1-mavzu: O‘zini o‘zni anglash psixologiyasi Reja

Nazorat savollari:
1.O‘z-o‘zini boshqarish san'ati nima?
2. O‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatlarini o‘rgatish
3. Milliy o‘z-o‘zini anglash milliy o‘ziga xoslikni samash omili sifatida
4. O‘smir qizlarda o‘z-o‘zini anglashni shakllantirishning psixologik omillari
5. D.Elkonin yosh davrlari bosqichlari
6. O‘z-o‘zini anglash qanday vazifalarni bajaradi?

4-Mavzu. SHahs strukturasida o’zini o’zi boshqarish
Reja
1.SHahs strukturasi potensialida o’zini o’zi boshqarish
2.SHahsning tuzilishi
3.SHahsning o’zini o’zi boshqarishning mohiyati va hususiyatlari
4.O’z-o’zini boshqarish qobiliyatining bosqichlari

Tayanch so’zlar: SHahsning tuzilishi, intellektuallik – cheklangan, ehtiyotkorlik, qat"iyatlilik, vazminlik — ta"sirga ta"sir qilish, shovqin, umshoqlik-qo’pollik, kinizm, o’stlik, moslashuvchanlik, kelishuv — qat"ijlik, qasoskorlik, zolim, realizm-autizm, ahshi niyat — halollik-yomon niyat, insofsizlik, shonch-bu ishonchsizlik, ushmuomalalik-beparvolik, quvnoqlik-bu qajg’u, muloqot-muloqot qilmaslik.

POTENCIAL (lot. potentia — salohiyat) — biror vazifani hal etish va ko’zlangan maqsadga erishishda fojdalaniladigan manba, imkoniyat, mablag’, zahiralar; ajrim shahs, zhamiyat, davlatning muajyan sohadagi salohiyatlari (mas, iqtisodij potencial).

Shahsiy potencial—bu o’zini o’zi yahshi boshqarish orqasida turgan va muvaffaqiyatli o’zini o’zi boshqarishni bashorat qilishga imkon beradigan Shahsiy hususiyatdir. O’zini yahshi boshqarish bilan tizim "qarilik" va "o’lim"tushunchalari bilan belgilanadigan resurslar to’liq tugamaguncha doimij ravishda yahshilanadi. O’zini yomon boshqarish tizimni etarli resurslarga ega bo’lgan holda o’z-o’zini jo’q qilishga olib keladi.
Shahsiy potencial—bu o’z-o’zini boshqarish salohiyati, psihologik energiyani muvaffaqiyatli boshqarish bilan bog’liq individual farqlar tizimi.
Umumlashtirib, Shahsiy potencialni psihologik energiyani dinamik boshqarish, uni taqsimlash va qajta taqsimlash tizimi sifatida aniqlash mumkin. Harakatni boshlash, o’zgartirish, tuzatish, sekinlashtirish, rad etish, kutish, burilish, diqqatni zhamlash, dam olish, o’z impulslarimiz yoki tashqi stimullarimiz haqida gapirmasdan — bularning barchasi bizning Shahsiy salohiyatimiz natizhasining namoyonidir. YUqori Shahsiy salohiyatda hamma narsa tizimli o’zaro aloqada ishlajdi va past individual harakatlar va funkciyalar bir-biriga bog’liq emas.
Shahsiy salohiyati yuqori bo’lgan kishilar faollik, mahsuldorlik, sub"ektivlik, qarshilik ko’rsatish va samarali yondoshish, o’z-o’zini belgilash, maqsadga muvofiqlik, moslashuvchanlik kabi psihologik hususiyatlarga ega. SHunga ko’ra, Shahsiy salohiyati past bo’lgan odamlar passivlik, qaramlik, muvofiqlik, zaiflik, zhabrlanish, samarasiz himoya, qat"ijlik bilan azhralib turadi.
Ilmij yutuqlar sohasidagi Shahsiy potencialning o’ziga hosligi yuqori Shahsiy salohiyatga ega talabalar bir vaqtning o’zida akademik muvaffaqiyat va psihologik farovonlikka erisha olishlarida namoyon bo’ladi. Shahsiy salohiyati past odamlar muvaffaqiyatga erishishlari mumkin, ammo ular buning uchun ko’p mehnat qilishlari kerkak. Ular bir vaqtning o’zida muvaffaqiyatli va bahtli bo’la olmajdilar. Sub"ektiv farovonlik yoki muvaffaqiyat. Shahsiy potencial to’g’ridan-to’g’ri farovonlikni bashorat qilmajdi, balki unga boshqa resurslarning ta"siriga, shuningdek qulaj va noqulaj sharoitlarga vositachilik qiladi.
Amaliyotida Shahsiy salohiyat
So’nggi jigirma jil ichida azhojib va dono ibodat munosib mashhurlikka erishdi, bu turli mualliflarga tegishli: "Rabbim, men o’zgartira olmajdigan narsani qabul qilish uchun menga sabr-toqat ber, o’zgartira oladigan narsani o’zgartirish uchun zhasorat ber va bir-biridan farqlash uchun donolikni ber." Ushbu ibodat muallifi nimani so’rasa, bu Shahsiy salohiyatdir.
Har bir inson uch turdagi muammoli vaziyatlarga duch keladi:
1. Nima qilishni bilmaganimizda pajdo bo’ladigan noaniqlik holati. Biz Shahsiy harakatlarimiz, sa"j-harakatlarimiz jo’nalishini tanlaj olmajmiz.
2. Bizga berilgan imaqsad va unga erishishimiz kerak bo’lgan vaziyat.
3. Bizga hech narsa kerak bo’lmagan vaziyat, ammo agar tahdid yoki bosim bo’lsa, biz ularni engishimiz, o’zimizni qutqarishimiz lozimligi.
Ushbu uch turdagi vaziyatlar o’z-o’zini boshqarishning uchta asosij funkciyasiga mos keladi:
1.Noaniqlik holatida o’z-o’zini aniqlash funkciyasi. O’zidagi muvaffaqiyatsizligini aniqlash holatida faqat tashqi talablarga yoki o’z-o’zidan pajdo bo’ladigan impulslarga bo’jsunish lozim.
2. Agar maqsad bo’lsa, erishish va amalga oshirish funkciyasi. Agar maqsadga erisha olmasangiz, kuchsizlik, iktidarsizlik pajdo bo’ladi.
3.Bosim vaqtida vazifasini saqlash. Agar o’zingizni bosim ostida ushlab turolmasangiz, shikastlanish pajdo bo’lishi mumkin.

Shahsiy potencial tushunchasi ushbu turdagi amalij ishlarning uchta nishon (mo’lzhal) ni nazarda tutadi.

Birinchi nishon o’z taqdirini o’zi belgilash potencialiga tegishli. Vazifa insonning avtonomligini, qobiliyatini va ma"lum bir vaziyatda tanlov qilish qobiliyatini saqlashga yordam beradigan vositalar va vositalarni ishlab chiqishdir.
Ikkinchi nishon - maqsadga erishish salohiyati, maqsadni amalga oshirishda unumdorlik. Muvaffaqiyacizlik sub"ektni ozhizlik holatida qoldiradi. Amaliyotning turli sohalarida ko’plab mutahassislar maqsadlarga erishishda yordam berish masalalari, hususan, yutuqlar samaradorligini oshirishga qaratilgan psihologik treninglar bilan shug’ullanmoqdalar.
Uchinchi nishon - bosim sharoitida saqlanish potenciali bilan bog’liq – rezidentlik (chidamlilik).
Rezidentlik - (yoki chidamlilik, ingliz tilidan. resilience - elastiklik) - stress va qijin davrlarni konstruktiv tarzda engib o’tish qobiliyati asosida insonning tug’ma dinamik hususiyati.) ustiga bosishni to’htatgandan kejin avvalgi holatiga qajtish qobiliyatini anglatadi. SHunga ko’ra, chidamlilikning etishmasligi "zaiflik" tushunchasi bilan ifodalanadi. Rezidentlikning eng unimdor tushunchalaridan biri bu, chidamlilik bo’jicha treninglarni ishlab chiqqan va olib borgan amerikalik psiholog Salvatore Maddi nazariyasidir.
Ushbu uchta nishon qisman bir-biridan mustaqil. Biror kishi orientir olish, tanlash, vazifalarni samarali hal qilish qobiliyatiga ega bo’lishi mumkin, ammo u intilgan maqsadlarga erishishda qijnalishi mumkin. YOki aksincha: inson ideal izhrochi bo’lishi va har qandaj vazifani mukammal hal qilishi mumkin, ammo u faqat boshqalarning vazifalarini hal qilishi mumkin. U o’z oldiga maqsadlar qo’yolmajdi va unga qo’jilayotgan vazifalarni muhokama qila olmajdi. SHu bilan birga, ular qisman birlashtirilgan asosga ega va har uchala vazifani hal qilishda yahshi rivozhlangan Shahsiy salohiyat namoyon bo’ladi.
Kompetenciya (lotincha competens — mos, qobiliyatli, bilimdon) -sub"ektlar va zharayonlarning ma"lum bir doirasiga nisbatan o’rnatilgan va yuqori sifatli ishlab chiqarish faoliyati uchun zarur bo’lgan o’zaro bog’liq Shahsiy fazilatlar to’plamini (bilim, ko’nikma, ko’nikma, faoliyat usullari) o’z ichiga oladi.
Kompetenciya - bu shahsning tegishli vakolatga ega bo’lishi, unga egalik qilishi, shu zhumladan uning Shahsiy munosabati va faoliyat sub"ekti.
1990 jilda N.V. Kuzmina "O’qituvchi va ishlab chiqarish ta"limi ustasi Shahsiyyatining kasbijligi", bu erda material pedagogik faoliyat Kompetenciya “Shahsiy mulk” sifatida qaraladi, u 5 elementni (kometaciya turlarini) o’z ichiga oladi:
1. O’qitiladigan fan bo’jicha mahsus kompetenciya.
2. Talabalarda bilim, ko’nikmani shakllantirish jo’llari sohasidagi uslubij kompetenciya.
3. Muloqot zharayonlari sohasidagi izhtimoij-psihologik kompetenciya.
4. Talabalarning motivlari, qobiliyatlari sohasidagi differensial-psihologik kompetenciya.
5. O’z faoliyati va Shahsiyning afzalliklari va kamchiliklari sohasidagi avtopsihologik kompetenciya.
A.K.Markova (1993, 1996), kasbij kompetenciya mehnat psihologiyasi nuqtai nazaridan har tomonlama va maqsadli ko’rib chiqiladi.
O’qituvchining kasbij malakasini tahlil qilib, muallif uning tarkibida to’rtta blokni aniqlajdi:
a) kasbij (objektiv zarurij) psihologik-pedagogik bilimlar;
b) kasbij (objektiv zarurij) pedagogik mahorat;
v) o’qituvchining kasbi bo’jicha undan talab qilinadigan kasbij psihologik poziciyalari, munosabatlari;
d) o’qituvchining kasbij bilim va ko’nikmalarni egallashini ta"minlajdigan Shahsiy hususiyatlar.
2.SHahsning tuzilishi-bu turli hil vaziyatlarda shahslar tomonidan namoyon bo’ladigan o’zgarmas va barqaror hususiyatlar to’plami. Psihologiyada hususiyatlarni uchta sinfga bo’lish odatij holdir: harakter hususiyatlari, qobiliyatlari va motivlari. Har bir tuzilishda temperamentning kamchiliklari namoyon bo’ladi, ular har bir shahsning harakterining asosij afzalliklari bilan qoplanadi. SHahs-bu ma"lum bir izhtimoij fazilatlar to’plamiga ega bo’lgan shahs. Shahsiy fazilatlar orasida shahsning harakterini, shuningdek, uning odamlarga bo’lgan munosabatini tavsiflovchi psihologik fazilatlar mavzhud emas.
SHahsning psihologik tuzilishi.
SHahsning psihologik tuzilishiga temperament, irodavij fazilatlar, qobiliyatlar, harakter, his-tujg’ular, izhtimoij munosabat, motivaciya kiradi. Psihologiya shahsni qujidagicha tavsiflajdi:
Intellektuallik - cheklangan.
Ehtiyotkorlik, qat"iyatlilik, vazminlik
YUmshoqlik-qo’pollik
Do’stlik, moslashuvchanlik, kelishuv — qat"ijlik, qasoskorlik, zolim.
Realizm-autizm.
YAhshi niyat — halollik-yomon niyat, insofsizlik.
Ishonch-ishonchsizlik.
Hushmuomalalik-beparvolik.
Quvnoqlik-qajg’u.
Muloqot-muloqot qilmaslik.
Mustaqillik-muvofiqlik.
Qiziqishlarning hilma-hilligi-manfaatlarning torligi.
ZHiddijlik-shamol.
Agressivlik- Mehribonlik.
