11-mavzu. Innovatsion faoliyatni moliyalashtirish tizimi

11.2. Innovatsiyalarni moliyalashtirish manbalari va shakllari  
  
Innovatsion faoliyatning mufaqqiyati ko’proq darajada uni tashkil qilish shakllari 
va moliyaviy qo’llab quvvatlash usullari bilan belgilanadi . Yangi ilmiy ishlamalar 
va texnologiyalar davlat milliy kuchining asosiy tashkil qiluvchilari bo’lganlari sari 
rivojlangan davlatlar innovatsiyalarni qo’llab quvvatlash va riaojlantirishning turli 
tuman imkoniyatlarini topadilar. Bunda innovatsion faoliyatni 
moliyatirishning turli tuman usullari
va innovatsiyalarni vositali qo’llab quvvatlash bo’yicha tadbirlarning rang 
barangligi kengayadi.
Rivojlangan mamlakatlar innovatsion faoliyat uchun moliyaviy resurslarni ham
davlatning va ham hususiy manbalardan to’playdilar: /arbiy Yevropaning kopgina
mamlakatlari va A+SH uchun molmyaviy resurslarni ITTKI uchun davlat va 
hususiy kapital o’rtasida teng taqsimlanishi xosdir.
Ma’lumki, ilmiy salohiyat birinchi navbatda fanlarning fundamenti tadqiqotlarni
rivojlantirishga investitsiyalarning hajmi , hamda patentlar va litsenziyalarning 
soni, jahon ilmiy adabiyotiga ulush va boshqalar bilan belgilanadi. Yetakchi 
sanoati rivojlangan mamlakatlarda ITI ga xarajatlar YaIM ning 3% yaqinini tashkil 
qiladilar. Masalan, 1998 – yilda AQSH da tadqiqot ishlab chiqishlarini 
moliyalashtirishning umumiy hajmi 200 mlrd dollarda yaqinini, «katta yettilik» 
ning qolgan mamlakatlarning 2000 mlrd dollardan kamroqni tashkil qilgan
SHuni eslash qiziqki, sobiq SSSR da 1980 –yillarning oxirida ITTK I ga 
xarajatlar milliy daromadning 5,5% ni tahkil qilganlar. Xususiy, davlat va xorijiy 
sarmoyalar hamkorligining turli tuman shakllari kengayishida davom etmoqda.
Faqat moliyalashtirishning rivojlangan tizimi asosida innovatsion faoliyat 
rivojlanishi mumkin. Bozor turidagi iqtisodiyotda mustaqil korxonalar, sanoat 
kompaniyalari, moliya sanoat guruxlari, kichik innovatsion bines, investitsion va 

---

innovatsion fondlar, mahalliy boshqaruv idoralari, xususiy shaxslar va h. k. 
moliyalashtirish sub’ektlari bo’ladilar.
Ularning barchalari u yoki bu shaklda qayta ishlab chiqarish jaayonida ishtirok 
etadilar va innovatsion faoliyatni rivojlanishida bevosita ishtirok etadilar. 
Moliyalashtirishning tashkil qilish tamoyillari moliyalashtirishning 
manbalarining ko’pligi, tizimning alohida elemlntlarining egiluvchanligi va 
dinamikligiga qaratishni va innovatsionlarni ularni innovatsion faoliyatdan 
moliyaviy qaytarilishni o’sishini ta’minlovchi tijoratlantirilishi bilan
samarali tadbiq etilishi kerak.
Buning uchun ikkita asosiy shartga amal qilish zarur: davlatning innovatsion, ilmiy 
– texnik va sanoat siyosatini faollashtirish va tadbirkorlarni faol investitsion 
rivojlanishga o’tishga tayyorligi. 
Innovatsion faoliyatni moliyalashtirish tizimi mulkchilik turi,
markazlashtirilganlik darajasi, ham mulk egalarining darajasi va moliyalashtirish 
shakllari bilan farqlanuvchi shvkllar va manbalarning murakkab birikib ketishidan 
iboratdir.
Mulkchilik turlariga ko’ra moliyalashtirish manbalari quyidagilarga bo’linadi:
- davlat investittsion resurslari (byudjet mabla-lari, byutjetdan tashqari fondlar , 
davlat tomonidan qarz olish , aktsiyalar paketlari ,davlat tasarrufidagi mulk ):
- tijorat va notijorat xarateriga ega xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, hamda shaxs
tashkilotlar jismoniy shakllarining investiitsion, shu jumladan moliyaviy 
resurslari.
Bu jamoaviy sarmoyadorlar, shu jumladan sug’urta kompaniyalari, investitsion 
fondlar va kompaniyalar, nodavlat nafaqa fondlarining investitsion resurslari. 
Korxonalarning shaxsiy mablag’lari, hamda tijorat banklari, boshqa kredit 
tashkilotlari va hukumat tomonida maxsus vakil qilingan investitsion banklarning 
kredit resurslari ham shunga kiritiladi.
Davlat darajasida quyidagilar moliyalashtirish manbalari bo’ladilar
- byudjetlar va byudjetdan tashqari fondlarning shaxsiy mablag’lari:
- davlat kredit bank va sug’urta tizimlarining « jalb qilingan » mablag’lar:

---

- davlatning tashqi (xalqaro qarz olish ) va ichki qarzi (davlat obligatsiyali , qarzli 
va boshqa ziyonlari )ko’rinshidagi qarz mablag’lari :
Korxona darajasiga quyidagilar moliyalashtirish manbalari bo’ladilar
1. SHaxsiy mablag’lar foyda, amartizatsion ajratmalaaar, sug’urtali 
to’lovlar, nomoddiy aktivlarning jalb qilinmagan ortiqchalari, asosiy va 
aylanma mablag’lar va h.k.;
2. Jalb qilingan mablag’lar, aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar, hamda
badallar, maqsadli tushumlar va boshqalar;
3. Xar xil asosdagi byudjet, bank va tijorat 
kreditlari ko’rinishdagi qarz mablag’lari.
Byudjetdan mablag’ ajratilishi innovatsion faoliyatning har 
xil shakllarining muhim moliyaviy manbalari bo’ladilar, ular hisobidan 
maqsadli majmuaviy dasturlar, davlatning ustuvor loyihalari bajariladi.
Davlat inovatsion siyosatini amalga oshirishning moliyaviy mexanizmi butun
innovatsion davrani resursli ta’minlash tizimidan iborat.
Bir qator mualliflar tomonidan taklif qilinayotgan moliyaviy mexanizmi
kontseptsiyasi, birinchidan, innovatsion dasturlarni loyihalarni to’g’ridan 
to’g’ri davlat byudjetidan moliyalashtirishni ayrim ilmiy 
tashkilotlari moliyaviy qo’llab-quvvatlanishi bilan birlashtirishga 
maqsadli qaratilganligi, ikkinchidan, 
moliyalashtirish manbalarining kqpligi bilan ta’riflanadi. 
Bunda byudjetdan mablag’lar ajratish bilan bir qatorda
byudjetdan tashqari manbalar, shu jumladan moliya-sanoat guruhlari, tijorat 
banklari, birlashmalar, tashkilotlar va 
boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ishtirok etadilar.
Bunday mexanizm doirasida davlat innovatsion siyosatining 
asosiy qurollaridan biri sifatida davlat byurtmasini rolini kuchaytirish alohida 
ahamiyat kasb etadi. Davlat investitsion va ilmiy-texnik dasturlari davlat 
tomonidan maqsadli moliyalashtirishning ob’ekti bo’lishlari kerak. Tanlov 
bo’yicha tanlab olingan loyihalar ularning asosiy majmuini tashkil qiladilar.

---

Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitlarida investitsion 
va moliyaviy resurslarni qidirib topish muammosida sarmoyalar va 
innovatsiyalarning bozorlari hal qiluvchi rolni o’ynashlari 
kerak. Yangiliklar bozorini ilmiy tashkilotlar, OO’Yu, innovatsion biznes
korxonalari, ilmiy xodimlarning har xil uyushmalari, sanoat firmalarining ilmiy
bo’linmalari, novatorlar shakllantiriladi.
Bozor talabi- ishlab chiqarishni o’sishi- innovatsmyaga talab zanjirchasini
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi 
to’laqonli innovatsion bozorni vujudga kelishining muhim sharti bo’ladi. SHu
ning bilan birga qisqa muddatlarda innovatsion bozorning,
hammadan avval aqliy mulkni himoyalash va infratuzilmani shakllantirish 
qismidagi tashkiliy-huquqiy bazasini yaratishni yakunlash zarur.
Innovatsion bozorni samarali faoliyat yuritish raqobat muhitini ta’minlash va
fandagi yakka hokimlikka faol qarshilik ko’rsatishini ko’zda tutadi.
Kichik inovatsion biznesni vujudga kelishiga muhim rolь ajratiladi, u 
innovatsion sohada haqiqiy raqobatni yaratilishi tufayli ITICH ni jadallashuvi 
omili bo’ladi. Bundan tashqari, kichik innovatsion korxonalarni rivojlanishi 
samarali ilmiy-texnik xodimlardan samarali foydalanishga, hamda yakunlangan 
ishlab chiqarishlarni tijoratlashtirish, ijara, lizing va boshqa bozor qurollari 
hisobiga ilmiy-ishlab chiqarish infratuzilmasidan to’liqroh foydalanishga 
yordam beradi.
Bozor munosabatlarini rivojlanishi bilan xatarli (venchurli) sarmoyalar fondlarini
innovatsion tadbirkorlikning adekvat o’ziga xosligi sifatida yaratish 
uchun haqiqiy sharoitlar vujudga keladi. Bu yerda innovatsion fondlar 
asosiy rolni o’ynashlari kerak, ular 1989 yildan boshlab katta davlat qo’llab-
quvvatlanishida yachratiladilar.