1.“Oʻzbеk tili tаriхi” kursiga kirish

Sifatlarda belgining ortiqligi yoki kamligini ifodalovchi shakllar

Belgining ortiqligi yoki kamligini ifodalovchi shakllar
59-§. Belgining ortiqligi yoki kamligi ma’nosi quyidagi vositalar yordamida ifodalanadi: 1. Belgining ortiqligini ifodalovchi shakllar. Bular nitensiv' shakllar deb ham ataladi. t qtëïïsjy shakllarning tuzilishi bo‘yicha eski o‘zbek tili bilan hozirgi o‘zbek tili o‘rtasida deyarli farq yo‘q. Navoiy o‘zining “ Muhokamatul lug‘atayn” asarida bunday shakllar haqida gapirib, quyidagi misollarni keltirgan: âp-pâq, qâp-qara, qip-qizü, yup- yumalàg\ yap-yassi, âp-achug\ chup-chuqur, kom-kok, yam-yashil, bom-boz. Misollar: Anwj bashi sog'uqtin âp-aq turur (0 ‘N). Yiizi... sap
sarig' bolmish (NF), ffech kim jahända kormädi oqyam qäp-qära (Lutfiy). Bu yol tüp-tüz yoldur (BN). Suxan tashi xushrang qip- qilü boladur (BN). Intensiv shakl bir xil sifatning aynan takrorlanish yo‘li bilan ham hosil boUadi: Qabaglari key-key, aghzlari tar (Navoiy, ML). Ulug‘-ulug‘ gullar quyrughnuj üchigüchä bardur (BN). Bog‘zi va keksi qaradur, aq-aq tükläri bardur (BN). Yiirgändä qattiq-qattiq äväz qilur (Sh.turk). Qiyoslang: äp-päq, kop-kek / / kom-kok, op-ezgü, sap-sarig' op-orih/ (oppoq), yap-yazi (iep-iekis), yap-yashil(MK, 1 tom, 70, 71, 316, 317, 355-betlar; III tom, 26-bet). 2. Belgining kamligini ifodalovchi shakllar quyidagi yo‘llar bilan hosil bo‘ladi: a) sifatlarga -mtul/-mtü! yoki chü/-chil affiksi qo‘shiladi: qaramtul, ag'imtul(aqimtil), yashimtul (ML), kokümtül(Abushqa), öqchil (Sanglah); rangi qüramtul sarig‘ turur (NF); b) sifatlarga -g‘wa/-ginä, qwa/-kinä affiksi qo‘shiladi: Magar azqina, bir ancha rozgär kechti (Tafsir). Yaxshig‘ina tab* nasibi bolubtur (Navoiy, MN). Sabzahqqina bäg‘chalari bardur (BN). Yana birginä uydur, kichikkinä üydur (BN).

Birgalik va gumon olmoshlari Birgalik olmoshlari 97-§. Eski o‘zbek tilida birgalik olmoshi ma’nosida barcha, ban, barhq, qamug1, hamma (hama), jumla, tamäm, ja m ’e, ba’zi so‘zlari iste’molda boMgan. Bularning bir qismi keng iste’molda boMib, boshqalari ma’lum davrlarda yoki ayrim yodgorliklarda qoMlangan. Birgalik olmoshlarining ko‘pchiligi egalik va kelishik affikslari bilan turlanish xususiyatiga ega, ayrimlari ko‘plik affiksi bilan ham ishlatiladi. Eski o‘zbek tilida iste’molda boMgan birgalik olmoshlarining birguruhi asli turkiy, boshqalari forscha yoki arabcha so‘zlardan iborat. 98-§. Barcha, bari, barhq, qamug* birgalik olmoshlari turkiy so‘zlarni tashkil etadi. Eski o‘zbek tilida bularning qo‘llanish darajasi turlicha boMgan. Barcha so‘zi birgalik olmoshi ma’nosini ifodalovchi asosiy vosita sifatida eski o‘zbek tili taraqqiyotining hamma davrlarida qoMlangan: Barcha tapilur bizgä, vale yär tapilmas (Lutfiy). Barchasi fahm etti kirn, mushkül ish (Navoiy, LT). Barchalari kelib, arz qüdüar (Sh.tar.). Barchaqiz amy eshikigä kelir] (SHN). Barchamrj támlan altun, kümüsh birla bezáklik (QR). Buyurdum kim, barcham bazar bashida yasaqqa yetkürgáylár (BN). Barchadin qilg‘an ishin sorg'usidur (Sakkokiy). Barí birgalik olmoshi ham eski o‘zbek tiíi taraqqiyotining deyarli hamma davrlarida iste’molda bo‘lgan. Lekin yozuv yod- gorliklarda uning qoMlanishi barcha birgalik olmoshiga nisbatan ancha chegarali boMgan: Ozgá yarag‘ bulmas ersátj, ban bahám almag'il (QR). Banm ilekindá qozg'il (NF). Qaldilar ulfasánadin ban dan (Navoiy, SS). Bansim basib erdi surán (S H N / Urush bannirjdur bayrn ishi (SHN). Barhq so‘zining birgalik olmoshi m a’nosida qoMlanishi “Shayboniynoma”da qayd qilindi: Shaharm barhq el berkitádi (SHN). Boldilar barhq el ban gadáy (SHN). Qamugi so‘zi turkiy tillarda birgalik olmoshining qadimgi shaklini tashkil etadi. Bu olmosh XIII—XIV asrlarga oid yodgor- liklar tiliga ham xos boMib, birgalik olmoshi ma’nosini ifodalovchi asosiy vosita sifatida ancha keng iste’molda bo‘lgan. Keyingi davrlarga oid yodgorliklarda deyarli qoMlanmagan. Misollar: Qamug‘in Sir yaqasinda bitidim (MN). Qamug‘g ‘a yanut berigli turur (QR). Qamug'din ezrüb ul xizmat jahánw (XSH). Sozlátj teyü, qamug‘lan aytg‘aylar (Tafsir). Agar qahnrjg'a üchrásá, gadá bolur qamug‘ sháhlar (Sakkokiy). X III—XIV asrlarga oid yodgoriiklarningba’zilarida bu olmosh qamuq, qamag* yoki qamu shaklida qoMlangan: qamuq kerklüklár, qamuq álam, qamuq umrum (M N); bedánitiiq qamag'i (0 ‘N); qamu tash ichindá, qabilamnuj qamusi (Saroyi); qamusim... nafaqa qildi (Tafsir). 99-§. Arabcha jumla, jam *e, tamám so‘z!ari va forscha hamma (hama) so‘zining birgalik olmoshi ma’nosida qoMlanish darajasi turlicha bo‘lgan. Jumla birgalik olmoshi XIII—XIV asrlarga oid yodgorliklar tiliga xos bo‘lib, keyingi davrlarda uning qoMlanishi chegaralan- gan: Qatiiyda yer opürlar jumla sháhlar (MN). Jumlasi otíuz íoqquz bash kishilár (Tafsir). Jumlarjizbiryoh hamla qilsatjiz bolg'ay (NF). Ozini jumladan ajiz korar ul (Saroyi). Ay-tek yüzüfjni jumlai jahündm künilar-men (Sakkokiy). Jumla a ’züsig'a qoydi za ’f yüz (Navoiy, LT). Tamüm so‘zining birgalik olmoshi ma’nosida qollanishi ayrim asarlarda uchraydi: Yiirirteyiz ichindá tamüm tagiarkábi (Tafsir). Tamüm qayg'i muhirlüg ganj erür-sen (XSH). Tamámin ulus bashidin qildi daf ’ (Navoiy, SI). Tamüm daryüdag‘i jihüzmtj va kemaUirnUj hibühm ushbu nargilnuj postidin qilurlar ermish (BN). Jam ’e so'zining birgalik olmoshi m a’nosida qo‘llanishi yana ham chegarali bo‘lib, XVasrdan keyingi ba’zi asarlardagina uchraydi: Hindustünmy jam \e rudlanmy bu xasiyati bar (BN). Jam ’e bülag‘a ikki yüzyigirma besh sabaq berilür (Furqat). llamma (hama) birgalik olmoshi eski o ‘zbek tili taraqqiyoti- ning oldingi davrlarida kam qo‘llangan bo‘Iib, keyingi davrlarda faollasha borgan. Misollar: Hammasi menim ilmim astinda bolg‘aylar (NF). Seksán mitjmy hammasi (BN). Hamma bashdin-ayüq chuñan taza turur (G ulxaniy). Xaláyiq hama m ahv-u hayrán ekün (Muqimiy). Hama yazmishlari dilxah sizgá (Furqat). 