Anorganik kimyo
P, As, Sb, Bi larning olinish reaksiyalarini yozing
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
|
33. P, As, Sb, Bi larning olinish reaksiyalarini yozing. 34. As, Sb, Bi larning konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalar bilan reaksiyalarini yozing. 35. P (III), A s(III), S b(III), B i(III) oksidlari va gidroksidlarida kislota-asoslik va oksidlovchi-qaytaruvchilik xossalari qanday o'zgaradi? Javobingizni tegishli reaksiyalar bilan asoslang. 36. Quyidagi moddalarning gidrolizlanish reaksiya tenglamalarini yozing. PC13, AsCl3, SbCl3, B i(N 0 3)3. Bir xil konsentratsiyali qaysi modda eritmasida pH eng kichik bo'ladi? 3 7 . Q uyidagi oksid lan ish -q aytarilish reaksiyalarini tugallab, tenglashtiring: a) P + N aC l + N aO H -> b) BiCl 3 + KOH + KC10 -> d) H 3 P 0 4 + [A g (N 0 3)J C l + H 20 e) Bi 2 0 5 + H 2 S 0 4 + H20 -> 0 Bi 2 S 3 + H N 0 3 -> Bi 2 ( S 0 4)3 + N 0 2 + g) H 3 P 0 3 + Br 2 + H ,0 -> h) As + K jC^O, + H 2 S 0 4 -> H 3 AsO„ + i) Sb 2 0 3 + Br 2 + KOH -» j) As
2 0 3 + Z n + HCI 38. 20 ml 60% li nitrat kislota (p = 1,4 g/sm 3) bilan necha g mishyak (III) oksidini arsenat kislotagacha oksidlansa bo'ladi? Bunda nitrat kislota NO ga qaytariladi. 39. Fosfor, mishyak va vismutning qanday birikmalari tibbiyotda ishlatiladi? 40. 0,31 g kalsiy fosfatdan olingan fosfat kislotani neytrallash uchun 0,1 n N aO H eritmasidan qancha hajm kerak? V I A gu ru h elem en tla rin i k islorod , o ltin g u g u rt, s e le n , tellur va p o llo n iy ta sh k il eta d i. K islo r o d , o ltin g u g u r t,s e le n , te llu r m etallm aslar va p o llo n iy m etall. B u guruh elem en tlarin in g u m u m iy n o m i «xalkogenlar» b o ‘lib grek ch ad an «ruda h o s il qiluvchilar» degan m a ’n o beradi. B unday n om lan ish b u elem en tlarn ing tabiatda uchrashiga h am m o s keladi. B u elem en tla r tashqi qavatida elek tronlar so n i oltita. U larn in g en g m u h im kattaliklari 47-jadvalda keltirilgan. 47-jadval V I A guruh elementlarining eng asosiy kattaliklari Asosiy kattaliklar О s
Те P o A tom m assasi 15,9994 32,064 78,96 127,60 [210] Elektron form ulasi 2s22p4 3s23p4 4 s 4 p 4 5s25p4 6s26p4 A tom radiusi, nm 0,066 0,104 0,117 0,137 — Suyuql. harorati, “C -218,8 119,3* 217* 452 254 Q ayn. harorati, °C -183,0 444,6 685 1087 962 Ionlanish energiyasi, eV E ^ E * 13,618 10,36 9,752 9,01 8,43 Y er p o ‘s t lo g ‘idagi m iqdori % 47,2 5-10-2 б-io-5
H O '6 2-10-'4 K islorod d an p o llo n iy g a qarab io n la n ish en ergiyasi kam ayad i, atom lar 0 ‘lch a m i va m etall xossalari ortadi. V od orod li birikm alarda h a m m a elem en tla rn in g o k sid lan ish d a ra ja si- 2 . Bu e le m e n tla r ic h id a k islo r o d e n g k o ‘p tarqalgan e le m e n t h iso b la n a d i. K islo ro d - 2 va + 2 o k s id la n is h darajasini n a m o y o n etsa, oltin gugu rt o'zgaru vch an ok sid la n ish darajasiga ega. K islorod u ch u n k o o rd in a tsio n so n 3 ,4 u ch rasa, o ltin g u g u rt va selen u ch u n 3 ,4 ,6 va te llu r u c h u n esa 6 va 8 k o o r d in a ts io n so n k o 'p ro q u ch ra y d i. T irik o rg a n izm d a g i b io m o le k u la la r tarkib ida k islorod , o ltin g u g u r t v a se le n u c h u n -2 o k s id la n is h d arajasi b o 'lg a n b irik m a lar k o'p . B u elem en tla rn in g v o d