g  quruq  qumga  15  ml  suv q o ‘shib 

aralashtiriladi)  solinadi.  Qum  idish  tub ini  1,5—2,0  sm  q a lin lik d a  

qoplashi,  dokaning  chetlari  idish  devoriga  tegib  turishi  sh a rt  (16- 

rasm).


(600  100)  :1 15  = 5 2 1 7  g  b o iad i.

16-rasm.

  M itcherlix idishi  va  unda  o ‘tkazilayotgan  tajriba.

O ldindan  bir  xil  og‘irlikka  keltirilgan  Vagner  idishlariga  drenaj 

solinadi,  ustiga doka  to'sh alib,  uning ustiga  yuqorida  aytilgan  tartibda 

kvars  qum  joylanadi.

Jdishlarga  tuproq  to 'ld iris h   bitta  idishga  joylanad igan   tuproq 

m iqdorini  aniqlashdan  boshlanadi.

Masalan,  idishga  15%  namlikdagi  6,0  kg  tuproq  solingan  bo'lsa, 

tuproqdagi  quruq  tuproq  massasi:

(6000  •  100)  : 115  =5217 g  boMadi.

Lekin  tajribada  T N S  ga  nisbatan  40—50%  nam likdagi  tuproq 

ishlatilishi  lozim.  Tuproqning  boshlang‘ich  namligi  15%,  TN S  40% 

ga  tengligini  e ’tiborga  olsak,  idishlarga  solinadigan  tuproq  namligi 

20%  ga  yetkazilishi  va  buning  uchun  har  bir  kg  tuproqqa  50  ml,  6  kg 

tuproqqa  esa  300  ml  suv  quyish  kerakligini  hisoblab  topam iz.

Olingan  tuproq  sirlangan  tog'oraga  solinadi  va  ustiga  kerakli  suv 

(300  ml)  quyilib,  3—5  daqiqa  davomida  yaxshilab  aralashtiriladi  va 

idishlarga  solinadi.  Idishning  pastki  qismiga  solinadigan  tuproq  (3—4 

sm   qalinlikdagi)  qattiqroq  zichlanadi  va  uning  ustiga  qavatm a-qavat 

tup roq   solib,  bir  tekisda  zichlab  boriladi.  T o‘g‘ri  ish  tutilgan  holda, 

tortib  olingan  tuproqning  idishdagi  sathi  idish  balandligidan  2—3  sm 

past  bo'ladi.

Idishlarga  to'ldiriladigan  tuproqning  m a’qul  nam likda  bo'lishiga 

erishish  m uhim   aham iyatga  ega.  0 ‘ta  nam  tuproqlarni  idishga  solib, 

ustidan bosilganda zichlashib qoladi va o'simlik ildizlarining rivojlanishi 

qiyinlashadi.

Q uruq  tuproqlar  esa  yaxshi  zichlanmaydi,  sug‘orish  jarayonida 

idish  ichidagi  tu p ro q n in g   «o‘pirilishi»  sodir  boMadi.  T uproqning 

c h o ‘kishi  paytida  o'sim lik  ildizlari  uziladi,  qaysiki,  ularning  rivojla- 

nishiga  salbiy  ta’sir  ko ‘rsatadi.

0 ‘g‘itlash. Vegetatsiya tajribalarida sanoat o 'g'itlari bilan bir qator- 

da  toza  kimyoviy  tuzlardan  ham   foydalaniladi.

K im yoviy  toza  tu z la r  o ‘z  tarkibida  ballast  m o d d ala rn i  kam 

m iqdo rd a  tutadi.  Tajriba  m aqsadiga  zid  kelmagan  hollarda,  m asalan, 

tu p ro q n in g   oziq  e le m e n tla r  bilan   ta ’m inlanganligini  aniqlash,  turli 

sh ak ld ag i  o ‘g ‘itlar  s a m a ra d o rlig in i  o ‘rganish,  N P K n i  faqat  fon 

sifa tid a   q o 'llash   va  bosh q a  h o llard a  kimyoviy  toza  tuzlarn i  qo'llash 

m um kin.

M asalan,  azotli-kaliyli  o ‘g ‘it  sifatida  K N 0 3  tuzidan  foydalaniladi 

v a  b u n d a   tuz  m iqdori  u n in g   tarkibidagi  kaliy  m iqdori  asosida



hisoblanadi.  Tajriba  tizim i  b o ‘y ich a  yetishm aydigan  azot  miqdori 

N H 4N O ,  tuzini  qo'llash  asosida  to'ldiriladi.