Optimizm-pessimizm.
Sahijlik-ziqna.
O’ziga bo’lgan ishonch-ishonchsizlik.
Aqlning etukligi-nomuvofiqlik, mantiqsizlik.
Tinchlik (o’zini tuta bilish) - nevrotiklik (asabijlashish).
Mehribonlik, beparvolik, bag’rikenglik — Iroda, hudbinlik.
Mehribonlik, yumshoqlik-yovuzlik, shafqacizlik.
Iroda kuchi - irodasizlik.
Aqlning izchilligi, intizom - nomuvofiqlik, tarqoqlik.
Ochiqlik — aloqa) - izolyaciya (yolg’izlik).
Sehr-zhodu-umidsizlik.
Faoliyat passivlikdir.
Ekspressivlik- sust harakat.
Sezuvchanlik-sovuqlik.
Halollik- yolg’on.
Quvnoqlik-quvnoqlik.
ZHasorat-qo’rqoqlik.
Mustaqillik-qaramlik
SHahsning izhtimoij tuzilishi.
Izhtimoij tadqiqotlar olib borishda shahsning tuzilishi, Shahsiyyat koncepciyasini yaratishga halaqit beradigan bir qator nazarij to’siqlarga duch kelish kerak edi. Bu erda asosij element izhtimoij sifat sifatida qaraladigan shahsdir. SHahsning sociologik tuzilishi shahsning sub"ektiv va ob"ektiv hususiyatlaridan iborat bo’lib, ular uning hayoti davomida namoyon bo’ladi va ishlajdi. Bu boshqalar bilan o’zaro munosabatlar yoki mustaqil faoliyat bo’lishi mumkin. Sociologiyada shahs tuzilishida sodir bo’ladigan o’tish va o’zgarish momentini aniqlash zhuda muhimdir.

3.SHahsning o’zini o’zi boshqarishning mohiyati va hususiyatlari

Izhtimoij boshqaruv tizimida Markazij o’rinni shahs egallajdi. SHuning uchun shahsni boshqarish ob"ekti va sub"ekti sifatida o’rganish muammosi zamonavij sociologik va izhtimoij-psihologik tadqiqotlar uchun dolzarbdir.
Shahsiyyat sociologiyasi shahsning izhtimoij-psihologik fazilatlari va hususiyatlari bilan uzvij bog’liqdir, bu ham sociologik, ham psihologik usullardan, shuningdek falsafij yondashuvlardan fojdalangan holda shahsni har tomonlama o’rganish muammosini keltirib chiqaradi. ZHamiyatni rivozhlantirishning hozirgi bosqichida zarur bo’lgan shahsning izhtimoij-psihologik fazilatlarini shakllantirish uchun tadqiqot natizhalaridan fojdalanish uchun shahsni o’rganishga kompleks yondashuvni qo’llash muhimdir.
SHahs va zhamiyat o’rtasidagi munosabatlar izhtimoij muhit va shahsning ichki hususiyatlarining barcha sharoitlari, omillari va munosabatlarining faol o’zaro ta"sirining dialektik hususiyatiga ega, bu erda tashqi sharoitlar faqat ichki sharoitlar orqali ta"sir qiladi va shahsning shakllangan ichki dunyosi tashqi sharoitlarga faol ta"sir qiladi, shahsga ta"sir qiluvchi ob"ektiv sharoitlarni tanlashga tanlab yondashadi. SHuning uchun shahsni tarbiyalash va rivozhlantirish inson yashajdigan dunyoni ahborot bilan falsafij tushunish bilan bog’liq bo’lishi kerak. shahsning rivozhlanishini ta"minlash, insoniyatning madanij qadriyatlarini o’zlashtirish, o’zini o’zi boshqarish tizimini shakllantirish, shahsni rivozhlantirishga refleksiv yondashuv.
SHahsni o’zini o’zi boshqarishni o’rganishning uslubij asosi sifatida turli hil uslubij yondashuvlar qo’llanildi: tarkibij, tizimli, murakkab, faol, faol-sub"ekt. SHahsga tarkibij yondashuv nafaqat ichki aloqalar va o’zaro ta"sirlarni, balki shahsni ob"ektiv va izhtimoij muhit bilan bog’lajdigan tashqi aloqalarni ham azhratishni o’z ichiga oladi. SHahsning asosij tuzilishi birlikdir: "men" - tashqi dunyo". SHahsni o’rganishga tizimli yondashuv shahsni izhtimoij va ob"ektiv muhit bilan ichki boshqarish va tashqi almashinuv funkciyalarini amalga oshiradigan o’ziga hos Shahsiy "organlar" bo’lgan hususiyatlarning o’zaro ta"siri natizhasida hosil bo’lgan dinamik izhtimoij-psihologik tizim, yahlit yahlitlik sifatida ko’rib chiqishga imkon beradi.
Tadqiqotimizda biz Shahsiyyat tuzilishining qujidagi variantini qabul qildik, u ierarhik tizim sifatida taqdim etilgan bo’lib, u Shahsiyyat faoliyatining beshta shaklini o’z ichiga oladi: tazhriba, faoliyat, hulq-atvor, aloqa, o’zini o’zi boshqarish. Tizimni tahlil qilish mantig’iga asoslangan o’zini o’zi boshqarish qobiliyati tizim sifatida shahsning azhralmas hususiyatidir. O’z-o’zini boshqarish inson rivozhlanishining determinanti vazifasini bazharadi. SHuni ta"kidlash kerakki, shahsning o’zini o’zi boshqarish inson fanlari tizimidagi yangi kategoriya bo’lib, kejingi nazarij rivozhlanish va amalij izlanishlarga muhtozh.
Tadqiqotimizning asosij maqsadi shahsni o’zini o’zi boshqarishning mohiyati va tuzilishini aniqlash, aniqlash va asoslash, o’zini o’zi boshqarish zharayonini tahlil qilish mezonlarini ishlab chiqish, o’zini o’zi boshqarish qobiliyati va o’zini o’zi boshqarish uslubining o’zaro bog’liqligini aniqlash, shahsni o’zini o’zi boshqarishning yahlit tizimini rivozhlantirishda izhtimoij omillarning rolini aniqlash edi.
SHahsning o’zini o’zi boshqarishini nazarij va empirik o’rganish zharayonida o’z-o’zini boshqarish to’g’risida sifat zhihatidan yangi tushunchaga ega bo’lishimizga imkon beradigan natizhalar olindi.
O’z - o’zini boshqarishni o’rganish zharayonida biz o’z-o’zini boshqarishning o’zaro bog’liq ikki shakli-izhtimoij va Shahsiy hususiyatlarini ochib berdik. Boshqaruv faoliyati zharayonida inson bir vaqtning o’zida ham sub"ekt, ham boshqaruv ob"ekti sifatida harakat qiladi. ZHamiyatda boshqaruvning o’ziga hos yagona cikllari son-sanoqsiz, ammo barcha cikllar, avvalambor, ular boshqaruv sub"ekti (shahs yoki zhamoa) faoliyati ekanligi bilan birlashadi. O’z-o’zini boshqarish sub"ekti murakkab tashkil etilgan, ko’p darazhali va ko’p funkcional tizimdir. O’zini o’zi boshqarish insonni boshqaruv faoliyati ob"ektidan uning sub"ektiga ajlantirish zharayoni sifatida namoyon bo’ladi. O’z-o’zini boshqarish boshqaruvdan azhralmasdir. Har qandaj izhtimoij uslub ularning ma"lum bir kombinaciyasi bilan tavsiflanadi, ular inson, izhtimoij guruh yoki zhamiyat hayotining har qandaj sohasiga tegishli bo’lishi mumkin. Izhtimoij tuzilishning turli darazhalarida boshqaruv va o’zini o’zi boshqarishning shakllari, usullari, shartlari va kombinaciyasi darazhasi insonning zhamiyatdagi mavqeini, uning o’zini o’zi anglashi va o’zini o’zi rivozhlantirishni belgilovchi hal qiluvchi omil ekanligiga ishonish uchun asos bor. Har qandaj tizimda boshqaruv va o’zini o’zi boshqarishning kombinaciyasi o’lchovi undagi hatti-harakatlarning umumij uslubiga, individual shahslar va ularning guruhlarining hatti-harakatlariga, shuningdek individual etakchilik uslubiga va muajyan tashkilotdagi vaziyatga bog’liq.
O’z-o’zini boshqarish turli shakllarga ega. Farqlar sub"ektlar, ob"ektlar va o’zini o’zi boshqarish darazhalari, uning maqsadlari, tashkil etish usullari va shakllari bo’jicha mavzhud. Bu shahsni o’zini o’zi boshqarish kabi o’zini o’zi boshqarish darazhasini azhratish imkoniyati haqida gapirishga asos beradi.
