Anorganik kimyo
tip ografik shriftlar tayyorlash d a ish la tila d i. O 'z birikm alarida Sb
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
|
tip ografik shriftlar tayyorlash d a ish la tila d i. O 'z birikm alarida Sb, A s ga o 'x sh a y d i, u n d a n m etallik xossalari k u ch liligi. b ila n farq qiladi: 2Sb + 6HC1 = 2S bC l 3 + 3H
2 2Sb + 3H 2 S 0
4 = 2 H 3 S b 0
3 + 3 S 0 2 Sb + 3 H N 0 3 = H
3 S b 0
3 + 3 N 0 2 S b H
3 (stib in ) — s u rm a g id rid z a h a rli g az , h id i H 2S ga o 'x sh a y d i. B e q a ro rlig i A s H 3 d a n k o 'r a y u q o ri: 2S bH 3 = 2Sb + 3 H 2 Sb n in g m etallar b ilan h o sil q ilg a n birikm alari an tim a n id la r d eyiladi: A lS b , G e S b , Z n S b — y a rim o 'tk a zg ic h la r sifatid a elek - tronikada ishlatiladi. S b 3 0 3 — su rm a (III) ok sid i y o k i su rm a n it an gid rid i, am foter ok sid , a so sli x o ssa si kuchliroq: Sb 2 0 3 + 6HC1 = 2 S bC l 3 + 3H 20 S b 2
3 + 3H
2 S 0
4 = S b 2 (S 0
4) 3 + 3 H 20 Sb 2
3 + 2 N a O H = 2 N a S b 0 2 + H 20 natriy m etaantim an it Sb 2 0 3 + 6 N a O H = 2 N a 3 SbO , + 3 H 20 natriy orto an tim an it A n tim a n it k is lo ta o q c h o 'k m a S b ( O H ) 3. S u r m a n in g tu z la rig a is h q o r q o 's h i b o lin a d i: S bC l 3 + 3 N aO H = S b (O H ) 3 + 3N aC l Bu c h o ‘kma kislota va asoslarda yaxshi eriydi. Surm a (III) xlorid suvda oson gidrolizga uchraydi: SbCI
3 + 2 H ,0 = S b (O H )2Cl + 2HC1 S b (O H )2Cl = SbO C l + H 20
Sb 2 0 5 + 2K O H + 5 H 20 = 2K [S b (O H )6] Surm a (III) oksidi nitrat kislota ta’sirida ortoantim anat kislotaga o'tadi: 3Sb
2 0 3 + 4 H N 0 3 + 7H 20 = 6 H 3 S b 0
4 + 4N O Surma (V ) oksidiga xlorid kislota q o'shilganda u o so n qaytarilib surm a (III) tuzlariga aylanadi: S b ,0
5 + 10HC1 = 2SbC l 3 + 2C1 2 + 5 H 20 S b F 5 — (su yu qlan ish harorati 8 °C, qaynash harorati 142°C) suyuq m o d d a d ir.U o so n an tim an atlar h osil qiladi: K F + S b F 5 = K [S b F J 2 4 .9 . V ism ut V ism ut (B ism u tu m ). M etallik xossalari sh u guruhdagi boshqa elem en tla rd a n k u c h lilig i b ila n farq q ila d i. T a b ia td a erkin h o ld a va birikm alar h o lid a k o ‘p tarqalgan. V ism u t sim v o li 1819-yil da B ersiliu s to m o n id a n k iritilgan . O q y a ltir o q m etall o zg in a q iz g 'ish -p u sh ti rangga ega (su y u q lan ish harorati 2 7 Г С ) . Bu m etall m o ‘rt b o 'lib , o so n m ayd ala nadi. Elektr tokini o'tk azad i. Tabiatda uchrasbi. V ism u tli oxra — B i 2 0 3. V ism u t yaltirog'i - B i 2 S 3. j$9Bi m o n o iz o to p h o s il q ilad i. Sulfidlardan oksidlarga va oksidlardan qaytarish u ch u n k o ‘m ir ishlatiladi: 2Bi 2 S 3 + 9 0 2 = 2Bi 2 0 3 + 6 SO, Bi 2 0 3 + 3C = 