Fosforli-kaliyli  tuz  sifatida  K H ,P 0 4  +  K ,H P 0 4  aralashm asidan 

l'oydalaailadi  va  bunda  ular  eritm asining  pH  ini  tuproq  eritm asining 

pH  iga  teng  bo'lishiga  erishish  lozim .  Fosforning  dozasi  tajriba 

tizimidagi  m iqdordan oshib  ketmasligi  uchun  kaliy fosfatning bir qismi 

natriy  fosfat  bilan  alm ashtiriladi.

Vegetatsiya  tajribasidagi  N P K   m iqdori  tajriba  maqsadi,  idishning 

kattaligiga  bog'liq  bo'lib,  5—8  kg  sig‘imli  idishlar uchun  0,35—0,75  g 

N ,  0,3—0.5  g  P 20 5  va  0,3—0,5  g  K.,0  atrofida  bo'lishi  m um kin.

0 'g ‘it  m e ’yorini  idishdagi  tupro q  massasiga  qarab  ham  hisoblash 

mumkin  ( 130-jadval).



130-jadval

Tuproqli muhit vegetatsiya  tajrib alarid a  ayrim ekinlarga 

solinadigan  o ‘g ‘it  dozalari,

g / k g   ( Z .I .  Jurbisk iy)

Ekin  turi

N

P A

k

2

o

G 'a lla   ekinlari

0.1 5

0 , 1 0

0 . 1 0

Du k k ak l ilar

0 , 1 0 - 0 , 1 5

0 , 1 0 - 0 . 1 5

0 , 1 0 - 0 , 1 5

K a n o s h k a

0,12

0 , 2 0

0 , 2 8

Q and lavlagi

0,15

0 , 2 2

0 , 2 2

Zig'ir

0 , 0 5 - 0 , 0 7

0 , 1 0 - 0 , 1 2

0 , 0 6 - 0 , 1 0

E k in bop  naslia

0 , 2 0 - 0 , 3 0

0 , 2 0 - 0 , 3 0

0 . 2 0 - 0 , 3 0

G ‘o ‘za

0,2 4

0 , 3 6

0 , 0 6 - 0 , 1

T am aki

0 , 2 0 - 0 , 3 0

0 , 1 0 - 0 , 2 0

0 , 2 0 - 0 , 3 0

Karam

0 , 1 5 - 0 , 2 0

0 , 2 0 - 0 , 2 5

0 , 2 0 - 0 , 2 5

P o m id o r

0 , 1 0 - 0 , 1 5

0 , 1 5 - 0 , 2 0

0 , 2 0 - 0 , 3 0

B o d  ring

0 , 1 5 - 0 , 2 0

0 , 1 5 - 0 , 2 0

0 , 2 0 - 0 , 2 5

Oshlavlagi

0 , 1 5 - 0 , 2 0

0 , 2 0 - 0 , 2 5

0 , 2 0 - 0 , 2 5

Sab zi

0 , 1 5 - 0 , 2 0

0 , 2 0 - 0 , 2 5

0 , 2 0 - 0 , 2 5

P iy o z

0 , 1 0 - 0 , 1 5

0 , 1 0 - 0 , 1 5

0 , 1 5 - 0 , 2 0


Masalan,  5  kg tuproq sig'adigan idishda (20x20 sm) g‘alla ekinlarini 

yetishtirish  uchun  0,75  g  N ,  0,5  g  P20 5 va  0,5  g  K 20   solish  lozim.

Agar  tuproq  birorta  elem ent  bilan  yuqori  darajada  ta ’m inlangan 

bo'lsa,  uning  miqdorini  2—5  m arta  kamaytirish  m um kin.

M asalan,  kaliy  bilan  yuqori  darajada  ta ’m inlangan  tuproqlarda 

1  kg  tuproqqa  solinadigan  K20   m iqdorini  0,05—0,02  g  ga  qadar 

kamaytiriladi.

Tuproqli  m uhitda  am alga  oshiriladigan  vegetatsiya  tajribalarida 

asosiy  oziq  elementlari  (N P K )dan  tashqari  boshqa  m akro  va  mikro- 

elem entlar  ham  ishlatiladi.

Tajribada  m ikroelem ent  tutgan  tuzlardan  M n S 0 4  ■

  5H 20(22,8%  

M n),  Zn  S 0 4  •  7H20   (22,8%  Z n),  S u S 0 4  •  5H 20   (25,5%  Cu),  C o S 0 4 

•  7H ,0(21,0%   Co),  (N H 4)bM o70 24  •  4H 20   (54,3%  M o),  N a2B40 7  ■

 

10H20   (11,3%  B)  yoki  H 3B 0 3  (17,5%)  keng  ishlatiladi.



