21-Mavzu. Mirzacho’l iqtisodiy rayoni Reja

holisi va mehnat resurslari. Yuqorida ta’kidlanganidek, mintaqaning 
demografik ko’lami uncha katta emas. Biroq, bu yerda aholi zichligi ancha yuqori, 
ya’ni an’anaviy cho’l hududlariga xos emas. Bu ko’rsatkich o’rtacha 178 kishiga 
teng, u Boyovut tumanida 229 kishidan ortiq; o’rtachadan yuqori daraja Sirdaryo 
tumanida ham ko’z atiladi.Viloyat aholisining o’sishi respublikaning ba’zi turdosh 
hududlariga qaraganda birmuncha sustrok. U 2008-2014-yillarda o’rtacha 8,8 ming 
kishidangina ko’payib borgan. Bu o’rtacha yillik ko’payish 1,20 foiz demakdir. 
Vaholanki, mamlakatimiz aholisi so’nggi yillarda 1,60 foiz atrofida ortib bormoqda. 
uzoqroq tarixiy demografik davr olinsa ham o’sish sur’atlari juda kattga emas. 
Chunonchi, 1989-2014-yillar mobaynida Sirdaryo viloyati aholisi 134,2 foizga 
oshgan, xolos.
Mintaqa aholisining bunday o’sishi uning tabiiy va mexanik harakatiga 
bog’liq bo’lgan. Aholi tabiiy va mexanik harakatida, viloyatda tug’ilish 
koeffitsientining tobora kamayishini qurish mumkin. Jumladan, u 2008-yilda 24,3 
promillega teng bo’lgan, 2018-yilda esa 22,3 promillega ni tashkil qilgan (2000 yilda 
tug’ilish 22,1, ulim 5,5 promille bo’lgan). Bu, albatga, Qashqadaryo, Surxondaryo, 
Xorazm kabi viloyatlar ko’rsatkichidan pastroqdir.Tug’ilishning umumiy 
koeffitsienti Mirzaobod tumanidagi 24,1 promilledan Sirdaryo tumanidagi 20,3 
gacha farq qiladi. 2008 yilda ham
bunday hududiy tafovutlar uncha katga bo’lmagan; Xovos tumanida 26,0, Oqoltinda 
21,3 %o. qizig’i shundaki, shahar joylarda, masalan, Guliston va Yangierda bu 
ko’rsatkich qishloq joylarga qaraganda yuqoriroq. O’lim ko’rsatkichi ancha past; 
2018-yilda u viloyat bo’yicha 4,6 promille bo’lgan holda, tumanlar doirasida 3,5 dan 
(Sardoba) 5,5 promillegacha (Sirdaryo tumanida) o’zgaradi. Eng yuqori ko’rsatkich 
esa Guliston shahrida qayd etiladi. 
Aholining tabiiy ko’payishi tug’ilish darajasidagi xududny xususiyatlarga 
ega. Bir yilda u 17,1 promille, foizda olinsa - 1,71 %. Vaholanki, viloyat aholisining 
real ko’payish sur’ati 1,0 foizdan ortiqrok, xolos. Demak, bunday demografik 
vaziyat aholining tashqi migratsiyasi tufayli vujudga kelgan. Shu o’rinda alohida 
ta’kidlash lozimki, Sirdaryo viloyati aholisi asosan migratsiya ta’sirida shakllangan 
respublikamizdagi yagona mintaqa hisoblanadi O’tgan asrning dastlabki yillarida bu 
yerga rus fukarolari (batraklari) ko’chib kelgan. Usha paytda ruscha nomli aholi 
manzilgoxlari vujudga kelgan (Krestyanskoe, Slavyanskiy, Dmitrovskoe va x.k.). 
XX asrning 50-yillari oxirlarida Mirzacho’l dashtini kompleks o’zlashtirish 
dasturi amalga oshirilishi boshlangan. Sal keyinrok shu maksadda alohida viloyat 
ham tashkil etilgan va unga poytaxt sifatida deyarli “bush” joyda Yangier (ismi 
jismiga monand) shahri barpo etilgan. Uning qurilishi arxitektor A.Zotov loyihasi 