2Bi + 3CO V ism u t pushti rangli y altiroq m etall. S u yu q la n ish harorati 2 7 Г С .Y uqori haroratda ok sid ga aylanadi: 4Bi + 3 0 2 = 2Bi 2 0 3 Sariq rangli v ism u t (I I I ) ok sid i nitrat k islotad a eriydi: Bi 2 0 3 + 6 H N O 3 = 2 B i(N 0 3)3 + 3H20 B i(N 0 3)3 + 2 H 20 = B i(0 H ) 2 N 0 3 + 2 H N 0 3 B i(0 H ) 2 N 0 3 = B i 0 N 0 3+ H 20 H o sil b o'lgan tu z vism u tiln itra t d eyiladi. B ism u tn in g nitrat va su lfat k islotad a erish id a v ism u t (III) tuzlari h o sil b o'lad i: Bi + 4 H N 0 3 = B i( N 0 3)3 + NO + 2H 20 2Bi + 6H 2 S 0 4 = Bi 2 ( S 0 4)3 + 3 S 0 2 + 6H 20 V ism u tin (B iH 3) ju d a beqaror h o sil b o 'lg a n z a h o ti darhol parchalanadi. V ism utning m agn iy bilan qotishm asini xlorid kislotada eritish orq ali v ism u tin o lin a d i: M g 3 Bi 2 + 6HC1 = 3MgClj + 2B iH 3 Bu birikm a xon a sh aroitid ayoq parchalanadi.Tuzlarga ishqorlar ta ’sir ettirib oq rangli c h o 'k m a v ism u t (III) gid rok sid i o lin ad i: B i(N 0 3)3 + 3N aO H = Bi(O H )3 i + 3 N a N 0 3 B iC l 3 — k uchli g igrosk op ik m o d d a , gidrolizga uchraydi: BiCl 3 + H 20 = BiOCl + 2HC1 B unda vism util xloridi h osil bo'ladi. Bi 2 S 3 — qora q o 'n g'ir rangli ch o'k m a: 2B iC l 3 + 3H 2S = Bi 2 S 3 1 + 6HC1 B u c h o 'k m a ish q o riy m eta lla r va a m m o n iy sulfidlari ta ’sirida erim ay d i, ana sh u x o ssa si b ila n B i 2 S 3 m ish yak va su rm a d a n farq qiladi. V ism u t (III) b irik m alarin i k u c h li ish q o riy m u h itd a ok sid lash orqali v ism u t (V ) b irikm alari olin ad i: BiCl 3 + С1 2 + 6 K 0 H = K B i0 3 + 5KC1 + 3 H ,0 B i 2 0 . — qizil qora rangli kukun m od d a. B iF 5— qattiq m od d a (suyuqlanish harorati 1 5 Г С , qaynash harorati 230°C ), H B i0 3 — k islotan in g tuzlari m a ’lu m ( N a B i 0 3 va K B i 0 3). B u tu z kuchli oksidlovchi: 2M nSO , + 5N aB iO , + 16H N O = 4 3
= 2 H M n 0 4 + 5 B i(N 0 3)3+ 2N a 2 S 0 4 + N a N 0 3+ 7 H ,0 Vism ut (III) birikmalari tibbiyotda ishlatiladi. T oza vism ut yadro reaksiyalarida issiqlik o ‘tkazuvchi m od d a sifatida qo'llaniladi. V ism u t — 50% , q o 'r g 'o sh in — 25% , qalay — 12,5% va k ad m iy — 12,5% q o tish m a 7 0 'C da su yuq lanib , y o n g 'in d a n darak beruvchi m oslam alard a ishlatilishi m a ’lum . V A guruh elem en tlarin in g tib biyotd a ish la tilish i. A z o tn in g organizm dagi miqdori 5 % ni tashkil etadi. K o'p m etalloferm entlarda a zot d o n o r akseptor m e x a n izm b o 'y ic h a m olek u la n in g organ ik va n oorg an ik q ism larin i d o n o r -a k sep to r m e x a n izm orqali b o g'layd i. A z o t h a y o tiy m u h im elem en tla r a m in ok islota la r tarkibiga kirib, n u k lein k islotalard a h