Fe  ni  F e-E D T A   yoki  F e-H E D T A   xelatlari  shaklida  ishlatish 

m aqsadga  m uvofiqdir.  U  yoki  bu  tuproq  tipida  o'sim liklarda  Fe 

yetishmasligining  alom ati  b o ‘lgan  xloroz  ko‘p  hollarda  tuproqda  ayni 

elem entning  tanqisligi  hisobiga  emas,  balki  tuproq  m uhiti  reaksiyasi 

(p H )  yoki oksidlanish-qaytarilish  potensiali  (Eh)  va  tuproq  namligiga 

bog'liq  bo'ladi.

M uhitning  reaksiyasi  (p H )  8  ga  teng  b o 'lg an   sharoitda  tem ir 

o ‘sim liklar  tom onidan  qiyin  o ‘zlashtiriladigan  gidrooksid  shaklida 

b o ‘ladi.

Undan  tashqari  Ph  ning  yuqori  qiym atlarida  va  nam lik  yuqori 

b o ‘lganda  tem ir  Fe30 4  holatga  o ‘tadi,  qaysiki,  faqat  kuchli  nordon 

m uhitdagina  erishi  m um kin.

Vegetatsiya  tajribalarida  o ‘g‘it  turini  tanlash  va  uni  qo‘llash  eng 

m as’uliyatli  tadbirlardan  biri  hisoblanadi.

Tanlanadigan  o 'g 'itla r   tuproqning  xususiyatlariga  keskin  ta ’sir 

ko'rsatmasligi  kerak.  Shunday  ekan,  tem irning  F eC l3  yoki  F e (S 0 4)2 

shakllarda qo‘llash  tuproqda tem ir taqchilligini  keltirib  chiqaradi.  Shu 

sababdan  ham  uni  xelat  holatida  qo'llash  yaxshi  natija  beradi.

Kimyoviy toza tuzlardan tashqari m ikroelem entlar bilan boyitilgan 

o'g'itlardan  (masalan,  b o'rli yoki marganesli superfosfat),  shuningdek, 

o ‘z  tarkibida  m ikroelem ent  tutgan  sanoat  chiqindilaridan  (masalan, 

pirit)  ham   foydalanish  m um kin.

M ikroelem entlarning  dozasi  ekin  turi,  tu p ro q   xususiyatlari  va 

qo'llash  usuli  (tuproqqa solish,  urug'ni  nam lash  yoki  ildizdan tashqari 

oziqlantirish)ga  bog'liq  ravishda  o'zgaradi.


0 ‘g‘it dozalarini hisoblash.  0 ‘g ‘it dozalarini hisoblash tajriba tizimi 

asosida,  o 'g 'it  turi,  shakli  va  tarkibidagi  sof m odda  m iqdorini  bilgan 

holda  amalga  oshiriladi.

M asalan, arpa ustida o'tkaziladigan tajribada asosiy oziq elem entlar 

(N P K )  ning  m iqdori  130-jadvaldan  olinadi:  0,15  g  N ,  0,1  g  P 20 5,  va

0,1  g  K 20 .   U  holda  20x20  sm   kattalikdagi  5  kg  sig‘im li  idish  uchun 

N P K   dozasi:

N  =   0,15  x  5,0  =   0,75  g;

P20 5  =  0,1x  5,0  =   0,50  g;

K20   =   0,1 x  5,0  =   0,50  g  b o ‘ladi.

Agar tajribada ammiakli selitra  (35,0%  N ),  superfosfat  (20%  P2O s) 

va kaliy xlorid  (60%  K20 )   qo‘llanilishi  kerak bo‘lsa,  quyidagicha hisob- 

kitob  olib  boriladi:

1.  100  g  N H 4N 0 3  da 

-  

35  g  N   b o ‘lsa, 



x  g --------------  

— 

0,75  g  N   boMadi,



bundan:  x  q(0,75xl00):35  =   2,14 g  N H 4N 0 3  kelib  chiqadi.

2.  100  g  superfosfatda  — 

20  g  P2O s  b o 'lsa , 

x  g


-------------- — 

0,50  g  P 20 5  boMadi,

bundan:  x = (0,75xl00):35= 2,50  g  superfosfat  kelib  chiqadi.

3. 


100  g  KC1  da 

-  


6 0 g K 20   b o 'lsa, 

x  g -------------- — 

0,50  g  K 20   b o 'lad i,

bundan:  x  =   (0,75  x  100)  :  60  =   0,83  g  KC1  kelib  chiqadi.

Kompleks o 'g 'itlar (nitrofoska,  nitroam m ofoska —  N A F K ,  am m o- 

fos,  kaliyli  selitra  va  b.)  ni  hisoblashda  birm uncha  boshqacha  yo‘l 

tutiladi.

Birinchi  variant.  Tajribada  o ‘z  tarkibida  asosiy  oziq  elem entlarni 

teng  m iqdorda  tutuvchi  N A FK   q o ‘llanilishi  lozim   boMsin.  Bu  o ‘g ‘it 

tarkibida  oziq  elem entlar  (N P K )n in g   har  biri  16%  ni  tashkil  qiladi. 