o ro d li birikm alari, su vdan tashqari b a d b o 'y h idli gazlar h iso b la n ib , tellurga qarab b irik m ala m in g k islotali xossalari k uchayad i. S h u y o 'n a lish d a b irik m a la m in g barqarorligi kam ayib, qayta- ruvchilik xossalari ortib boradi. K isloroddan tashqari bu elem en tlar ikki xil kislotali oksidlar: R 0 2 va R 0 3 hosil qiladi. U larga H 2 R 0 3 va H 2 R 0 4 kislotalar m o s k eladi. H 2 R 0 3 kislotalar h a m o k sid lo v ch i va h am qaytaruvchi b o 'lg a n h old a , H 2 R 0 4 kislotalar a n ch a g in a barqaror va ok sid lovch ilardir. 2 5 . 1 . K is lo r o d v a u n in g x o s s a l a r i K islorod (O k sy g e n iu m ). Y er p o 'stlo g 'id a keng tarqalgan. Y er p o 's tlo g 'i tarkib inin g 4 7 ,2 % ni kislorod tashkil e ta d i.U suv, m inerallar, tog' jinslari, o 'sim lik va tirik organ izm tarkibiga kiradi. K islorod h a y o t u ch u n zarur b o 'lg a n - oqsillar, uglevodlar, y o g la r , n u k lein k islotalar va b osh q alar tarkibiga kiradi. H a y o tiy m u h im ja r a y o n la r nafas o lis h , a m in o k islo ta la r , yog'lar, u glevod larn in g ok sid la n ish i, chirish va boshq alar kislorod ish tirok id a am alga o sh a d i.T in c h h olatd a o d a m bir so atd a 0 ,5 m 3 havo oladi. H a v o n in g tarkibi h ajm jih a tid a n 20,9% (m a ssa jih a tid a n 23,2% ) k islorodd an tash k il to p g a n .H a v o tarkibida hajm jih a td a n 78,2% (m assa jih a td a n 75,5% ) a zot ham d a q olgan 1% hajm inert gazlar va b osh q a gazlard an ( C 0 2 ,H 2 0 ) tashkil top gan . K islorod e le m e n t i ta b ia td a u c h x il iz o t o p d a n ta s h k il to p g a n : J 60 (9 9 ,7 6 9 % ), ‘70 (0 ,0 3 7 % ), ‘80 (0,204% ). O lin ishi. K islorodn ing qaynash harorati (-1 8 3 °C ), azotnik idan ( - 1 95°C ) yuqori b o'lgan i u ch u n kislorod o so n suyuqlikka aylanadi va b irinchi b o 'lib a zo t haydalad i. Bu jarayonda ham kislorod h am a zot o lin a d i.S a n o a t m iq yosid a kislorod ana shu usuld a o lin a d i. B irinchi marta kislorod K .S h eele to m o n id a n , so'ngra J. Pristli 1774-yilda sim o b oksididan olgan. H avo tarkibida kislorod borligini A . L avuazye aniqlagan va bu gazn i kislorod deb n om la g a n . Laboratoriyada va san oatd a kislorod ishqorlarning eritm alarini elektroliz qilib olinadi. T o z a k islorod o lish u ch u n laboratoriyada kaliy p erm an g an a t qizdiriladi: 2 K M n 0 4 = KjMnO, + M n 0 2 + 0 2 B erto le tu zin i q izd irilg a n d a p a rch alan ish id a h a m k islo rod olinadi: 2K C 10 3 = 2KC1 + 3 0 2 N itratlarn in g harorat ta ’sirida p arch alan ish id a h a m k islorod h o sil bo'lad i: 2 N a N 0 3 = 2N aN O z + 0 2 Laboratoriyada M n 0 2 ni qizdirish paytida h am kislorod olinadi: 4 M n 0 2 — 2 Mn 2 0 3 + 0 2 K islotali sharoitda kaliy perm anganatga vodorod peroksidi ta’sir ettirilganda ham k islorod h osil bo'lad i: 5H 2 0 2 + 2 K M n 0 4 + 3 H 2 S 0 4 = 2 M n S 0 4 + K jS 0 4 + 5 0 2 + 8H 20 F izik x o s sa la r i. O datdagi sh aroitd a k islorod ran gsiz, m a z a siz va hidsiz gaz m oddadir. Q aynash harorati -183°C . 