1- mavzu: matnshunoslik fanining predmeti va vazifalari
MANBASHUNOSLIK VA MATNSHUNOSLIKNING YONDOSH SOHALARI
Download 0.82 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ََعَبَن
- ضرلااَنﺘم
- َ نﺘم باﺘكلا
MANBASHUNOSLIK VA MATNSHUNOSLIKNING YONDOSH SOHALARI
Bilim sohasining ko‘pgina fanlarida bo‘lganidek, manbashunoslik va matnshunoslik ham tanholikda mavjud bo‘lolmaydi. Jahon andozalariga ko‘ra manbashunoslik va matnshunoslikning bir qancha yondosh sohalari mavjud bo‘lib, ularning ko‘pchiligi mustaqil fanlar sifatida tan olingan hamda manbashunoslik tadqiqot ob’yektlarining xarakteriga qarab zarur o‘rinlardagina qo‘llanilib boriladi. Quyida ularning manbashunoslik va matnshunoslik ilmida ko‘p tilga olinadiganlari bilangina tanishib o‘tamiz. MATNSHUNOSLIK—filologiyaning adabiy, tarixiy, ilmiy asarlar hamda tarixiy hujjatlar matnini ilmiy-tanqidiy o‘rganish va nashr qilish bilan shug‘ullanuvchi sohasidir. Adabiy, tarixiy va ilmiy asarlar matnshunosligiga bo‘linadi. Bu manbashunoslik bilan eng uzviy bog‘liq bo‘lgan soha. Bunga biz qo‘llanmamizning ikkinchi qismida alohida fan sifatida to‘xtalamiz. ARXEOGRAFIYA—qadim yozma yodgorliklarini qayta ishlash usullari va e’lon qilishning nazariy masalalari haqidagi tarixiy-filologik fan. Bu sohadagi ishlar mintaqa madaniyatimizda alohida nom bilan atalmagani holda juda qadimdan davom etib keladi. PALEOGRAFIYA— qadim yozma yodgorliklarning yozilish o‘rni, vaqti va h.k.larni aniqlash uchun uning tashqi belgilarini, yozuvini o‘rganuvchi tarixiy-filologik fan. Buning uchun qo‘lyozmalarning materiali, harf shakllari, bezak va boshqa xususiyatlari sinchiklab o‘rganiladi. Alohida nom bilan atalmagani holda kitobat ishlari jumlasida mavjud bo‘lib kelgan. USLUBShUNOSLIK- U lisoniy (lingvistik) uslubshunoslik va adabiy uslubshunosliklarga bo‘linadi. Adabiy yo‘nalishda ayrim tarixiy davrlar, mintaqalar, muayyan adabiy maktablar, ijodkorlarning ijod tarzi, uslubi xususiyatlarini o‘rganuvchi filologik fan. Bunda asarlardagi badiiy nutq, poetik til xususiyatlari, ifoda vositalari o‘rganiladi. Jumladan, xuroson uslubi, iroq uslubi, hind uslubi, turkona uslub va h.k. TARIXIY POETIKA- badiiy so‘z san’atining tarixning turli bosqichlarida vujudga kelgan qonuniyatlari va mumtoz adabiyot janrlari nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi filologik fan. U qadimda ilmi adabning bir qismini tashkil etgan. 10 QADIMIY LUFATLAR- ular alohida so‘zlarning ma’nosini sharhlash bilan bir qatorda bu so‘zlar sharhlangan manbalarni ham keltirishlari manbashunoslikning ko‘pgina munozarali savollariga javob bera olishlari bilan ham qimmatlidir. GERMENEVTIKA- matnshunoslikning qadim yozma yodgorliklarni, klassiklarning asarlarini ularning dastlabki mazmunini tiklash maqsadida sharhlash, tafsir etish sohasi. (Antik davrda diniy matnlarni sharhlash, tafsir etishdan kelib chiqqan). Jumladan, Forobiy yunon mutafakkirlari Aflotun, Arastu, Evklid, Ptolemey, Porfiriy va boshqalarning asarlariga sharhlar yozgan. Ayniqsa Aristotelь asarlaridan «Metafizika», «Etika», «Ritorika», «Sofistika» va boshqalarni batafsil izohlab, qiyin joylarini tushuntirib bergan. Bu asarlarning umumiy mazmunini ochib beruvchi «Mo ba’iy tabiat» ga o‘xshash maxsus sharhlar yozgan. Hozirgi ma’nodagi germenevtika shoir yoki yozuvchi asarlarining ilmiy tanqidiy-matnini tuzish, bu asarlarni har xil izoh va sharhlar bilan ta’minlash, asarning adabiyotda tutgan o‘rnini aniqlab berishdir. BIBLIOGRAFIYA—tarixiy, adabiy, ilmiy