M isolning  sharti  yuqordagicha  (0,75  g  N ,  0,50  g  P 20 5,  0,50  g  K 20 )  

bo'lsin.


Beriladigan  oziq  m oddalar  dozasi  turlicha,  lekin  ularning  o ‘g ‘it 

tarkibidagi  miqdori  bir  xil  boMgani  bois  ishni  eng  kam   dozada  talab 

etiladigan  elem entlardan  boshlash  lozim,  ya’ni:

32  -  Agrokimyo


100  g  NAFKda 

-  


16  g  P20 5  (yoki  K 20 )   b o ‘lsa,

x g


-------------- 

—  0,50 g  P20 5  (yoki  K20 )   b o ‘ladi,

bundan:  x  =   (0,5  x  100)  :  16  = 3 ,1   g  NA FK   kelib  chiqadi.

Ayni  m iqdordagi  fosfor  va  kaliy  o ‘simlikning  amal  davri  uchun 

yetarli  hisoblanadi.  Lekin  tajriba  tizimiga  ko‘ra  bitta  idishga  0,75  g 

azo t  b e rilis h in i  b ilgan  h o ld a ,  y e tish m ay d ig an   a z o t  m iq d o rin i 

(0,75—0,5  q  0,25  g)  hisoblab  topam iz.

Bu  m iqdordagi  azot  uchun  (0,75  x  100):20,5  =   1,2  g  am m oniy 

sulfat  q o ‘llash  tavsiya  etiladi.

Ikkinchi  variant. 

Tarkibida  turli  miqdorda  oziq  elem entlar  tutgan 

m urakkab  o ‘g ‘itlar  (m asalan,  amm ofos:  10%  azot  va  50%  fosfor) 

ishlatish  lozim   b o ‘lgan  hollarda  quyidagicha  yo‘l  tutamiz:

M asala  sharti  aw algi  holdagiday  bo'lgani  bois  hisoblash  o ‘g‘it 

tarkibidagi  eng  ko‘p  oziq  elem entdan  boshlanadi:

1.  100  g  N H 4H 2P 0 4  da 

-  


50  g  P20 5  b o ‘lsa, 

x  g


--------------  

— 

0,50  g  P20 5  bo'ladi,



bundan:  x  =   (0,5  x  100)  :  50  =   1  g  ammofos  kelib  chiqadi.

2.  Ammofos  tarkibidagi  N   ni  hisobga  olsak:

100  g  N H 4H 2P 0 4  da 

-  


10  g  N  bo'lsa,

l g


-------------- — 

x g N   bo'ladi,

bundan:  x  =   (1,0  x  10,0)  :  100  =   0,1  g  N  kelib  chiqadi.

3.  Topilgan raqam   (0,1  g azot)ni solinishi  lozim b o ‘lgan  azot 

m iqdoridan  ayiriladi:

0 .7 5 .—  0,1  =   0,65  g  azot.

Bu  raqam   bironta  azotli  o ‘g‘itga  aylantirib  hisoblanadi.

Agar tajribada kimyoviy toza  tuzlar,  masalan N H 4N 0 3 ishlatilayot- 

gan  b o ‘lsa,  quyidagi  hisoblash  amalga  oshiriladi:

1.  N H 4N 0 3  ning  m olyar  massasi  80,05 g.

2.  80,05  g  N H 4N 0 3  da 

-  


28  g  N  bor; 

x  g


--------------  

— 

0,75  g  N



x  =   (80,05  x  0,75)  :  28  =   2,14 g  N H 4N 0 3  .

Shu  y o i   bilan  boshqa  tuzlarni  ham   hisoblash  m um kin.



Eriydigan  o ‘g‘itlar  (azotli  va  kaliyli)  tu p ro q q a   1—2%  li  eritm a 

holida  beriladi.  M asalan,  yuqorida  hisoblab  topilgan  2,14  g  amm iakli 

selitradan  50 ta vegetatsiya idishining h ar biri u c h u n   50  ml  dan  1—2%

li  eritm a  tayyorlash  uch u n   quyidagicha  ish  tutiladi:

1.  2,14  x  50  =   107  g  ;

2.  50  x  50  =  

2500  ml.

Eritm alari  aralashtirilganda  ch o 'k m a   hosil  qilm aydigan  tuzlardan 

bitta  eritm a  tayyorlab  ishlatish  m um kin.  M asalan,  idishlarga  2,14  g 

am m iakli  selitra  va  0,83  g  dan  kaliy  xlorid  solish  rejalashtirilgan:

1.  2,14  x  50  idish  =   107  g  am m iakli  selitra;

2.  0,83  x  50  idish  =   41,5  g  kaliy  xlorid;

3.  107,0 

41,5  -   147,7  g.