1000 m l suvda 31 m l k islorod eriydi. K im yoviy x o ssa la r i. K islorod o ltin , platina, galogen lar va inert gazlar b ilan b evosita b irikm aydi. H a m m a qolgan elem en tla r b ilan ta ’sirlashib , ularni ok sid layd i: 2K + 0 2 = K 0 2 2N a + 0 2 = N a ,0 , 2N O + 0 2 = 2 N 0 2 С + 0 2= c o 2 C H 4 + 2 0 , = CO, + 2H О P4 + 5 0 , = 2P jO ; S iH 4 + 2 0 2 = S i0 2 + 2 H ,0 2H 2 + 0 2 = 2H 20 2ZnS + 3 0 2 = 2ZnO + 2 S 0 2 K islorod faqat fto r bilan ta ’sirlan ish d a q aytaru vch i, q olgan h a m m a holatlard a u o k sid lo v ch id ir. K o 'p m o d d a lar k islo ro d d a y o n a d i. Y o n ish a tr o f-m u h itg a y o ru g'lik va issiq lik ch iq ish i b ila n boradi. T o z a kislorod ishtirokida y o n ish yanada sh id d atli boradi. 4 57 K islorod ikki atom li m olek u la h osil qiladi. K islorod m olek u la sin in g tu zlish i q u y id agich a tushuntiriladi: : 0 : г-7-fO : : 6 ^ 0 : U c h ta nuqta b o g 'lo v c h i orbitallardagi ikkita elek tron n i va b o'sh ash tiru vch i orbitallardagi bir elek tron n i k o'rsatad i.Ik k in ch i fo r m u la d a g i b irgin a n u q talar b o 's h a s h tir u v c h i o rb ita lla rd a g i elek tronga tegish li. K islorod m olek u lalari orasidagi b o g'la r karrali b o'lag an i u c h in O — O orasidagi b og' 0 ,1 2 0 7 n m . S h u n in g u ch u n m o lek u la a n c h a g in a barqaror. U n in g d isso tsila n ish en ergiyasi 4 9 4 k J /m o l. K islo r o d m o le k u la s in in g a to m la r g a p a r c h a la n ish i 20 0 0 °C da sezilarli boradi. K islorodning - 2 o .d . birikm alari. B u n d ay birikm alar H 2 0 , ok sid la r h iso b la n a d i. O k sid la rn in g turlari, u la rn in g x o ssa la ri anorganik m od d alarnin g sin flan ish id a ko'rib ch iqilgan edi. K islorod n in g - 1 o .d . b irik m alari. H 2 0 2, N a 2 0 2 kabi b irik m a larda O ’1 o .d . ga ega. K 0 2 (K , N a , C s) ga o 'x sh ash peroksidlarda 0 2_1 n in g o.d . -1 h isoblanadi. K islorodn ing + 2 o.d . birikm alari. B u n d ay birikm alar qatoriga O F 2 kiradi. O F 2 m olek u lasi burchakli tu zilish g a ega. Juda k u ch li o k sid lo v ch i, o c h sariq rangli gaz m o d d a . U fto m i ishqorlar bilan ta ’siridan olinadi: 2F 2+ 2 N aO H = O F 2 + 2 N a F + H 20 0 2F 2 dioksiftorid. Q izil rangli o so n u ch u vch a n suyuqlik. Suyuq h avoda o d d iy m oddalarning elektr razrayadi ostid a ta’sirlanishidan h osil b o 'la d i. 0 2 F 2 n in g tu zlish i H 2 0 2 ga o'x sh a b ketadi. K islorodn ing + 4 o .d . birikm alari. B u n d ay birikm alar sifatid a u n in g allotrop ik shakl o'zgarish i o z o n o lin ish i m u m k in . O zon g a agar q u yid agich a qaralsa 0 + 40 2 2. O zon . O zo n n i 1785-y. V a n -M a r u m kuzatgan. 18 40 -y . Jen b ey uni yangi elem en t deb hisoblagan. T o za o z o n 1922-y. nem is k im yo- garlari R azen fold va Jvab to m o n id a n o lin g a n . O zo n havo rangli, o 'zig a x os h id i bor g a z b o'lib zaharli m odda. S u yu q lan ish harorati — 2 5 1 ,5 °C . Q aynash harorati — 112°C. 0 .1 2 8 n m О M a rk a ziy a to m s p 2 g ib r id la n g a n h a m d a c h a p y o k i o ‘n g tarafdan a v a n b o g ‘ b ila n b og 'lan g an . A tm osfera sh a ro itid a elektr razryadlari ta ’sirida h o sil b o ‘ladi. Y er atrofida o z o n q a tla m in i h osil qiladi: 3 0 2 = 2 0 3 + 92,0 kJ endoterm ik parchalanish. [ 0 2 0 ] + 2 e - = 0 2 + 0 2- O datda, a to m a r k islorod h o sil b o 'la d ig a n jarayon lard a o z o n h o s il b o 'la d i. S uvga ftorn in g t a ’sir etish i, perok sidlarnin g p a rch a la n ish i, suvga rad iatsiya t a ’sir ettirilganda h a m d a fo to k im y o v iy jarayonlarda o z o n h o sil b o 'la d i. O zonatorlarda k islorodga elektr razryadi ta ’sir ettirilganda h am o zo n olinadi. O d a td a g i sh a ro itd a k islorod t a ’sirla sh m a y d ig a n m e ta lla r n i ok sid la y d i (H g , A g): H g + 0 3 = H gO + 0 2 2Ag + 0 3 = Ag20 + 0 2 Q o 'rg 'o sh in su lfid h a m 0 3 ta ’sirida o so n o k sid la n a d i. O zo n m axsu s asb oblar o z o n a to r yord am id a olinad i: PbS + 4 0 3 = P b S 0 4 + 4 0 , K aliy y o d id h a m o z o n ish tirok id a k islo ta li m u h itd a o s o n oksidlanadi: 2K1 + 0 3 + H 2 S 0 4 = l 2 + K ,S 0 4 + 0 2 + H 20 K aliyga o z o n ta ’sir ettirilgand a, od atd a , q iz il rangli k aliy o z o - n id h o sil bo'lad i: К + 0 3 = K 0 3 O zo n k o'p k on sen tra tsiy a d a IO '4 m g/1 o d a m o rg a n izm ig a y o m o n ta ’sir q ilad i. U su vni sterillash u ch u n ish la tila d i, ch u nk i u b a k teriy ala m i o 'ld ir a d i.O z o n n in g organ ik m od d alarga o k sid lo v c h ilik ta ’siri erkin radikallar h o sil b o 'lish ig a asoslan gan : R H + 0 3 = R 0 2 + O H Radikallar hosil b o'lish i lipidlar, oqsilar, D N K tarkibida zanjir reaksiyalariga olib kelib, hujayralarni h alo k b o 'lish ig a o lib keladi. 2 5 . 2 . O ltin g u g u r t O ltin gu gu rt (S u lfu r). T abiatda erkin h old a uchraydi. O ltin g u - gu rtn in g Italiya, A Q S h , Y a p o n iy a , R ossiyad a katta konlari bor. F eS — tem ir k o lch ed an i; Z n S — rux aldam asi; PbS — q o 'r g 'o s h in yaltirog'i; B i 2 S 3 — v ism u t yaltirog'i; C a S 0 4 2 H 20 — gips; B a S 0 4; M g S 0 4 7 H 2 0 ; N a 2 S 0 4 1 0 H 20 g la u b er tu zi ko'rin ish id a birikm alar h olid a uchraydi. O ltingugurt neft, to sh k o ' mir, o 'sim lik va hayvonlar tarkibida b o'lad i. O ltin gu g u rtn in g bir q an ch a allotrop ik shakl o 'zgarish lari bor. O datdagi sh aroitd a m o'rt sariq rangli kristallar h o sil q ilib , 1 12,8°C da suyuqlanadi, 5 = 2 ,0 7 g /s m 3. Suvda erim aydi, lekin C S 2, ben zolda eriydi. R o m b ik oltingugurt. 9 5 ,6 °C dan past haroratda barqaror. U oktaedrik rom b h olid a kristallanadi. M o n o k lin ik yok i p rizm atik oltingugurt. 9 5,6°C dan yu qori haroratda u zu n ig n a sim o n kristallar h olid a b o'lad i. 1 19°C da oltingugurt suyuqlanadi. 160°C da jigarrangga kiradi, 250°C dan o sh g a n d a u nin g q ovu sh q oq ligi k am ayadi. 4 0 0 °C da h arak atch an , 4 4 6 ,6°C da q aynayd i. A gar oltin g u g u rt k u ch li q izd irilib , keyin birdan so v u tilsa , id ish n in g tu b id a jig a r-sa riq rangli y u m sh o q o ltin g u g u rt h o sil bo'ladi, u kauchukka o'xshab cho'ziladi. Shunday oltingugurt plastik oltin gu gu rt d eyilad i va u oltin gu gu rtn in g a m o r f shakl o 'zg a rish i h isob lan adi. O ltingugurt past haroratda S g h o lid a bo'ladi. H arorat osh irilsa, u n in g m olek u lar m assasi k am ayad i. O ltingugurt bug'larid a S g, S 6, (5 0 0 °C ), 1000°C da S 2 va 2000°C da S h o lid a b o'lad i. Sg m olekulasi «toj» shakliga o'xshash ko'rinishda bo'ladi: T a b iiy izo to p d a m assa sonlari: (9 5 ,0 2 % ), (0 ,7 5 % ), * S (0,0 2 % ). O lin ish u sullari. A m erik ada Frank u su li q o 'lla n ila d i. 170°C Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|