1-ma`ruza mavzu: Biotexnologiyaning asosiy tushunchalari va ta’rifi

 
4-rasm. Griffit tajribasining sxemali ifodasi 
5-rasm. Transformatsiya 
11-MA`RUZA 
Mavzu: Genetik informatsiyani tashishga javob beruvchi molekulyar mexanizmlar. 
Reja: 
1. Transkripsiya, translyatsiya, DNK sintezi;
2. Nukleotidlar ketma-ketligini aniqlash usullari. 

---

Tirik organizmda oldindan mavjud qolip asosida yangi DNK molekulasining yaratilishi 
nuklein kislotalarining sintezlanish yo‘lidir. Mavjud DNK molekulasidan nusxa olish 
replikatsiya deb ataladi.
Replikatsiya jarayoni DNK-polimeraza I, II, III, DNK-ligaza va revertaza fermentlari 
yordamida amalga oshadi. rep-belok yordamida DNK qo‘sh zanjiri ajraladi va DNKga 
bog‘lanadigan oqsil molekulalari yordamida DNKaning ajralgan zanjirlari stabil holatda 
saqlanib turiladi. DNK-polimeraza III fermenti DNK ning 3' uchidan 5' uchigacha DNKning 
bitta zanjirini to‘la sintez qilish qobiliyatiga ega. DNK sintezi faqat DNK ning 3' uchidan 5' 
uchiga qarab borishi tufayli DNK ning ikkinchi zanjiri praymaza, DNK-polimeraza I va 
DNK-ligaza fermentlari yordamida amalga oshadi.
Praymaza (revertaza) fermenti yordamida DNK ning ikkinchi zanjiri sintezi uchun 
praymer sintez qilinadi va DNK-polimeraza III fermenti yordamida praymer nukleotidlar 
ketma-ketligidan DNK sintezi boshlanadi va DNK-polimeraza I fermenti yordamida bu 
nukleotidlar ketma-ketligi bir oz uzaytiriladi. Ko‘plab hosil bo‘lgan DNK fragmentlari 
DNK-ligaza fermenti yordamida ulanadi. Bu jarayon DNK ning ikkinchi zanjiri to‘la sintez 
bo‘lguncha davom etadi. YAngi DNK zanjiri tayyor DNKning nusxasiga, matritsasiga qarab 
tuziladi. Bu jarayonda matritsa vazifasini DNK qo‘sh zanjirining bir ipi bajaradi.
RNK sintezi jarayoni transkripsiya deb ataladi. Har uchala tipdagi RNK sintezi turli 
tipdagi RNK-polimraza (RNK-polimeraza I,II,III) fermentlari yordamida amalga oshiriladi. 
pRNK sintezi RNK-polimeraza I fermenti, iRNK RNK-polimeraza II fermenti va tRNK 
hamda kichik o‘lchamli yadro RNK si molekulalari RNK-polimeraza III fermenti yordamida 
amalga oshiriladi. Hamma RNK molekulalari sintezi uchun DNK ning bitta ipi matritsa 
vazifasini o‘taydi.
Oqsil sintezi ribosomalarda o‘tadi. Ribosoma hujayra metabolizmi uchun zarur bo‘lgan 
oqsillar sintezini DNK dan olingan informatsiya asosida kodlash mexanizmiga muvofiq 
amalga oshiradi (1-rasm) . 
DNK zanjiridan olingan iRNK nukleotidlar tartibi shaklidagi informatsiya ribosoma 
yordamida oqsil molekulasidagi aminokislotalar tartibiga ko‘chiriladi. Oqsil sintezi jarayoni 
translyasiya (tarjima qilish) deb ataladi. Nuklein kislotalarda har bir aminokislotalarni 
taniydigan va tanlab biriktirib olib tashishda vositachiliq qiladigan birin-ketin uchta 
nukleotidlar kombinatsiyasi mavjudki, bu o‘z navbatida aminokislota kodi, oqsil kodi, 
kodon, keng ma’noda genetik kod deb yuritiladi.
Oqsil molekulasiga kiradigan aminokislotalar 20 ta bo‘lganligidan kodonlar soni ham 
20 dan kam bo‘lishi mumkin emas. Bunda hosil bo‘ladigan kombinatsiyalar soni 64-4
3
, 
kodlanadigan aminokislotalar sonidan ancha ko‘p, lekin ma’lum bo‘ldiki 20 ta 
aminokislotadan 18 tasi bittadan ortiq 2, 3, 4, va 6 kodon bilan kodlana olar ekan. Bundan 
tashqari, uchta kodon UAA, UAG, UGS aminokislotalarni kodlamaydi va polipeptid 
zanjirining tugaganidan darak beradi, ular terminatorlar «tugatuvchilar» deb ataladi. 
Poliribosomalarda oqsil sintezi iRNKning 5' oxiridan boshlanib 3' oxirida tugaydi. Oqsil 
sintezi tugagach iRNK ribosomadan ajralib chiqadi va ribosoma ikkita subparchalarga 
dissotsiatsiyalanadi.

---