8-ma’ruza son va uning xususiyatlari. Olmosh. Olmoshning ma’no turlari reja

Hisob so‘zlari (numerativlar). Hisob so‘zlari narsa-buyumning aniq miqdorini ko‘rsatmay, shu narsani hisoblashda uning qaysi guruhga oidligini aniqlash uchun ishlatiladi.

Hisob so‘zlari, asosan, ot turkumidagi so‘zlardan iborat bo‘ladi: dana, nusxa, tup, nafar, qısım.

Qadimgi turkiy tilda faol ishlatilgan hisob so‘zlari: qadaq, jan, tanab, gaz, sarjin, batman, paysa, taxta, enlik, taš, pud, mahal (vaqt), yumalaq, yarmaq va h.k. Bu numerativlardan ayrimlari hozirgi turkiy tillarda, bir qator o‘zbek shevalarida ishlatiladi.

Turkiy tillarda keyingi davrlarda boshqa tillardan kirib kelgan hisob so‘zlari qo‘llanmoqda: mehnat kuni, gektar, kubometr, kilovatt-soat, sotix, pachka, metr, kilo, minut, gradus, sentner, ekzemplyar va h.k.

Ot, sifat, son, ravish o‘rnida qo‘llanib, ularga ishora qiluvchi va ularning vazifasini bajaruvchi so‘z turkumi olmoshdir. Olmoshlar narsani, uning belgisi va miqdorini anglatmaydi, balki ularni ko‘rsatish, ularga ishora qilish uchun xizmat qiladi. Olmosh quyidagi xususiyatlarga ega:

1. Olmoshda yasalish yo‘q, ya’ni olmosh yasalmaydi. Ammo olmoshlardan sanoqli affikslar orqali ot, ravish, fe’l yasalishi mumkin: kamlik, manmanlik, sensiramaq, mensimaq (mensimaslik), šunday.

2. Olmoshlar otlarga xos so‘z o‘zgartiruvchilar bilan o‘zgaradi, ya’ni olmoshlar turlanadi. Olmoshlar kelishik affikslarini oladi va ular belgili qo‘llanadi.

3. Kilishik olmoshlari egalik affiksi(qo‘shimchasi)ni olmaydi.

Unisi, šunisi, qaysisi olmoshlari tarkibida ikkitadan egalik qo‘shimchasi mavjud. Bu hodisa affiksal pleonazm deyiladi.

4. Olmoshlar gapda bajargan vazifasiga ko‘ra to‘rt guruhga bo‘linadi:

a) ot xarakteridagi olmoshlar (ot o‘rnida qo‘llanuvchi olmoshlar): men, sen, biz, siz, ular, kim, nima, heč kim, heč nima, allakim, kimdir;

b) sifat xarakteridagi olmoshlar: qanday, qaysı, bu, šu, šunday, bäzi, butun, qanča, heč qanday, heč qaysı, allaqaysı, allaqanday;

d) son xarakteridagi olmoshlar: nečä, nečänči, qanča, šunča, ošanča;

e) ravish xarakteridagi olmoshlar: nega, qalay, qanı, heč qačan, qačan.

Olmosh gapda ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi vazifasida keladi. Kishilik olmoshlari hamda o‘zlik olmoshlari kelishik qo‘shimchalarini oladi. Kishilik va ko‘rsatish olmoshlari juft holda ham keladi. Ko‘rsatish, so‘roq, o‘zlik va belgilash olmoshlari takror holda ham qo‘llanadi.

Ayrim turkiy tillardagi olmoshlar oltoy tillaridagi olmoshlarga mos keladi. Qadimgi turkiy tilda olmosh turlari, deyarli, farqlanmagan, ularning vazifasini ayrim fe’l shakllari, ko‘makchilar, yuklamalar bajargan.

Olmoshlarda maxsus so‘z yasovchi qo‘shimchalar yo‘q. Qadimgi turkiy til materiallari olmoshlar egalik qo‘shimchalari va fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan genetik bog‘liqligini tasdiqlaydi. Barcha turkiy tillarda olmoshlar yagona turlanish tizimiga ega. Ammo ayrim kishilik olmoshlari va turlangan ko‘rsatish olmoshlari bilan tub o‘zak ko‘rinishida jiddiy farqlar kuzatiladi: chuv. eps “men”, mana “menga”, val “u”, ana “unga” kabi. Chuvash tilidagi olmoshlar tizimi boshqa turkiy tillardan ancha farq qiladi.

Ma’lumki, olmoshlar kelib chiqishi, tarixiylik darajasi va ma’nosiga ko‘ra turkiy tillarda ikki katta guruhga ajratiladi: olmoshlar (kishilik, ko‘rsatish va so‘roq olmoshlari), olmosh so‘zlar (belgilash, bo‘lishsizlik, gumon va jamlash olmoshlari). Bunday guruhlash kelishik qo‘shimchalari bilan turlanishdagi o‘ziga xoslikka asoslanadi.

Turkiy tillarda olmoshlarning yettita ma’no turi mavjud.