5- mavzu bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi reja

Bozor munosabatlarining etuklik darajasiga ko’ra bozor iqtisodiyotining quyidagi asosiy modellari ajratib ko’rsatiladi:

Rivojlanayotgan mamlakatlardagi bozor iqtisodiyoti: a) bozor infrastrukturasini yaratish; b) iqtisodiyotni bar­qarorlashtirish; v) sanoat tarmoqlarini (ayniqsa qayta ishlov­chi) vujudga keltirish orqali yuz beradi.
O’zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan yutuqlari bilan jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar «Amerika», «Yaponiya», «Germaniya», «Shvetsiya», «Janubiy Koreya», «Xitoy» modeli va boshqalar hisoblanadi.
«AQSh modeli» liberal model sifatida tavsiflanadi. Amerikacha andozaning o’ziga xos xususiyati uning tadbir­korlikni aholi orasida keng yoyishga, ommaviylikka erishishni ta’minlashga asoslanganligidadir. U jamiyat a’zolaridan har birining ishbilarmonlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni, xususiy manfaatdorlikni oshirish uchun keng shart-sharoit yaratishga qaratilgan.
«Yaponcha model» – bu ikkinchi jahon urushida vayronaga aylangan mamlakat aholisining qattiq mehnati hisobiga, hokimiyatni xar tomonlama va so’zsiz qo’llab-quvvatlashi, vatanparvarlik tuyg’usi asosida yaratilgan. Yaponiya harbiy xarajatlardan voz kechgach, tinchlik maqsadida barcha resurs­larni to’plash va ishlatish hamda sanoatda iqtisodiy poten­tsialni o’stirish imkoni yaratildi. Eng avvalo, ishlab chiqarish eksportga mo’ljallanib, valyuta topildi, uning evaziga xorijiy mamlakatlardan, ayniqsa Amerika va G’arbiy Evro­padan eng yangi texnika, texnologiya, litsenziya, patent, «nou-xau» sotib olinib, yuqori mehnat unumdorligiga erishildi, tadbirkorlik qo’llab quvvatlandi. Jahon bozorida xomashyo va yoqilg’ining arzonlashuvi, nisbatan arzon ish kuchi, katta harbiy xarajatlarning yo’qligi Yaponiya eksportining ortib borishiga olib keldi. Bu borada yirik kompaniyalarni qo’llab-quvvatlash, mamlakatda ilmiy texnikaviy taraqqiyotga alohida ahamiyat berilishi katta rol o’ynaydi.
Aholining tabaqalanishi dastlab kuchaygan bo’lsa, maqsadga erishilgach, ularning ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar yordami kuchaytirildi va natijada umumiy farovonlikka erishildi.
«Shved model» – uning boshqa modellardan farq qiluvchi xususiyati ijtimoiy yo’naltirilganligi, mulkdagi noteng­likni qisqartirishga qaratilganligidir. Aholining kam ta’minlangan qatlami himoya qilinadi. Ishsizlikni kamay­tirish chora-tadbirlari ko’riladi. Bu andozaning shakllani­shida Shvetsiyaning tarixan iqtisodiy jihatdan yuksak rivoj­langanligi va kasaba uyushmalarining jamiyatda, ayniqsa ishlab chiqarishda katta o’rin tutishi alohida ahamiyatga ega bo’lgan.
«Nemis model» – ijtimoiy yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy bozor iqtisodiyotining bosh g’oyasi Lyudvig Erxardga (1897–1977) tegishli.
Dastlab, Erxard industriallashtirish rejasini ishlab chiqdi. Unda sanoat mahsulotini 1936 yilga nisbatan 65%, 1938 yilga nisbatan esa 50-55% ga ko’paytirish rejalashtirilgan. Bundan tashqari pul islohoti, narx-navo islohoti o’tkazish, davlatning iqtisodiyotdagi aralashuv darajasiga alohida e’tibor qaratilgan.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti kontseptsiyasi mazmunan faqat iqtisodiyotga tegishligina emas, balki unda insonning erkinligi masalalari ham ilgari surilgan.