am a m in o gu ru h h o la tid a ju d a m u h im v azifa lam i bajaradi. Tarkibida a zo t b o'lgan bioligandlardan g e m o - g lo b in n in g fiz io lo g ik ah am iyati biq iyosd ir. T irik o rg a n izm o 'z i am in okislotalarn i sin tez qila olm a y d i, sh u n in g u ch u n a m in o k islo talar organizm uch un zarur. O 'sim liklar bo'lsa azotni nitratlar holida o'zlash tirad i. B iosferad a a zo tn in g d o im iy aylanishi so d ir b o 'la d i. A z o t m iq d orin in g q o n d a keskin ortishi kesson kasalligi yuzaga kelishiga sababchi bo'ladi. G 'o w o sla rn i suv ostidan tez ko'tarilishida q o n d a a zo tn in g eru vch an ligi kam ayib, a zo t pufakchalari h o sil b o'lad i h am d a qon tom irlarida tiqilish yuzaga k ela d i.B u n d ay holat falaj va h atto o'lim g a olib keladi. O d am organ izm id a fosforn in g m iqdori 0,95 % ni tashkil etadi. U o rg a n izm d a m od d alar alm a sh in u v id a ju d a zarur. F o sfo r A T F tarkibida, n u k leotid lar, n uk lein k islotalar va b o sh q a b io fa o l m o d dalar tarkibiga k iradi.F osfor od am va hayvolarning suyagini asosini tashkil etib (k alsiy o rto fosfat,ap a titlar) tish tarkibida h am (ftora - p atitlar) bor. O rganizm da fosforning alm ashinuvi kalsiyga bog'liq. Agar qonda k alsiy m iq dori ortsa, o rg a n izm d a n oo rgan ik fo sfo rn in g m iq dori kam ayadi. Bir sutkada kerakli fo sfo r n in g m iq dori 1,3 g O ziq m o d d a la r tarkibida fosfo rn in g m iq d ori yetarlidir. M ish yak n in g o rg an izm d ag i m iq doriga k o ‘r a ( 1 1 0 ’6%) m ik ro - e le m e n t h is o b la n a d i.B u e le m e n t jig a rd a , b uyrak d a, ta lo q d a , o'p k ad a,su yak va so c h d a tarqalgan.M ishyak m iqdori ayniqsa m iy a to'q im a la rid a va m u sk u ld a ko'proq. U suyak va so c h d a to 'p la n ib , b ir n e c h a y ilg a c h a o r g a n iz m d a n c h iq ib k e tm a y d i.B u h o la t to k s ik o lo g ik te k sh iru v la r d a , m ish y a k b ila n z a h a r la n ish so d ir bo'lganda e ’tiboiga olinadi. M ish y a k va u n in g birikm alari ju d a zaharli m o d d a lar, sh u n g a qaramasdan ular tibbiyotda ishlatiladi. K A s 0 2 juda h am o son olinadi: К ,С 0 3 + As 2 0 3 = 2K A s0 2 + C 0 2 H o sil b o 'lg a n tu z nerv sistem asi ju d a b o 'sh a sh g a n d a , a n em iy a kasalligida ishlatiladi. N a 2 H A s 0 4 0,5% va 1,0 % eritm alar sifatid a k am q o n lik d a va n evroz kasalliklarida buyuriladi. A s 2 0 3 nevroz va nevrastaniyada va teri kasalliklarida ishlatiladi. Shuningdek, stom atologiyada h a m keng q o'llan ilad i. V ism utning nitratli tuzlari bir n ech a xil holatda antiseptik m odda sifatida o sh q o z o n ich ak yallig'lan ish ida ishlatilishi