4.  100  ml  eritm a x  50  idish  =   5000  ml.

Erimaydigan  o ‘g‘itlar  bir  oz  quritiladi,  m aydalanadi  va  diam etri

0,5— 1,0  mm  li  elaklardan  o'tkaziladi.  G ran u lalan g an   o ‘g‘itIarning 

samaradorligi  o'rganilganda,  ular  m aydalanm aydi.

QoM laniiadigan  o ‘g ‘itlar  tu p ro q   m u h itin i  va  tu p ro q   eritm asi 

konsentratsiyasining  o ‘zgartirmasligi,  sh u n in g d ek ,  tarkibida  ballast 

m oddalar tutmasligi  shart.

Sinalayotgan  o ‘g‘itning  shakli  va  q o ‘llash  m e ’yorining  tuproqqa 

ko‘rsatadigan  ta ’siri  aw aldan   hisobga  olinadi.

Ko‘pchilik vegetatsiya tajribalarning tizimi o ‘g ‘it m e’yorlarini o ‘sim- 

lik  rivojlanishining  turli  davrlarida  b o ‘lib-bo‘lib  berish  —  qo'shim cha 

oziqlantirish  asosida  tuziladi.



U rug‘larni  ekish  va  nihollarni  parvarishlash. 

Tajribada  o'rgani- 

ladigan  ekinlarning u ru g'i  idishga  tuproq  to ‘ldirilgan  kunning ertasiga 

ekilishi  lozim.  Shuning  uchun  ham   ek ilad ig an   u ru g 'la r  oldindan 

tayyorlab  qo'yiladi.  Ekish  uchun  yuqori  sifatli,  navdorligi  jihatidan 

toza,  unuvchanligi  100%  ga  yaqin  b o ‘lgan 

e lita   urug‘lar  olinadi. 

UrugMar  quruq,  nam langan  va  undirilgan  h o latd a   ekilishi  mumkin. 

Odatda,  ekiladigan  urug‘lar analitning  0,05  yoki  form alinning  0,1%  li 

eritmasi bilan ishlanadi  (formalin bilan ishlov berilgan urug'laryaxshilab 

yuvib  tashlanishi  kerak).

N am lash  m uddati  urugMarning  xossalari  b ila n   b og‘liq  b o ‘Iib, 

butguldoshlar oilasiga  kiradigan  ekinlarning urugMari  1—2 soat, yupqa 

qobiq  bilan  o ‘ralgan  urug ‘lar  3—4  so at,  m u sta h k a m   qobiq  bilan 

o'ralgan  urug'lar  esa  10— 12  soat  davom ida  b o ‘ktiriladi.


Kam  m iqdordagi  urug'larni  undirib  olishda  Petri  kosachasidan, 

ko‘p  m iqdordagi  urug'larni  undirishda  esa  sirlangan  kyuvetalardan 

foydalaniladi.  K osacha  yoki  kyuvetalarga  suvga  to ‘yintirilgan  kvars 

qum  1,5—2,0  sm  qalinlikda  solinadi.  Ustiga  bir  qavat  filtr  qog‘oz 

to ‘shaladi  va  urugMar  bir  tekis  terib  chiqiladi.  U rug‘larning  ustiga 

bir-ikki  qavat  filtr  qog‘oz  q o ‘yilib,suv  bilan  nam lanadi  va  20—25 

daraja  issiqlikni  ushlab  turadigan  termostatga  qo‘yiladi.

U rugM arning  ild izi  0 ,2 —0,4  sm  b o 'lg a n d a ,  id ish larg a   olib 

o'tqaziladi.  B unda ular ildizlarining bir xil uzunlikda bo‘lishiga alohida 

e’tibor  beriladi.

U ru g la r  trafaret  yordam ida  0,5—2,0  sm  dan  5—6  sm  chuqurlik- 

kacha  ekilishi  m um kin.  Buning  uchun  diam etri  idish  diam etridan  0,5 

sm  kichik  b o 'lg an   trafaret  olinadi  va  idishdagi  tuproq  ustiga  q o ‘yilib, 

to 'm to q   u c h ü   shisha  tayoqchalar  yordam ida  kerakli  chuqurlikda 

uyachalar o'yiladi.  Ekish chuqurligining bir xilda b o‘lishi shisha tayoq- 

chaga  o ‘rnatilgan  p o ‘kak  yordamida  boshqariladi.  O'yiqlarga  pinset 

yordam ida  u ru g 'la r   tash lan ad i  va  p in setn in g   orqa  to m o n i  bilan 

ko'm iladi.