100-§. Arab tiliga mansub bo‘!gan ba’zi so‘zi eski o‘zbek tili- da butunning, umumning, to‘daning qismini ko‘rsatish ma’nosida qo‘llangan bo‘lib, birgalik olmoshlari guruhiga kiradi. Ba’zi birgalik olmoshi eski o‘zbek tili taraqqiyotining hamma davrlarida keng iste’molda bo‘lgan. Masalan: B a’zi aymishlar (Tafsir). Anuj saltanatin ba’zi üitmish yil, b a ’zi ellik yií derlár (Navoiy. Tarixi muluki ajam). Ba’zi qushmrj but etiyaxshi bolur (BN). Ba’zi situará ki, ...(Gulxaniy). Ba’zi olmoshi ham egalik, kokplik, kelishik affikslari bilan qo‘llanadi: Ba’ziiar on sekkiz yashar erdi (QR). Ba'zini muya keltürgándür kim, ... (Navoiy, MN). Qachqanlarmy ba ’zisig‘a sazCi bergüylürt ba’zisini bizniij qáshimizg‘a yibiirgüyler (BN). Ba’zidin gahi birar yaxshi bayt váqe bolur (Navoiy, MQ). Nokar xalqinuj ham ba’zilan dhb bamríar {Sh.turk). 101-§. Turkiy tillar taraqqiyotining oldingi davrlarida birgalik olmoshlaridan qamug* (turli fonetik shakllari bilan) iste’molda boMgan. M asalan, 0 ‘rxun-Enasoy va qadimgi turkiy tili yodgorliklarida birgalik olmoshi ma’nosida asosan shu so‘z qo‘llan- gan bo‘lib, ba’zi manbalarda barcha, ban shakllari ham uchraydi. XI asr yodgorligi “Qutadg‘u bilig”da esa qamug*, barcha olmosh- lari bilan bir qatorda fors va arab tillaridan o‘zlashgan hamma (hama), ba ’zi kabi birgalik olmoshlari ham qoilangan. Keyinchalik barcha, ban birgalik olmoshlarining faollasha borishi va bu olmosh turlarining arabcha va forscha o‘zlashmalar hisobiga ko‘paya borishi natijasida qamug* olmoshi iste’moldan chiqa borgan. Shunday qilib, ko‘pchi!ik turkiy tillarda, shu jumladan, o‘zbek tilida XV asrdan boshíab qamug"olmoshi arxaik shaklga aylangan. Gumon olmoshlari 107-§. Eski o‘zbek tilida gumon olmoshlarining quyidagi shakllari iste’molda boMgan: kimsá, kimersá (kimársá), nimersá, neersá, birágü, biráv, falan. Gumon olmoshlarining bir guruhi shaxsga nisbatan, boshqa guruhi narsa, jonivor, voqea-hodisalarga nisbatan qo‘Uanadi, ba’zilari har ikkala ma’noda ham ishlatiladi. Gumon olmoshlarining ko‘pchiligi kelishik qo‘shimchalari bilan ham ishlatiladi, ayrimlariga ko‘plik va egalik affikslari ham qo‘shilishi mumkin. 108-§. Gumon olmoshlarining kimsd, kimársá, birágü, birüv shakllari shaxsga nisbatan qo'Uanadi. Kimsá, kimársá shakllari bir olmoshning ikki xil ko‘rinishidir. Kimsá shakli kimersii shaklining qisqargan shakli bo‘Iib, kimersá o‘z navbatida kim so‘roq olmoshiga ersá qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan: kitn+ersci > kim-ersá (kimersá)> kimsü. Kimsá gumon olmoshi eski o‘zbek tili taraqqiyotining deyarli hamma davrlarida iste’molda bo‘lgan. Lekin uning qoMlanishi ancha chegaralangan bolib, ayrim yodgorliklardagina uchraydi: Senir) biriü kimsü bar-mu? (Tafsir). Qalmag‘ay g'amda kimseniy jám (Navoiy, SS). Kimsege anda istiqámat emás (Navoiy, S S / Bir kimsüni anda tapmadilar {BV / Bir kimsü yoq ki, bofmag'ay anda sorag‘da (Munis). Gumon olmoshining kimersa shakli XIII—XIV asrlarga oíd yodgorliklar tili uchun ancha xarakterli bo‘lib, keyingi davrlarda deyarli qo‘llanmagan: Nishán bermas kimersá misiiyizdin / / Iráq- u Rum-u ham Kan \an ichindá (M