Boshqaruv tizimidagi shahsni faol, izhodij tamojil deb hisoblash kerak. Izhtimoij munosabatlar tizimida samarali ishtirok etish uchun shahs Shahsiy o’zini o’zi boshqarishning asosij tamojillaridan fojdalanishi kerak.
Ishda "o’zini o’zi boshqarish", "o’zini o’zi boshqarish qobiliyati" va "o’zini o’zi boshqarish uslubi" toifalarining mazmuni aniqlandi, o’zini o’zi boshqarish va o’zini o’zi boshqarish, boshqarish va boshqa o’z-o’zini zharayonlar o’rtasidagi farqlar aniqlandi, ularning boshqaruv zharayonida o’zaro bog’liqligi aniqlandi. SHundaj qilib, o’zini o’zi boshqarish va o’zini o’zi boshqarish sociologik va izhtimoij - psihologik toifalarga tegishli va ba"zi umumij hususiyatlarga ega bo’lgan atamalardir. O’z - o’zini boshqarish-bu vaziyatni, shuningdek, yangi sharoitlarda, o’zgaruvchan vaziyatda insonning hulq-atvori va faoliyatini ko’rish va tushunishning qasddan, ongli, maqsadli va tizimli o’zgarishi. O’z — o’zini boshqarish-bu tashqi ta"sirlardan kelib chiqadigan ichki o’zgarishlar avvalgi tazhriba va faoliyatni hisobga olgan holda sodir bo’lganda rezhalashtirilgan narsalarning bazharilishi. O’z - o’zini boshqarish-bu izhodij zharayon, yangisini yaratish, g’ajrioddij vaziyat bilan uchrashish, yangi echimlar, strategiyalar va rezhalar zarurati bilan bog’liq. O’z - o’zini boshqarish ham o’zgarishlardir, ammo mavzhud normalar, stereotiplar va mezonlar doirasida amalga oshiriladi, o’z-o’zini boshqarish funkciyasi o’z-o’zini boshqarish zharayonida erishilgan narsalarni mustahkamlashdir.
SHundaj qilib, o’zini o’zi boshqarish va o’zini o’zi (samoregulyaqiya) regulyaciya qilish ikki hil zharayon emas, balki shahsning sub"ekt sifatida ikki tomoni, uning uzluksiz rivozhlanishida barqaror va o’zgaruvchan dialektik birlik. "O’z-o’zini boshqarish" va "o’zini o’zi boshqarish" tushunchalarining o’zaro bog’liqligini qism va butunning nisbati sifatida ko’rib chiqish kerak. Ushbu toifalarni azhratish boshqaruv zharayonini amalga oshirish uchun zhuda muhimdir. Menezhmentning samaradorligi shahsning o’zini o’zi boshqarish tizimining rivozhlanish darazhasiga bog’liq va shahsning o’z faoliyatini, hatti-harakatlarini, hissij holatlarini, muloqotini boshqarish qobiliyati, shuningdek o’zini o’zi boshqarishning oqilona uslubini rivozhlantirish qobiliyati bilan chambarchas bog’liq.
O’zini o’zi boshqarish qobiliyati shahsning eng muhim hususiyati ekanligi va shahs faoliyatining barcha shakllarida amalga oshirilganligi aniqlandi.
Bundan tashqari, ish shahsning o’zini o’zi boshqarish tizimining to’liq ciklini taqdim etadi, unda sakkiz bosqich azhratiladi: qarama-qarshiliklarni tahlil qilish, bashorat qilish, maqsadlarni belgilash, rezhalashtirish, qaror qabul qilish, baholash mezonlari, o’zini o’zi boshqarish, tuzatish. Ushbu cikllar o’zini o’zi boshqarishning individual bosqichlarini takomillashtirish zarurati jo’qolguncha va o’zini o’zi boshqarishga o’tish sodir bo’lguncha takrorlanadi, ya"ni.o’zini o’zi boshqarish zharayonida topilgan maqsadlar, rezhalar, mezonlar asosida amalga oshiriladigan odatij harakatlar va harakatlar. Shahsiy o’zini o’zi boshqarish uslubining o’ziga hos hususiyatlari shundaki, shahs o’z faoliyatini yuqorida muhokama qilingan o’zini o’zi boshqarish ciklining bosqichlariga muvofiq tashkil qiladi.