m a ’lum . V ism u t ju d a k o'p organ ik b irikm alar tarkibiga h a m kiradi (k seroform , derm atol va boshqalar). Surm a (III) va v ism u t (III) birikm alari o sh q o z o n d a gid rolizga uchrab kam eriyd igan birikm alar h osil qiladi va o sh q o z o n devorida so'rilm a y d i. 2 4 - b o b g a oid savol va m asalalar 1. A zot, fosfor va m ishyak atom larining tashqi qobiqlari elektron fo rm ulalarini q o 'z g 'a lm a g a n va q o 'zg 'alg an ho latlar u ch u n yozing. Bu elem entlarga qanday oksidlanish darajalari xosdir? 2. V alent bog'Ianish va m olekular orbitallar usullari yordam ida azot molekulasining kimyoviy reaksiyalarga qiyin kirishish sababini tushuntiring. 3. A zotning olinish reaksiyalarini yozing: a) kaliy nitratni tem ir bilan qaytarib; b) am m oniy n itratn i parchalab; d) am m iakni oksidlab, h a r bir holda oksidlovchi va qaytaruvchini ko'rsating. 4 .
Quyidagi m oddalardan qanday qilib am m iak hosil qilish m um kin? a) azotd an ; b) am m oniyli tu zd an ; d) nitrat kislotadan; e) alum iniy nitriddan. Reaksiya tenglam alarini yozing. 5. Quyidagi reaksiya tenglamalarini tugallang va tenglashtiring: a) N H 3 + K M n 0 4 + H 20
b) N 2 H 4 + K ,C r 2 0
+ H 2 S 0 4 ->
d) N H 2O H + H 2 S 0 4 + F e S 0 4 ->
e) N H 2O H + K 2 S 2 0 3 + H 20 -> 0 K N 0 2 + C H
3 C O O H + K J -> g) H N 3
h) H N 0 3 + H C I + P t -> H J P t C l J + i) H N 0 3 + H F + M o -» H 2 [M o F 8] + j) H N O 3 + J 2 + H 20 -> k) H N O 3 0uda5UV, :i) + Al -> 1) K N O 3 + Z n + K O H (tonU)-> m ) H N O 3 + H 3 P 0
2 ->
6 . F osforning: a) k onsentrlangan n itrat kislota; b) bariy gidroksid; d) mis (II) sulfat eritm alari bilan reaksiyalari tenglam alarini yozing. 7. Am m oniy tuziga 0,5 n 2 1 ishqor eritmasi qo'shilganda qancha hajm (n.sh.) am m iak hosil b o 'lad i? (Javob: 22,4 1). 8 . Tarkibi 60% C u va 40% kum ushdan iborat 10 g qotishm ani eritish u c h u n n itrat kislotaning 30% li eritm asidan (p = 1,18 g /sm 3) qan ch a hajm kerak? N itra t kislota azot (II) oksidigacha qaytariladi deb olinsin (Javob: 53,5 1). 9. 18,2 g kaltsiy fosfidning Ca 3 P
gidrolizlanishida hosil bo'lgan fosfinni yoqsak, q an c h a fosfor (V) oksid hosil bo'ladi? (Javob: 14,2 g). 10. Superfosfat tarkibida 20% P 2 0 5 bodigi aniqlangan. O 'g'it tarkibidagi C a (H 2
4) 2 ning foiz m iqdori aniqlansin (Javob 33%). 11. Q uyidagi m o d d alarn in g farm atsevtik p re p a ra tla r sifatidagi aham iyatini tushuntiring. N H 4
4 C1, N
2 0 , N a N 0 2, K A s0 2, N a 2 H A s 0
4 7 H
2 0 , As
2 0 3,