N). Ushbu kimársaiár kim, azáb- u uqubat qthurtar (NF). Bu tayaqni... kimersaga bermágil (Tafsir). Men hargiz kimersádin kuch biriá narsa aimishim yoq (QR). Kimersa kim, seyü egri keqül tufar bu qadar... (Sakkokiy). Gumon olmoshining biragii, birüv shakllari bir xil manba asosida shakllangan: birüv shakli birágü shaklidan rivojlangan: bircigü >biráü >biráv (qarang: 66-§), birügu shakli o ‘z navbatida bir soniga -¿igü affiksi qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan. Bu shakl jamlovchi son yasalishining qadimgi usuli asosida yuzaga kelgan (qarang: 66-§). Birágii shakli X lll—XIV asrlarga oid ayrim asarlarda qoMlan- gan: Baqtüar, yiraqtin biragii keiiir (Tafsir). Birágü yoldin ashayin, teb keldi (QR). Rozgárdin sor) birügüni buldi (QR). Biráv gumon olmoshining yozuv yodgorliklarida qo‘llanishi XV asrdan boshlab kuzatiladi: Biravniy purgáhin alg‘ay (SHN). Harqatla kim, birávni iaríib chiqarg'aylar, anda qalg'anlar ozlári- din barg‘aylar (Navoiy, MQ). Szürjni er bilsáy, yana birávni sher bii (Gulxaniy). Biráv undag* dedi, biráv mundag* (Muqimiy). 109-§. Gumon olmoshining neersá, nimársá shakllari narsa, jonivor, voqea-hodisalarga nisbatan qoMIanadi. Neersá gumon olmoshi ne so‘roq olmoshiga ersá qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan. Bu olmosh kam qo‘llangan bo‘lib, ayrim man- balardagina uchraydi: Birneersáni men qildachi-men (Tafsir). Atlar üchün neersálár tapmaydur (BN). Gum on olmoshining nimársá shakli nirná so‘roq olmoshiga ersá qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan: nime + erse> nimá (e)rsá > nimársá. Bu shakl XV asrdan keyingi davrlarga oid yodgorliklarda qo‘llangan: Mundaq nimársádin kim,fáyda bolg(ay,... (BN). Koch uzab ketkándin soy sháyadnimársá qa¡g‘an bolg'ay teb,... (Sh.tar.). Seniy Jalan nimársáy falan bolur, teb fá l baqib... yiirür erdi (Sh.turk.). Meni qolumg'a... g ‘ayri mukarrar nimársálár tushdi (Fur- qat). 110-§. Falán gumon olmoshi shaxsga nisbatan ham, narsa, voqea-hodisalarga nisbatan ham qo'Ilanadi. Falán olmoshi noma’lum shaxsni yoki noma’lum narsani, voqea-hodisani ko‘rsatadi. Bu olmosh XIII—XIV asrlarga oid yodgorliklarda ham, keyingi davrlarda ham shu ma’noni ifodalovchi gumon olmoshi sifatida ancha keng iste’molda bo‘lgan: Bu bitigni falán ayda, falán hunda, falán yüda bitildi (QR). Derlár: falán faláng'a áshiq bolubtur (Navoiy, M Q / Falániyniy falán pardasi muya áhángdur (BN). Kelfalán kechá falán kocha sari (SHN). Falán vaqtda falán máhyizg‘a mundaq hiyánat qildi va falan siriyizni xalqg'a fash qildi (Sh.tar.). 111-§. Yozuv yodgorliklaridan ma’lum bo‘lishicha, gumon olmoshlari turkiy tillar taraqqiyotining nisbatan keyingi davrlari- da yuzaga kelgan. Masalan, 0 ‘rxun-Enasoy yodgorliklarida ham, qadimgi turkiy tiliga oid manbalarda ham gumon olmoshi qoMlan- magan. XI asr yodgorligi “Qutadg‘u bílig”da gumon olmoshining www.ziyouz.com kutubxonasi birägii shakli uchraydi. Boshqa shakllaming yozuv yodgorliklari- da qoMlanishi XIII—XIV asrlardan boshlab kuzatiladi.