O’z-o’zini boshqarish muammosini o’rganish zharayonida boshqaruv uslublarining shahsning o’zini o’zi boshqarish zharayonlari bilan o’zaro bog’liqligi aniqlandi. SHahsning o’zini tutishi, faoliyati va muloqotini o’zgartirishning ma"lum bir usuli bo’lgan o’zini o’zi boshqarish uslubi uch tur shaklida namoyon bo’ladi: boshqariladigan-inson tomonidan tashqi tomondan bosim yoki nazorat ostida amalga oshiriladigan o’zgarishlarning asosan tashqi manbasiga ega; o’zini o’zi boshqarish-o’zgarishlar ongli ravishda, ketma-ket amalga oshiriladi; boshqarilmajdigan - odam o’zgaruvchan, yangi vaziyatda uning hatti-harakati, faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirishga qodir emas. O’z-o’zini boshqarish uslubining shakllanishi shahsning o’zini o’zi boshqarish cikli bosqichlarining mazmunini qaj darazhada egallaganiga va uning amalij ko’nikmalarini faoliyat, hulq-atvor, aloqa va boshqalarda qandaj ishlatishiga bog’liq.
O’zini o’zi boshqarishning nazarij modeli "o’zini o’zi boshqarish qobiliyati" va "o’zini o’zi boshqarish uslubi" toifalarini miqdorij ko’rsatkichlarda ifodalashga imkon beradi, bu ularni ob"ektiv baholash va taqqoslash imkonini beradi.
SHundaj qilib, shahsning o’zini o’zi boshqarish tizimini shakllantirish unga barcha omillar, sharoitlar, ta"sirlar ta"siri ostida amalga oshiriladi: ob"ektiv va sub"ektiv, makro va mikro sharoitlar, tashqi va ichki, bevosita va bilvosita va boshqalar.
Agar u yoki bu omillar o’zini o’zi boshqarish zharayonining yordamchi vositasi sifatida harakat qilsa, ular vositachilik aloqalari sifatida ko’rib chiqilishi kerak. O’z-o’zini boshqarish uchun boshqa determinantlarning harakatlarini idrok etishga tajyorlikni yaratadigan ma"lum shartlar ishlab chiqilishi kerak. Bu aloqa va faoliyat sharoitida shakllanadigan, izhtimoij fikrlash va aks ettirish qobiliyati, o’z - o’zini anglashning shakllanishi, "men"-koncepciya, me"yorij-qijmat tizimi va dunyo qiyofasi bilan azhralib turadigan aqlij va Shahsiy rivozhlanishning ma"lum bir darazhasi hayotning sub"ektiv tazhribasi.
Bundan tashqari, shahsning o’zini o’zi boshqarish bo’jicha o’tkazilgan empirik tadqiqotlar natizhalarini tahlil qilish asosida qujidagi muhim hulosalar chiqarildi: o’zini o’zi boshqarish tizimida respondentlarning zhinsi va yoshi bo’jicha farqlar mavzhudligi to’g’risida. SHundaj qilib, o’g’il va qizlarda o’zini o’zi boshqarish qobiliyati yoshga to’g’ridan-to’g’ri mutanosib ravishda oshadi (9 dan 11-sinfgacha). Umuman olganda, o’zini o’zi boshqarish qobiliyati o’g’il bolalarda qizlarga qaraganda yuqori. Jigitlar bashorat qilish qobiliyati, maqsadlarni belgilash qobiliyati, o’zini o’zi boshqarishning yakunij bosqichini-natizhalarni tuzatish bilan azhralib turadi. o’z-o’zini boshqarishning yahlit tizimi zamonavij yoshlar orasida o’n jil avvalgi tengdoshlariga qaraganda yomonroq shakllangan. Ehtimol, bu ko’rsatkichlar zhamiyatning o’zgarishi jillarida o’zgaruvchan izhtimoij munosabatlar va qijmat jo’nalishlarining ta"siri natizhasidir.
Tadqiqot natizhalari asosida shahsning o’zini o’zi boshqarishning yahlit tizimini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi.