asarlarning fan, mavzu, davr, mamlakat, mualliflarga bag‘ishlab tuzilgan manbalari ro‘yxati. Ular alohida kitob yoki kitobga ilova tarzida, alifbo tartibida bo‘ladi. Qadimda ayrim qo‘lyozma kitoblar orasida ba’zi sohaga oid yoki biror muallifga mansub kitoblar fehristi (ro‘yxati) keltirilgan ARXIVShUNOSLIK—hujjatlarni yig‘ish, tartibga solish va saqlash usullarini ishlab chiquvchi, arxivlar ishini tashkil etishni, ularning tarixini o‘rganuvchi fan. Bu soha mutaxassislari Respublika Davlat arxivi, nohiya va viloyat arxivlarida faoliyat ko‘rsatadilar. Adabiy arxivlar respublikamiz qo‘lyozma fondlarida va adabiyot muzeylarida joylashgan. Sho‘rolar davrida qatag‘on qilingan adiblar haqida Respublika Davlat arxividan ko‘pgina ma’lumotlar topish mumkin. FILIGRANOLOGIYA—qog‘ozdagi suv belgilarini o‘rganuvchi fan. Ayniqsa, kitob muqovalariga tushirilgan shakllar, bezaklar suv belgilari usulida hosil qilingan. Ularning vujudga kelgan vaqti va joyini bilgan holda, sanasi ko‘rsatilmagan qo‘lyozma kitoblar haqida hukm chiqarish mumkin bo‘ladi. EPIGRAFIKA-tosh, yog‘och, sopol kabi narsalarda saqlangan yozuvlarni o‘rganuvchi tarixiy-filologik fan. NUMIZMATIKA—tarixning tanga, chaqa va taqinchoqlardagi yozuvlarni, pul zarb qilish va pul muomalasini o‘rganuvchi sohasi. Manba – arabcha “oqib chiqmoq”, “boshlanmoq”, “otilib chiqmoq”, “kelib chiqmoq” ma’nolarini anglatuvchi naba’a ( ََعَبَن) fe’lidan “oqib chiqish joyi”, “boshlanish nuqtasi” “buloq”ma’nosidagi manba ( عَبْنَم) so‘zi yasalgan. Har qanday harakat, voqea-hodisaning boshlang‘ich nuqtasi, avvali, boshiga nisbatan qo‘llangan bu so‘z ma’lum soha kishilarining ixtiyoriga binoan ijod mahsuli tushunchasida qarorlashdi va “manba” deyilganida muayyan asar (kitob) tushunila boshladi. Mutolaa qilingan kitob o‘z o‘quvchilarida turli xil o‘xshash va farqli fikrlarni uyg‘otadi. Fikrlarning o‘xshashligi qarashlarni, farqliligi yondashuvlarni yuzaga keltiradi. Bu jarayon bamisoli kitobdan kitoblar otilib chiqayotgan, asardan asarlar tarmoqlanib, toshib oqayotgan oqimga o‘xshaydi. Matn – arabcha izohli lug‘atlarda bu so‘z “narsaning ustki, yuza qismi” deb ta’riflangan. Masalan, yerning ustki qattiq qismi (ضرلااَنﺘم), йўлнинг ўртаси (قيرطلاَنﺘم), 11 китoб саҳифасидаги ёзувларнинг ҳoшия ва шарҳлардан хoли асoсий қисми 7 (َ نﺘم باﺘكلا) matn so‘zi bilan ifodalangan. Shunindek, bu so‘zning “mustahkam; pishiq” kabi sifat ma’nosida kelgan turi ham mavjud. Tilimizga o‘zlashgan matonat, metin so‘zlari ham matn bilan o‘zakdoshdir. “Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati”da tekst so‘zi “avtorning asl so‘zi, asarning qo‘lyozmasi yoki nashr etilgan nusxasi” 8 , “Slovarь-spravochnik lingvisticheskix terminov» kitobida “yozuv yoki nashrda aks ettirilgan nutqiy asar (баён қилиш”) 9 , “Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati”da “matn – mazmunan va mantiqan o‘zaro aloqador bo‘lgan gaplar yoki alohida olingan gap” MATN TARIXI – muayyan matnning paydo bo‘lishidan to oxirigi holatigacha davom etgan jarayon matn tarixini tashkil qiladi. Aksar matnlar ma’lum vaqt mobaynida sub’yektiv (muallif, kotib, nashrga tayyorlovchi, muharrir) va ob’yektiv (ijtimoiy) omillar ta’sirida o‘zgarishga uchraydi. Matnshunosning vazifasi mana shu o‘zgarishlarni aniqlash, ularni tarixiy, ilmiy dalillar bilan asoslash va shu yo‘l bilan asl matnni tiklashdir. Odob – “adab” so‘zining ko‘plik shakli ( Download 0.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling