1. Oqıw materialları

Orta ásirler sxolastikası kóz-qarasınan «filosofiyanıń tiykarġı máselesi» tómendegishe táriypleniwi múmkin: «Qudaydıń bolmısın qanday qılıp racional tiykarlaw múmkin?» Házirgi diniy filosofiyalıq koncepciyalar, atap aytqanda neotomizm ushın ol házir de bas másele bolıp qalmaqta. İbn Sinonıń pikirinshe, filosofiyanıń tiykarġı máselesi – janzattı barlıq orın alġan nárselerdiń kelip shıġıwı, úgit-násiyatı óz-ara múnásibeti, biridan-ekinshisine ótiwin hár tárepleme tekseriw ushın zárúriy imkaniyat, reallıq sebep principlerin tiykar qılıp alıwdan iborat⁴.
Jańa dáwirde İ.Kant jantasıwı dıqqatga sazawar bolıp, ol «İnsan ne?» degen sorawdı mánisi menen filosofiyanıń tiykarġı máselesi dep esaplaydı. Onıń pikirinshe, insan ek hár qıylı dún`ya – tábiyiy zárúriyat hám mánawiy erkinlikke tiyisli bolıp, olarġa muwapıq adamzat, bir tárepten, tábiyat ónimi esaplanadı, basqa tárepten bolsa, ol «erkin háreket qılıwshı janzattıń ózin-ózi jaratıw» nátiyjesi bolıp tabıladı<sup>5</sup>.
Ekzistencializm filosofiyasında bolsa hár bir individ ózi ushın ózi sheshiwi lazım bolġan «Ómir jasawġa arzıydı ma?» degen mashqala tiykarġı másele sıpatında tán alınadı, óytkeni, bul baġdar wákilleriniń pikirine kóre, bul sorawġa juwapsız qalġan hámme nárse óz mánisin joġaltadı. Francuz ekzistencialist filosofı A.Kamyu sózi menen aytqanda: «Ómirdin jasawġaarzıytuġınlıgı yaki arzımaslıġı máselesin sheshiw, filosofiyanıń tiykarġı máselesine juwap tabıw demek»<sup>6</sup>. Máselen, pragmatizm tiykarġı itibardı haqıyqat túsinigine hám onı anıqlaw mashqalasına qaratadı. Bul baġdar wákilleriniń pikirine kóre, filosofiya daslep áyne usı mashqala menen shuġullanıwı hám insanġa amalda foyda keltiriwi lazım.
Filosofiyanı siyasiylastırıw hám sxemalastırıwdıń aqıbetleri. Filosofiyanı kútá siyasiylastırıw belgili bir mániste zıyaglı bolıp tabıladı. Óytkeni burınġı sovet dúzimi dáwirinde áyne filosofiyalıq bilimdi absolyutlestiriw, onı siyasiy bilim sheńberi menen shegaralaw aqıbetinde filosofiya sıyqalastı, onıń haslı mazmunına zıyan jetkizildi. Sonday-aq, filosofiyanıń barlıq waqıtlarda hám hár qanday shárayatda óz áhmiyetini saqlap qalıwı múmkin bolġan, qalġan barlıq máselelerdi tısqarı etetuġın birden-bir durıs tiykarġı máselesi bar ma? Biznińshe, usı úzil-kesil táriyp kontekstinde bunday másele orın almaġın. Birinshiden, áyne halda tariyxıy dáwirdi de, filosofiyalıq bilimniń plyuralistik tábiyatın da esapqa alıw talap etiledi. Ekinshiden, qandayda bir mashqalanı tek ġana anaw yaki mınaw belgili bir wazıypanı sheshiw maqsetinde quramalı máselelerdı sxemalastırıw, atayılap saddalastırıw tuwralı sóz júrgizilip atırġanın tusingen halda, belgili bir shártlilik penen absolyutlastiriw múmkin.
Máselen, filosofiyanıń «bolmıs» hám «substanciya» kibi ásirese keń tarqalġan tiykarġı kategoriyaları haqqında sóz júrgizer hám belgili bir filosoflardıń olarġa bolġan múnásibetin anıqlawġa háreket qılar ekenbiz, «filosofiyanıń tiykarġı máselesi»n úzil-kesil sheshiw tárepdarları ilgeri súrgen logikaġa muwapıq, barlıq filosoflardı belgili dárejede shártlilik penen materialistler, idealistler hám dualistlerge ajıratıwımız múmkin. Ulıwma alġanda, eger, filosofiyada ásirese kóp talqılanatuġın mashqalalar sheńberin anıqlawġa háreket qılınıp atırġan yaki filosofiya tariyxın, anaw yaki mınaw filosofiyalıq ideyalar, baġdarlar, aġımlarning miyrasxorların jaqsıraq túsiniw washıypası qoyılıp atırġan bolsa, bunday ajıratıw absolyut orınlı.
Sonday-aq, mashqalaġa baylanıslı jańasha jantasıwdı yaki máseleniń jańasha túsindiriliwin usınıwı múmkin bolġan basqasha jantasıwlar payda bolıwı hám orın alıwına joldı bekitpew ushın hár qanday sxemalastırıw sheklengen qásiyetke iye bolıwın umıtpaw kerek.
Áyne bir máselege basqasha kóz-qarastan, ġayrıápiwayı yaki absolyut kútilmegen tárepten jantasıw usınılġan, aqırında bolsa avvalgi kóz-qaraslar kóz-qarasınan erisiw múmkin bolmagan ashılıwlar alınġan jaġdaylarġa tariyxtan mısallar kóp. Máselen, geocentrik kóz-qaraslar ornın geliocentrik kóz-qaraslar iyelewi, salıstırmalılıq teoriyasının payda bolıwı, Rim klubına usınılġan «Ósiw shegaraları» bayanatı hám t.b. kópshilki ushın tábiyiy, óz-ózinen ráwshan bolıp túyilgen nárselerge salıstırmalı dástúriy bolmaġan, ġayrıápiwayı jantasıw ónimi. Bul mısallar filosofiyada «qatan», úzil-kesil táriyplerge bir qansha ıqtıyatlılıq penen jantasıw lazım, óytkeni bul bazıda jańılısıwlardıń bekkemleniwine, aqır-aqıbetinde bolsa - turġınlıq hám dogmatizmge alıp keledi, degen pikirdi tek tastıyıqlaydı.
Dún`yanı biliw múmkinmi, degen sorawġa filosoflar tárepinen berilgen juwaplar arasında da eki qarama-qarsı jantasıw ajıralıp turadı. Bul jantasıwlardan biri gnoseologiyalıq optimizm dep ataladı. Oġan muwapıq insannıń biliw imkaniyatları ulıwma alġanda sheklenbegen hám ol ózin qızıqtırıp atırġan tábiyat hám jámiyet nızamların ashıw, nárseler mánisin anıqlaw hám dún`yanıń haqıyqıy kelbetin jaratıwġa erte me, kesh pe. álbette erisedi, dep esaplanadı. Bunda G.Gegeldi, hám ol jaratqan táliymattıń kóp sanlı tárepdarların tilge alıp ótiw orınlı boladı.
Ekinshi jantasıw agnosticizm (grek. a – biykarlaw hám gnosis – bilim) dep ataladı. Bul jantasıw wákilleri dún`yanı, nárseler hám qubılıslar mánisin tolıq (yaki hátteki qısman) biliw ámelde múmkin emes, dep esaplaydı. Bunday kóz-qaraslar ásirese D.Yumga tán bolıp tabıladı. Ádette, agnosticizm wákilleri qatarına İ.Kant da kirgiziledi, ammo bul jantasıw bir qansha tartıslı bolıp, filosoflar arasında tartıslarġa sebep bolıp keledi.