---

bo’yicha 1956 yilda boshlangan. Biroq, u ko’zlangan maqsadiga erisha olmadi, 
bunga oddiy geografik omil, ya’ni Xovos yoki Ursatevsk shamollari sabab bo’ldi 
Natijada, Sirdaryo viloyati ma’muriy markazi sifatida Guliston (avvalgi Mirzacho’l) 
shahri tanlandi. 
Mirzacho’lni o’zlashtirish uchun respublikaning boshqa viloyatlaridan, 
asosan aholisi zich joylashgan hududlardan aholi (dastlab majburiy, sung ixtiyoriy 
ravishda) ko’chib keltirilgan. Bu yerga ko’proq Andijon, Farg’ona viloyatlaridan 
dehqonlar (avval o’z lari, kelib-ketish tarzida (“vaxta” ko’rinishida), keyingi yillarda 
oilalari bilan butunlay) kuchib kelishgan. Cho’lni o’zlashtirish jarayonining keyingi 
bosqichlarida Samarqand viloyatidan ham migratsiya bo’lgan. Ular ko’proq 
cho’lning Hozirgi qo’shni Jizzax viloyati tumanlariga joylashgan (Paxtakor, 
Arnasoy tumanlari va h-k). 
Eng so’nggi yillarda ham Sirdaryo viloyati aholisi ancha “serqatnov”, ya’ni 
migratsion harakatchan: 2008-2013-yillarda viloyatga, har 1000 kishiga 
hisoblaganda, 8,5-10,2 kishi kelgan, 10-13 kishi undan ketgan, migratsiya qoldig’i 
eng so’nggi 2013-yilda ijobiy bo’lgan. 2018yilda viloyatga kelganlar 8599 kishini 
tashkil qilgan bo’lsa, ketganlar soni 9125nafar kishini tashkil etgan.Migratsiya 
qoldig’i-526 kishini tashkil etgan. Kelish intensivligi, ayniqsa, Guliston shahrida 
yuqori (12-16 %
0
); Shirin shahrida ham bu ko’rsatkich ancha katga, uning past 
darajasi esa Sardoba va Xovos tumanlarida qayd etiladi. Yangier va Shirin 
shaharlarida migratsiya jarayoni ancha intensiv xususiyatga ega bo’lib, ularning 
aholisi o’zining qunimsizligi bilan boshqa joylardan farq qiladi. Shuningdek, 
Sirdaryo, Xovos tumanlarida ham aholining kuchib kelishiga nisbatan kuchib ketishi 
ko’proq- Natijada, ularda migratsiya qoldig’ining yuqori ko’rsatkichlari ko’zga 
tashlanadi.
Viloyatda 2009-yilgacha 5 ta shahar (ularning 3 tasi viloyatga buysunuvchi 
maqomiga ega) va shuncha shaharcha mavjud bo’lgan. Ularda jami aholining 31,1 
foizi istiqomat qilgan. Urbanizatsiya jarayonining bunday demografik ko’rsatkichi 
respublika o’rtacha darajasidan 35,8 % ancha past. 2009-yilga kelib esa, vaziyat 
mamlakatimizda yuz bergan “qishloq” yoki “ma’muriy urbanizatsiya” tufayli 
shaharchalar soni 25 taga yetgan, urbanizatsiya darajasi esa 43,2 foizga 
yetgan.2018yilda viloyat aholisining 47,2foizi shaharlarda yashagan.
Viloyatda 72,2 ming qishloq; aholisi to’g’ridan-to’g’ri “shaharlik” bo’ldi Bu 
xususda Okoltin tumani peshkadam (25,3 ming kishi), Sirdaryo va Sayxunobod 
tumanlari ham “yangi” shaharliklar bo’yicha birmuncha oldinda. Ayni paytda, 
Xovos, Sardoba tumanlarida birorta qishloq aholi punkti bunday maqomga sazovor 
bo’lmagan. Ta’kidlash o’rinliki, yangi agroshaharlar soni Sirdaryo viloyatida uncha 
ko’p emas; bu borada u Qoraqalpog’iston Respublikasi bilan birgalikda (11 ta) 
mamlakatimizda oxirgi o’rinlarni bo’lib olishgan.Sirdaryo viloyatida 260 ta qishloq 

---

aholi punkti mavjud - bu respublikamizda eng past raqam hisoblanadi. Har bir 
qishloqka o’rtacha 1560 kishi to’g’ri keladi. Ko’rinib turibdiki, viloyat qishloq 
joylar geografiyasi va demografiyasi ko’proq, o’rtacha kattalikdagi aholi 
manzilgoxlari borligi bilan tavsiflanadi (respublikada bu ko’rsatkich 1250 kishi 
atrofida).
Viloyat aholisining kupmillatliligi ham qisman shu demografik omillarga bog’liq- 
Bu yerda o’zbeklardan tashqari, qozoq, tojik, rus, tatar va boshqa millat vakillari 
yashaydi. o’zbeklar jami aholining 77,3 foizini, tojiklar 9,3, Qozoqlar 1,8, qirg’izlar 
2,1 foizini tashkil qiladi.