4.O’z-o’zini boshqarish qobiliyatining bosqichlari

O’z-o’zini boshqarish qobiliyatini tizimli Shahsiy sifat sifatida shakllantirish bir necha bosqichlardan o’tadi. Tajyorgarlik bosqichida o’z taqdirini o’zi belgilash qobiliyati uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi, ob"ektlarni baholashning ichki mezonlari ishlab chiqiladi, turli darazhadagi muammolarni hal qilish amalga oshiriladi, bu esa sub"ektiv tazhribani to’plashga yordam beradi. YOshlik bilan bog’liq bo’lgan ushbu bosqichda inson o’zining o’ziga hosligini, yahlitligini shakllantiradi. O’z-o’zini boshqarishning sifat darazhasi bunga bog’liq bo’lib, noaniqlik sharoitida o’z hayot majdonini quradigan sub"ektning muhim hususiyatlarini ochib beradi.
Ta"lim va tarbiya, Shahsiy rivozhlanish va socializaciya sohasida shahsning o’zini o’zi boshqarishini rivozhlantirish bo’jicha izhtimoij chora-tadbirlar mazhmui qujidagilarni o’z ichiga oladi:
* maktab ta"limi zharayonini o’z-o’zini tarbiyalashga ajlantirish;
* o’quv zharayonida Shahsiy yondashuvni amalga oshirish;
* shahsning ahloqij, irodavij va estetik sohalarini rivozhlantirish;
* o’zini o’zi boshqarish ko’nikmalarini shakllantirish;
* shahsni maksimal darazhada ifoda etish, o’zini o’zi tasdiqlash, o’zini o’zi anglash uchun shart-sharoitlar bilan ta"minlash;
* yoshlarning o’zini takomillashtirishga bo’lgan ehtiyozhlarini rag’batlantiradigan o’quv muhitini yaratish.
* shahsning izhodij fazilatlarini shakllantirish, izhodij fikrlashni rivozhlantirish, talabalar izhodini uning turli ko’rinishlarida qo’llab-quvvatlash va rivozhlantirish.
* shahsning individual qobiliyatlarini izlash va rivozhlantirish;
* shahsning izhobij o’zini o’zi tushunchasini shakllantirish;
* shahsning o’zini takomillashtirish dominantini shakllantirish;
* o’zini o’zi boshqarish, o’zini o’zi boshqarish ko’nikmalarini shakllantirish;
* rivozhlanish bo’limlari va davrlari bo’jicha o’z-o’zini takomillashtirish dasturlarini tuzish.
* shahsning o’ziga nisbatan yuqori ahloqij munosabatini shakllantirish (o’zini o’zi qadrlash, o’zini o’zi qadrlash, qadr-qimmat, sharaf, vizhdon) va dunyoga (gumanistik, demokratik, dialektik, ekologik fikrlash);
* izhtimoij faollikni shakllantirish;
* shahsning mustaqilligini shakllantirish;
* zhamoada hulq-atvorni o’rgatish: aloqa, mas"uliyat, intizom, o’zini o’zi boshqarish va o’zini o’zi boshqarish;
* yoshlarni kasbij va hayotij o’z taqdirini o’zi belgilashga tajyorlash, kasbga jo’naltirish.
Ta"lim zharayonini demokratlashtirish shahsning o’zini o’zi boshqarishini shakllantirish uchun zarur shartdir. U mustaqillikni tanlash, yosh avlodning qiziqishlari va ehtiyozhlarini qondirish erkinligida muzhassamlangan. O’zini o’zi boshqarish tizimida shahsni rivozhlantirishning etakchi vektori hayotga tajyorgarlik ko’rishga, yoshlarni ochiq izhtimoij muhitda kejingi mustaqil hayotlari uchun zarur bo’lgan barcha narsalar bilan ta"minlashga qaratilgan. Faoliyat zharayonida ma"lum bir tazhriba va fazilatlarga ega bo’lish (ichki ehtiyozhlar asosida), shahs shu asosda faoliyatning maqsadlari va vositalarini erkin va mustaqil ravishda tanlashni, o’z faoliyati va hatti-harakatlarini boshqarishni boshlajdi, shu bilan birga uni amalga oshirish qobiliyatini yahshilajdi va rivozhlantiradi, o’zini o’zgartiradi va tarbiyalajdi (shakllantiradi).

Nazorat savollari:

1.SHahsning tuzilishi nima?
2.SHahsning o’zini o’zi boshqarishning mohiyati
3. SHahsning o’zini o’zi boshqarishning hususiyatlari
4.O’z-o’zini boshqarish qobiliyatining bosqichlari