6-мавзу. Музликларнинг геологик фаолияти

4. Музликларнинг йўқ қилиниши ва чўкинди жинслари
Барча ҳетерожен кластик материаллар - ингичка гил зарраларидан тортиб то катта музли тошлар ва блокларга, ҳам музликлар олиб борадиган ва ҳам уларнинг ҳаракатланиши морен (музлик ётқизиқлари) деб аталади. Бинобарин, моренларнинг икки тури мавжуд - ҳаракатланувчи ва кейинга қолдирилган.
1. Ҳаракатланувчи моренларнинг жойлашуви ҳар хил. Тоғ музликлари қуйидагилар билан ажралиб туради:
а) эр усти мореналар – тоғ ёнбағирларидан об-ҳаво ва тортишиш жараёнлари (талус, кўчкилар, қор кўчкилари) натижасида ҳосил бўлган водий музлиги қирралари бўйлаб латерал ва музликларнинг қўшилишида латерал моренларнинг бирикиши натижасида ҳосил бўлган медиан;
б) ички мореналар заряд олиш жойларида ҳам, ёриқлар орқали кластик материалнинг кириб бориши натижасида ҳам пайдо бўлиши мумкин;
в) пастки мореналар об-ҳавонинг маҳсулдорлиги ва тутилиши натижасида ҳосил бўлади.
Континентал музликларда, музлик релеф баландликларини кесиб ўтганда ҳосил бўлган ёриқлар бўйлаб чиқиндиларни сиқиб чиқариш натижасида пайдо бўлган пастки ҳаракатланувчи мореналар ва ички бузилишлар катта аҳамиятга эга.

2. Кечиктирилган мореналар. Депозит қилинганлар орасида моренларнинг уч тури ажратилади:

1) асосий (пастки),
2) абласён,
3) якуний (маргинал).
а) асосий мореналар энг кенг тарқалган музлик ётқизиқларидир. Континентал музликларнинг марказий қисмида эксарация ва музнинг детритал материал билан тўйинганлиги устунлик қилади. Муз марказдан аблация зонасида радиусли йўналишлар бўйлаб ҳаракатланади, бу эрда ўтиш ва кўчиришдан ташқари муз остида тўпланиш ва асосий моренанинг шаклланиши учун шароитлар яратилади. Музни тўйинтирадиган, унинг пластиситини пасайтирадиган ва аста-секин пуфланадиган асосий (пастки) моренани ҳосил қилувчи эластик материал.
б) аблатив морена кўпинча бузилиш босқичида музликнинг периферик қисмига яқинроқ ҳосил бўлади. Музлик эриганида, унинг ичида ва юзасида мавжуд бўлган қолдиқлар асосий моренага ўралган ҳолда ётқизилади. Одатда, бу бўшашган чўкиндилар бўлиб, унда қумли ва қўпол детритал моддаларнинг кўпайиши кузатилади, бу ҳаракатланувчи музли сувларнинг таъсири, маълум миқдордаги майда зарраларни ювиш, тутиш ва олиб ўтиш билан боғлиқ.
c) терминал (чекка) мореналар. Музлик четининг узоқ муддатли стационар ҳолати билан кириб келаётган муз ва унинг эриши ўртасида динамик мувозанат кузатилади. Бундай шароитда музликлар олиб келган ахлат муз қатламининг четида тўпланиб, охирги ёки маргинал моренани ҳосил қилади.
Релефдаги терминали мореналар кучсиз кависли тоғ тизмаси ёки тепаликка ўхшаш тепаликлар бўлиб, улар режадаги контурлар музлик оқими, муз пичоғи ёки алоҳида музликларнинг четини такрорлайди. Улар ўнлаб, баъзи жойларда эса юзлаб километр узунликка этади.