UrugMarni  ekishning  ikkinchi  usulida  maxsus  qoshiq  yordam ida 

har bir vegetatsiya idishidan  m a’lum miqdordagi tuproq boshqa idishga 

olinadi.  Idishda  qolgan  tuproq  ustiga  trafaret  qo‘yib,  urug‘lar  terib 

chiqiladi.  K eyin  olib  q o ‘yilgan  tuproq  u ru g 'lar  ustiga  to'kilad i  va 

qo‘l  bilan  yengilgina  zichlanadi.  H ar ikki  holda  ham   idishdagi  tuproq 

ustiga  200—400  g  (idish  diametriga  bog'liq  holda)  chamasi kvars  qum  

tashlanadi.  U  e k in la r  yu qoridan  su g'o rilganda  tu proqni  yuvilib, 

qatqaloq b o 'lishdan ,  shuningdek,  tuproq yuzasini Quyosh nuri ta ’sirida 

qizib  ketishidan  saqlaydi.

U rug'lar un ib   chiqqunga  qadar idishlardagi  namlikni saqlab  turish 

uchun  idishlar  ustiga  qalin  qog‘oz  yoki  karton  tashlab  qo'yiladi.

Idishlarda  o'stiriladigan  nihollar  sor.i  ekin  turi  va  idishning  dia­

metriga  bog'liq.  M asalan,  20  x  20  sm  kattalikdagi  idishda  arpa,  suli 

va  bug‘doydan  20—25  ta,  grechixa  va  don-dukkaklilardan  10—15  ta, 

bedadan  25  ta,  bodring,  rediska,  sabzidan  3—5  ta,  g‘o ‘za,  m akka- 

jo ‘xori,  kungaboqar,  kartoshka,  karam va qandlavlagidan  1  ta o ‘simlik 

o ‘stirilishi  m u m k in .  O datda,  har  bir  idishda  qoldiriladigan  nihollar 

sonidan  5— 10  ta  k o 'p  urug‘  ekiladi.

Bitta  o 'sim lik   qoldirish  rejalashtirilgan tajribalarda  o'sim liklarning 

5— 10  d ona  u ru g ‘i  idishning  m arkaziga  ekiladi  (m asalan,  m akka- 

jo ‘xorining  6  d o n a   urug‘i).


N ihollar o ‘zini tutib olgach  (g'alla ekinlarining to ‘planish davrida), 

b arc h a   idishlarda  bir  xil  m iq d o rd a   nihol  q o ld irib ,  yaganalanadi. 

Yaganalashda  eng  nim jon  va  eng  b aqu w at  nihollar  olib  tashlanadi, 

o 'rta c h a   ko'rsatkichga  ega b o ‘lganlari  qoldiriladi.  O d a td a ,  yaganalash

2—3  m arta  amalga  oshiriladi(m asalan,  g‘o ‘za  unib  c h iq q a n d a n   keyin 

5—6  ta,  3—4  chin  barg  davrida  3—4  ta,  sho nalashdan  boshlab  1  ta 

o'sim lik  qoldirib  yagana  qlinadi).

Y aganalash  paytida  o lin g an   o 'sim lik lar  u ru g ‘i  va  ildizi  bilan 

birgalikda  qog‘oz  xaltachalarga  solinadi,  raqam lanadi,  quritiladi  va 

tortiladi.  U lardan o'sim liklar rivojlanishining boshlang‘ich  davrlaridagi 

kimyoviy  tarkibini  aniqlashda  foydalanish  m um kin.

Tajribadan  aniq  va  haqqoniy  natijalar  olish  u ch u n   g 'alla  ekinlari

3—4,  dukkakli va  moyli  ekinlar  4 —5,  makkajo‘xori,  g ‘o ‘za,  kartoshka, 

qandlavlagi, kartoshka kabi ekinlar esa 6—8 ta takrorlikda ekilishi lozim.



S u g ‘orish. 

Tajribadagi  ekinlarni  yetishtirish  va  u lard a n   m o ‘l  hosil 

olishda  tuproqning  m a’qul  nam ligi  birinchi  navbatda  ekinning  turi, 

biologik  xususiyatlari,  yoshi  va  sh u n in g d ek ,  tu p ro q   tip i,  uning 

mexanikaviy  tarkibi  bilan  b o g ‘liqdir  (bundan  tu p ro q   nam ligi  asosiy 

omil  sifatida  qaraladigan  tajribalar  m ustasno).

K o ‘p  sonli  tajribalarning  natijalariga  ko‘ra tu p ro q n in g   eng  m a ’qul 

nam ligi  uning  to ‘la  nam   sig 'im i  (TN S)ning  60%  iga  teng  nam lik 

hisoblanadi.  O g'ir  m exanikaviy  tarkibli,  shuningdek  organikaga  boy 

tuproqlarda  bu  kattalik  7 0 -8 0 %   ga  teng  bo‘ladi.