N a H 2 P 0 4, B iO N O y 12. N itrat kislotaning olinish reaksiyalarini yozing. 13. A m m iak uchun xos bo'lgan reaksiya turlariga m isollar keltiring. 14. A m m iak m o lek u lasid a a z o t a to m in in g o rb ita lla ri q an d a y gibridlangan? M olekulaning geo m etrik k o ‘rinishni va elektron b ulutla- rin in g q o p lan ish sxem asini k o 'rsa tin g . 15. A m m iakning fosfat kislota bilan reaksiyasini bosqichm a-bosqich m olekular va ionli shakllarda yozing. 16. A m m oniy nitrit, am m oniy nitrat va am m oniy karbonat tuzlarining term ik parchalanish reaksiyalarini yozing. 17. O ksidlanish d arajalari + 1 , + 2 , + 3 , + 4 , + 5 b o 'lg a n az o t oksidlarining em pirik va tuzilish form ulalarini yozing. U larn ing olinish reaksiyalari tenglam alarini tuzing. 18. Fosforning olinish reaksiyasini yozing. 19. Quyidagi reaksiya tenglam alarini tugallang va tenglashtiring: «0 H N ° .o „ ,s + Ag = b) H N 0 3konIs+ С = d) H N 0 3
«) H N 0 3^ „ + M g = •20. F o sfat, pirofosfat va fosfit kislotalarining em pirik fo rm u lasin i va u n in g g ra fik ifo d a s in i y o zin g . F o s fit k islo ta 2 asosli e k a n lig in i y o d in g izd a tu tib , u n d a fo sfo rn in g v alen tlig in i va ok sid lan ish darajasi q iy m a tla rin i k o 'rsa tin g . 21. Quyidagi tuzlarning gidrolizlanish reaksiyalari tenglamalarini tuzing: a) N a N 0 2; b) N H 4
4 N 0 2; e) C a 3 ( P 0 4)2; 0 S b C l3; g) B iCl3.
22. M olekular holdagi azotning reaksiyaga qiyin kirishi sababini m olekular orbitallar va valent b o g'lan ishlar usullarida tushuntiring. 23. Am m iak qanday reaksiyalarga kirishadi? M isollar keltiring. 24. Azot, am m iak va nitrat kislotalarning sanoatda va laboratoriyada olinish reaksiyalarini yozing. 25. Q uyidagi tu z la rn in g g idrolizlan ish reaksiyalari teng lam alarin i yozing: (N H 4 ) 2 S 0 4, N H 4 C N , C u ( N 0 3)2, AIN, K N 0 2. 26. Quyidagi tuzlarning parchalanish reaksiyalari tenglamalarini yozing: a) N H
4 N 0 3;
e) H g ( N 0 3)2; b) K N 0 3; f) (N H 4 ) 2 C 0 3;
d) C u ( N 0 3)2; g) N H
4 N 0 2.
27. 50 g am m oniy xlorid va 70 g so'ndirilgan oxak aralashm asini qizdirilganda ajralib chiqqan gaz hajm ini (n.sh.) aniqlang. 28. Zichligi 0,967 g /sm 3 b o 'lg a n 20 ml 8 % am m iak eritm asini neytrallash u ch u n 2
29. Azotning barcha oksidlari ch o‘g‘lantirilgan mis bilan reaksiyaga kirishib CuO va N , hosii qiladi. Reaksiya natijasida 0,7105 g CuO 200 sm 3 azot (n.sh.) hosil bo'lsa, azot oksidining formulasini aniqlang. 30. 68 % li 0,5 1 nitrat kislotadan (p = 1,4 g/sm 3) qancha 2 n eritma tayyorlash mumkin? 31. Fosforning konsentrlangan nitrat kislota va kaliy gidroksidlar bilan reaksiya tenglamalarini yozing. 32. Fosforning kislorodli kislotalari formulalarini, nomini va struktura formulalarini yozing. Ularning necha asosliligini ko'rsating. Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|