Idishlardagi namlik o ‘simiiklarning oziq m oddalarga talabchanligiga 

kuchli ta ’sir ko'rsatishini  unutm aslik lozim.  M asalan,  tu p ro q d a namlik 

kam  bo'lgan sharoitlarda o'sim liklarning fosforga talabchanligi sezilarli 

darajada  oshadi.

M a’lumki,  M itcherlix idishlarida sug‘orish T N Sni  hisobga olmagan 

holda  idish  tubidan  suv  oqib  chiqqunga  qadar  davom   ettiriladi.

Vagner idishlarida  beriladigan  suv  m iqdori  quyidagi  k o ‘rsatkichlar 

asosida  hisoblab  topiladi:

1)  idishning  og‘irligi  (drenaj  va  nay  bilan);

2)  m utlaq  quruq  tuproq  massasi;

3)  suv;

4)  qum   miqdori;

5)  idishga  o ‘rnatilgan  sinch(karkas)  og‘irligi;

6)  idish  sirtiga  o ‘ralgan  g ‘ilo f og'irligi.

Misol:  tuproqning idishlarga solish oldidan to 'la   n a m  sig‘im i  50%, 

boshlang‘ich  namligi  15%,  tu p ro q   og‘irligi  6,0  kg  b o 'lsin .  Sug‘orishni



T N S  ning  60%  namligida  o'tkazish  rejalashtirilgan.  U  holda:

1)  idishlardagi  tuproqning  namligi  amal  davri  davomida  m utlaq 

quruq  tuproqqa  nisbatan  (50  x  60)  :  100  =   30%;

2)  idishlarga  solinadigan  m utlaq  quruq  tuproq  massasi  —  (6000  x 

100)  :  J 15  =   5217  g;

3)  T uproq  namligini  30%  ga yetkazish  uchun  kerak  bo'ladigan  suv 

m iqdori  (5217  x  30)  :  100  =   1565  g;

4)  idish  ostiga va tuproq  ustiga solingan  qum  massasi  200 g +  200 g= 

=   400  g;

5)  qum dagi  25%  namlikni  T N S   ning  60%  igacha  yetkazish  uchun 

kerak  bo'ladigan  suv  (200  g  qum   uchun  30  mi)  —  30 g  +  30 g  =   60 g;

6)  Idishning  drenaj  va  nay  bilan  birga  og'irligi—2000  g;

7)  Sinch  (karkas)  ning  og‘irligi  —  40  g  bo'lishi  lozim.

Barcha  raqam larni  qo'shib  chiqsak,  (5217  +  1565  +   400  +  60  + 

2000  +   40)  9283  g,  yaxlitlasak,  9300  g  kelib  chiqadi.  Bu  raqamni 

idishning  yorlig'i  va  ish  daftariga  yozib  qo'yiladi.

Sug‘orish  har  kuni  ertalab  yoki  kechqurun,  bir  paytda  amalga 

oshiriladi.  Suv  2—3  marta  nay orqali, bir  marta tuproq ustidan quyiladi. 

Havo  h arorati  yuqori  bo‘lgan  paytlarda  bir  kunda  ikki  m arta  (ertalab 

va  kechqurun)  sug'oriladi.

Sug‘orish  uchun  olinadigan  suv  miqdori  har  bir  variantdan  3—4 

ta  idish  og'irligini  tortish  orqali  aniqlanadi.  0 ‘sim liklarning  o ‘suv 

organlari  yaxshi  rivojlanib,  massasi  ortgan  paytda  beriladigan  suv 

m iqdoriga  tuzatishlar  kiritib  boriladi.

0 ‘sim liklarning  yorug'lik  bilan  ta’minlanishi  bir  xilda  bo'lishiga 

erishish  uchu n   sug‘orish  paytida  chekka va o 'rta  qatorlarda joylashgan 

idishlarning  o ‘rni  alm ashtiriladi.  Tajriba  maqsadidan  kelib  chiqqan 

holda  tuproqli  m uhitda  yetishtiriladigan  ekinlar  vodoprovod  suvida, 

distillangan  yoki  bidistillangan  suv  bilan  sug'oriladi.

O'rganiladigan omil tuproq reaksiyasi yoki  kalsiy miqdori bo'lganda, 

turli  fiziologik  m uhitga ega  azotli  o 'g 'itlar yoki  qiyin  eriydigan  fosforli 

o 'g 'itla r  o'rganiladigan  tadqiqotlarda laqat  distillangan  suv  ishlatiladi. 

S huningdek,  kichik  bufer  sig'im iga  ega  tuproqlarda  o'tkaziladigan 

tajribalarda vodoprovod suvidan  foydalanish  qat’iy m an  qilinadi.  Amal 

davridagi  oziqlantirishlarda o 'g 'itla r suvda eritilib beriladi.  Idishlardagi 

begona  o 'tla r   m untazam   ravishda  yo'qotiladi,  kasallik  belgilari  va 

hash aro tlar  paydo  bo'Isa,  tezda  tegishli  chora-tadbirlar  qo'llanadi.

K uzatishlar,  hosilni yig‘ishtirish  va hisoblash. 

O'sim liklarning amal 

davrida  reja  asosida  fenologik  kuzatishlar  va  biom etrik  o'lchashlar


amalga  oshiriladi  va  ularning  natijalari  maxsus tutilgan ju rn a lg a  yozib 

boriladi.  H ar  bir  idishdagi  o'sim liklarning  asosiy  o 'sish   va  rivojlanish 

davrlarining  boshlanish  sanalari  qayd  etiladi.

131-jadvalda  turli  ekinlarda  kuzatilishi  lozim  b o 'lg an   rivojlanish 

davrlari  keltirilgan.

O 'sim liklarning  rivojlanishidagi  farq  o'lchashlar  orqali  aniqlanadi 

va jurnalda  qayd  etiladi.  Idishlardagi  o ‘simliklar  suratga  tushiriladi.

Terim ga  3—4  kun  qolganda  idishlarga  suv  quyish  to 'x ta tilad i.

Tajribaning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan  holda o'sim liklar 

turli  davrlarda  (ko'pincha  to'la  pishib  yetilganda)  yig'ishtirib  olijiadi.

D onli,  donli-dukkakli  ekinlar  va  o 'tla r  qaychi  y o rd am id a   ildiz 

b o'ynidan  1—2  sm  yuqoridan  qirqib  olinadi,  o'sim lik,  poya,  boshoq 

sonlari  va  uzunliklari jurnalga  qayd  etiladi.  Idishning  raqam i  yozilgan 

xaltachalarga  solinadi,  60  darajali  haroratda  quritiladi.  D o n i,  som oni 

ajratiladi  va  tarozida  tortiladi  h a m d a   keyingi  tah lilla r  u c h u n   olib 

qo'yiladi.

Lozim  bo'lsa,  o'sim liklarning  ildiz  tizimi  ham   yuvish  y o 'li  bilan 

tuproqdan  tozalanadi,  distillangan  suv  bilan  chayiladi,  quritiladi,  0,01  g 

aniqlikda  tortiladi  va  ular  ham   agrokim yoviy  ta h lilla r  u c h u n   olib 

qo'yiladi.

ildizmevalilarda (kartoslikada ham ) yer usti va yer osti qismlari alohida 

o'rganiladi.  Buning  uchun  o'sim lik  idishdan  chiqarib  olinadi,  palagi 

qirqiladi  va tortiladi.  Ildizmeva  unga yopishgan  tuproqlardan  tozalanadi, 

yuviladi  va  0,1  g  aniqlikda  tortiladi  ham da jurnalda  qayd  etiladi.

Vegetatsiya  tajribasi  dasturiga  hosil  strukturasini  o 'rg a n ish   ham  

kiritilgan  b o 'lsa ,  bu  ish  y ig 'im -te rim   paytida  b a ja rila d i.  H o siln i 

yig'ishtirish  paytida  agrokimyoviy  tahlillar  uchun  tu p ro q   va  o'sim lik 

(don,  tugunak,  tola,  somon,  palak  va  b.)  dan  n am u n alar  olinadi.

Hosilni  yig'ishtirish  va  hisobga  olish  olingan  natijalarni  statistik 

tahlili  bilan  yakunlanadi.  Bitta  variantga  xos  idishlardagi  hosildorlik 

o'rtasidagi  farq  5—20%  dan  oshm asligi  shart.

Tajribadagi  barcha vegetatsiya  idishlari  variant  va  navlarni  hisobga 

olgan  holda  qator  qilib  terib chiqiladi.  Q atorlar orasidagi  m asofa  1  m 

dan  kam  bo'imasligi  kerak.

O 'sim liklarning  tanasi  kattalashib  borgani  sayin  q a to rla r  orasidagi 

masofa  ham   oshiriladi.  Agar  idishlar  o'rtasidagi  m asofa  yaq in  bo'lib 

qolsa,  o'sim liklarga  yorug'lik  yaxshi  tushm aydi,  havo  alm ashinuvi 

yom onlashadi,  shuningdek sug'orish va ishlov berish paytida o'sim liklar 

shikastlanishi  mumkin.


T

u

rl



ek

in



la

rd



qa

yd

 



et

ila


dig

an 


as

o

si



y

 

o



's

is



va

 

rivojl



an

ish


 

d

a



v

rl

a



ri


Download 5.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   59




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling