AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Pulun diktaturası
39 dirs ə, Lütfi-Zadə həmin əsrin ikinci yarısında alternativ ri- yaziyyat yaratmışdır. Göründüyü kimi, yaxşı nəzəriyyə min təcrübədən va- cibdir. N əzəriyyəyə nisbətən təcrübə çox dəyişkəndir. Nəzə- riyy əyə görə, birqütblü dünya dayanıqlı ola bilməz. Çünki dünyada harmoniya lazımdır. Ən optimal variant isə nəzə- riyy ə ilə təcrübənin əlaqələndirilməsidir. T əəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu gün postsovet öl- k ələrində elm və təhsilin inkişafı qaneedici deyil və təsadüfi insanlar bu proses ə müdaxilə etməklə onun dəyərini heçə endirmişlər. Elm fədaisi olan Xudu Məmmədov özünün «Qoşa qanad» kitabında yazırdı: «… 50-60 il bundan qabaq elmi iş bugünkü kütl əviliyə malik deyildi. Hələ o vaxtlar, elmi işçilik az tanınan nemətlərdən biri olarkən, Eynşteyn elm adamlarını
Eynşteynə görə bir qrup adamlar elm al əminə təsadüfən düşmüşlər, onlar eyni asanlıqla başqa yerdə işlər və özlərini yenə də öz yerlərində hiss edərdilər. İkinci qrup nümay əndələrinin elmə münasibəti idmançının idman yarışlarına yanaşmasını yada salır: maraqlı bir çətinliyin öh- d əsindən gəlib öz üstünlüyünü göstərmək. Elm adamlarının qalan az bir qismi is ə, istəsələr də özlərini başqa bir işdə tapa bilm
əzlər. Onların bütün həyatı varlığın qəribəliklərini görmək, axtarmaq v ə bacardıqları qədər onların səbəbini dərk etməyə yön
əlmişdir. Eynşteynin bu bölgüsü çox kəskin olsa da burada bir gerç
əklik var. Bölgüdə sadəcə olaraq, elmi işçilərin elmə ya- naşmasından söz gedir. Elmə böyük yenilik gətirənlər bu qrup ların hamısına mənsub ola bilər. Bütün həyatını elmdə gör ən bir adamdan isə dəyərli bir iz qalmaya bilər» 1 . 1949-cu ild ə Qərbi Almaniyanın prezidenti Adenauer ölk ə Bundestaqında növbəti il üçün təhsilə büdcənin əlli
1 Bax: Xudu M əmmədov. Qoşa qanad. Bakı: Gənclik, 1974, s. 42-43. Eyni zamanda Xudu M əmmədovun bu fikirlərini oxumaq olar: Elm adamları elm haqqında. Professor Səlahəddin Xəlilovun təqdimatında. Bakı: Çaşıoğlu, 2010, s. 97.
Pulun diktaturası
40 faizinin ayrılmasını təklif etmişdi 1 . Bu zaman ölk ə siyasətçi- l ərinin hamısı: «Məmləkət ağır dünya savaşından çıxıb. Ölkə başdan-başa bombalanıb, dağılıb. Sosial-iqtisadi problem- l ərə daha çox önəm verməlidir» fikrini bildiriblər. Bu zaman Adenauer: «Əbədi, güclü Almaniya istəyirsinizsə mən deyən ol- ma lıdır. Ancaq pul, hakimiyyət hərisliyi ilə yanan, başdan- ba şa fahişəxanalara çevrilmiş cəmiyyət istəyirsinizsə öz bil- di yiniz qanunları qəbul edin» cavabını vermişdi. Bu ağır sözlərdən sonra bütün alman cəmiyyəti Adenau- erun yanında durdu. İyirminci yüzillikdə iki dəfə Dünya mü-
Əsl elmi qorumaq üçün zamanında heç kimin bacarmadı- ğı prinsipiallığı ilə seçilən, dünya şöhrətli alim akademik Azad Mirz
əcanzadənin məşhur bir ifadəsi vardır: «İndi bir damla istedad, bir st əkan zəhmət və bir vedrə həyasızlıqla alim olmaq d əbdədir» 3 .
1 Qeyd: ümumiyy ətlə elmə ayrılan vəsaitlər ümumi daxili məhsulun 2 faizind ən azdırsa, elmin iqtisadiyyata heç bir təsiri olmur. 2
Bax: “Hürriyy ət” qəzeti 2007. 12-14 mart
3
əcanzadə 1992-2002-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının sədri olub. Onun sədr olduğu dövrdə elmə «dolayı» yolla daxil olanların sayı minimuma endirilmişdir. Ədalətlə demək lazımdır ki, akademik bütün təzyiqlərə dözmüş, lakin bəzən nadir də olsa, məlum «insanların» təsir dair əsindən çıxa bilməmişdir. Bunu özü də dəfələrlə etiraf etmişdir. Bu, z əmanənin eybəcərliyi idi. Belə insanlar, həm öz ətrafında mövcud idi, həm d ə vəzifə sahibləri idilər. Bütün cüzi təsirləri nəzərə almasaq A.Mirz əcanzadəni öz şəxsi elmi tədqiqatlarına və «yad» ünsürlərin elmə «soxulmalarının» qarşısını çətin zamanda, mümkün olmayan şəraitdə aldığına görə minnətdarlıq hissi ilə daim yad etmək lazımdır. Pulun diktaturası
41 B əli, yalnız alim olmaq elmə yenilik gətirmək deyil, Kon- futsi demişkən, köhnə elmlərdən istifadə edərək yeni elmlər əldə etm
ək elmin təməlidir. M əşhur qazax şairi və ictimai xadimi Oljas Süleymanov is ə daha kəskin şəkildə yazır ki: «… elmdə məsuliyyət hissi ol- ma lıdır, günahkar mütləq öz cəzasına çatmalıdır!» 1 . H əqiqət naminə göstərmək lazımdır ki, 30 ildən artıq Az ərbaycana rəhbərlik etmiş H.Əliyev XX əsrin 70-80-ci illə- rind ə vəzifə başında olan insanların dissertasiya müdafiə etmə- sin ə qəti qadağa qoymuşdu. Bu olduqca çətin, lakin ədalətli qə- rar idi. Elml ə məşğul olanlara məlumdur ki, bir məqalə yazmaq v ə onu çap etdirmək üçün nə qədər əziyyət, zəhmət çəkmək la- zımdır. Bu gün də, gec də olsa Ali Attestasiya Komissiyası ye- nid
ən belə bir qərar çıxarıb. Ancaq buna necə əməl ediləcək, dem
ək çətindir. Bir gün Şam şəhərinin fəthi zamanı Əmir Teymura şəhə- rin sayılıb-seçilən alim və üləmalarının, şairlərinin, ziyalılarının Böyük Fatehl ə görüşə gəldiklərini xəbər verirlər. Teymur bütün hakimiyy
əti dövründə ilk dəfə olaraq özünü «yığışdırıb», onları qarşılamaq üçün taxtından enir. İçəri girənlər Əmirin qarşısında yer ə sərilirlər. Teymur nifr ətlə, qəzəblə geri-taxtına qalxır və deyir: «Heyf o adları ki, siz daşıyırsınız, rədd olun, gözüm sizin yaltaq xisl
ətinizin şahidi olmasın, hökmdarlar sizin qarşınızda baş əy- m əlidirlər, sizin kimi yaltaq və riyakarlara mənim yanımda yer ola bilm əz». Türk dünyasının qüdrətli hökmdarı olmuş Sultan Səlim 1512-ci ild ə taxta çıxmış, cəmi 8 il Osmanlı dövlətinə başçılıq et mişdir. O, çox sərt təbiətə malik bir şəxs idi. Buna görə də ta- rixd ə Yavuz Sultan Səlim kimi tanınır. Bununla bel ə Sultan Səlim elm adamlarına, şairlərə çox böyük qayğı ilə yanaşırdı. Yürüşlərin birində Sultanın çox hör-
1 Oljas Süleymanov. Az-Ya.-B.: Az ərnəşr, 1993, s. 11. Pulun diktaturası
42 m ət etdiyi elm adamı alim Kamal Paşazadənin atı bir nohura girmiş, oradan çıxdıqdan sonra silkələnərkən çirkablı su Sultan S əlimin paltarını batırmışdı. Son dərəcə qəddarlığı ilə ad çı- xarmış Sultan Səlimin qəzəblənəcəyini və artıq ömrünün sonu- na çatdığını yəqin edən alimin rəngi kağız kimi ağarmışdı. La- kin Sultan S əlim bu hadisəyə əhəmiyyət verməyərək demişdi: «Bir alimin atının ayağından sıçrayan çamır mənim üçün şərəfdir. Öldüyüm zaman bu paltarı bu cür sandıqçamın üstün ə qoyarsınız». Sultan v
əfat etdikdən sonra onun bu vəsiyyəti yerinə ye- tirilmişdir 1 .
ək ağrısı ilə qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə (y əni bizim nəslin yaşadığı dövr nəzərdə tutulur) elm və t əhsil sahəsində çalışanların, dissertasiya müdafiə edənlərin bir çoxu bu şərəfə nail olmağa layiq olmayanlardır. Buna gör ə də elm və təhsil hörmətdən düşüb. T əəssüflər olsun ki, son zamanlar elə «elmi» əsərlərə rast g əlinir ki, keçmişdə və bu gün qoyulan problemlər haq- qındakı məlum fikirlər sanki müəllifin özünə aiddir. Bu ha- la elml ər namizədindən tutmuş «akademik»lərin əsərlərin- d ə də rast gəlinir. Mənbəsiz yazılan monoqrafiyalar, kitab- lar v ə məqalələr bu qəbildən olanlardır. Elmi t ədqiqatlarda söylənilən hər hansı bir fikrin m ənbəyi göstərilməlidir və sonra şərhi verilməlidir: mənfi v ə ya müsbət. Bu həm dəqiq, həm də ictimai elmlərə aiddir. Tarixd
ə ciddi elmi araşdırmalar həmişə belə olub. Misirin İsgəndəriyyə şəhərində yaşamış Evklidin riyazi əsəri olan «Başlanğıc»ın iki mindən artıq yaşı var. Əsrlər öt- müş, xalqlar dəyişmiş, bəzi dövlətlər yer üzündən itib getmiş, başqa dövlətlər yaranmış, şəhərlər dağılmış, kitablar və kitabxa- nalar alovlardan yanıb külə dönmüşdü. Lakin ilk dəfə çox zərif
1 Bax: H əbiboğlu Vəli. Türk Dünyasının qüdrətli hökmdarları, xaqanları, s ərkərdələri. Bakı: Örnək, 1995, s. 291-301. Pulun diktaturası
43 papirusda yazılmış «Başlanğıc» zamanın sınağından çıxmışdır. Eramızdan əvvəl III əsrdə yaranmış «Başlanğıc» indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Bu əsər riyaziyyat tarixində xüsusi yer tutur. Evklid İsgəndəriyyədə riyaziyyat məktəbi təsis etmiş və öz sanballı elmi əsəri olan «Başlanğıc»ı da elə o vaxt tələbələri üçün yazmışdır. Evklid həndəsə alimlərinin nailiyyətlərini hə- min dövr ə qədər toplamış bütün bilikləri ümumiləşdirmişdir. Əlbəttə, Evklid öz sələflərinin əsərlərinə istinad edirdi: la- kin heç bir yerd ə mənbə göstərmirdi. O, q
ədim dövr idi və elmin inkişafı, onun müxtəlif sahələri yaranmamışdı. Təsadüfi deyil ki, bu günə qədər əsər qəbul edilir v ə qiymətləndirilir. Mübaliğəsiz demək olar ki, bir çox görkəmli alimlər Ev- klidin «Başlanğıc» əsərinin təsirini hiss etmişlər. Evklid h əndəsəsinə Albert Eynşteyn də məftun idi. O de- yirdi: «Biz q ədim Yunanıstanı Qərb elminin beşiyi hesab edi- rik. Orada ilk d əfə Evklid həndəsəsi yaranmışdır. Bu, təfəkkür möcüz əsi, məntiq sistemidir. Onun bir-birindən çox dəqiqliklə ir əli gələn nəticələrini bizim heç birimiz şübhə altına ala bil- m ərik. Bu heyranedici təfəkkür əsəri insan idrakına onun gələ- c ək fəaliyyəti üçün çox vacib olan inam verir. Gəncliyində hə- min yaradıcılıq əsərinə məftun olmayanlardan nəzəri tədqiqatçı çıxmaz»
1 . Böyük Britaniya yazıçısı və teleaparıcı Melvin Breqqin «Dün yanı dəyişən 12 kitab» adlı əsəri nəşr olunub. Müəllif ki tabında bəşəriyyət tarixinə ən ciddi təsir göstərmiş 12 ki- ta bın siyahısını tərtib edib. Siyahıda bədii kitablar yer almadı- ğına görə onu tənqid edənlər də olub. Breq t ənqidçilərini cavabsız qoymayaraq göstərib ki, bə- dii kitabların ayrı-ayrı şəxslərin həyatına təsiri inkaredilməzdir.
1
1979, s. 5-15. Pulun diktaturası
44 M ənsə seçim edərkən ayrı-ayrı insanların deyil, bütövlükdə bə- şəriyyətin, dünyanın dəyişməsinə təsir göstərən kitabları seçmi- şəm.
Nyuton bizi Aya apardı, Faradey bizə elektrik verdi, Meri Uolstonkraft is ə qadınların bərabərliyi uğrunda mübarizəyə başlayıb. Bu şəxslərin yaradıcılıqları sayəsində dünya dəyişib. Breqqin versiyası üzrə dünyanın dəyişilməsinə səbəb olan kitabların siyahısı aşağıdakı kimidir: 1.
ər», 1687, ― İsaak Nyuton. 2.
«Ər-arvad məhəbbəti», 1918, ― Meri Stoups. 3.
«Azadlığın böyük partiyası», ― 1215. 4.
«Futbol assosiasiyasının qaydaları» ― 1863. 5.
«Növl ərin mənşəyi haqqında», 1859, ― Çarlz Darvin. 6.
ətinin ləğvinə dair», 1799, ― Uilyam Uilbert- fors.
7.
«Qadın hüquqlarının müdafiəsi», 1792, ― Meri Uol- stonkraft. 8.
«Elektrik ə dair təcrübi araşdırmalar», 3 cilddə, 1839, 1844, 1855, ―Maykl Faradey. 9.
«Arkraytın buxar maşını», 1769, ― Riçard Arkrayt. 10.
« Kral Yakovun İncili», 1611, ― Uilyam Tindeyl. 11.
«Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında», 1776, ― Adam Smit. 12.
«Birinci folio», 1623, ― Uilyam Şekspir 1 .
əqiq elmlərdə bu özünü daha qabarıq göstərir. İctimai elml
ərdə isə iqtisadi sistem dəyişikliklərindən asılı olaraq fikir- l ər modifikasiyaya uğrayır. Buna baxmayaraq dünyanın siması- nı dəyişən əsərlər siyahısında Adam Smitin «Xalqların sərvəti- nin t
əbiəti və səbəbləri haqqında»kı tədqiqatı birbaşa, 2, 6-cı əsərlər isə dolayı yolla iqtisadi problemlərə aiddir. Bütövlükd ə götürəndə bütün kəşflər istər dəqiq, istər- s ə də ictimai elmlərdə olsun iqtisadiyyata xidmət edir. Şüb-
1 Bax: «Günd əlik Azərbaycan» qəzeti. - 2006.- 24 mart Pulun diktaturası
45 h əsiz bu kitabların siyahısında və hətta birinci yerlərdə “Qurani-K ərim”in adı çəkilməli idi. Görünür, buna ingilis y azıçısının ambisiyası yol verməyib. ABŞ-ın sabiq prezidenti Ronald Reyqan 1988-ci ildə SSRİ-yə səfəri zamanı Moskva Dövlət Universitetinin tələbələri il ə görüşündə söyləmişdir: Üç nəfər cənnətin qapısı ağzına gəlir. İçəri birinci kim girməlidir? Həkim deyir: «Allah Həvvanı Ad əmin qabırğasından yaradıb, mənsə ömrü boyu cərrahlıqla m əşğul olmuşam, buna görə birinci mən girməliyəm». Müh əndis ona etiraz edir: «Ondan əvvəl allah Yeri xaosdan yaradıb, mənsə inşaatçıyam». İqtisadçı onlara gülür: «Nə danışırsınız, qardaşlar! Özünüz dediniz ki, ən əvvəl xaos olub, xaosu is ə bildiyimiz kimi məhz iqtisadçılar yaradıb» 1 . H əyatın özü, bazar münasibətlərinə keçid dövrü, qlobal dü nyaya qoşulma xüsusi münasibət tələb edir. Aydındır ki, bunu qısa zaman kəsiyində və hər bir ölkədə etmək olmaz. Ay-
Lakin, sivil ölk ələrdə tarixi köklərə söykənən və əsasən d əyişilməz (cüzi dəyişiklikləri nəzərə almasaq) konstitusiya mövcuddur ki, dövl ət bu əsaslarla idarə edilir. Ölkə başçısı özbaşına, sərbəst olaraq, razılaşmadan qəti addım ata bil- m əz.
1 Qeyd: Lakin, dem ək lazımdır ki, insan, o cümlədən də hər hansı bir iqtisadçı özü-özlüyündə xaos yaratmır. Xaos istər cəmiyyətdə, istərsə təbiət v ə fiziki aləmdə obyektiv olaraq baş verir. İqtisadçının xidməti ondan ibarət ola bil ər ki, o, sosial-iqtisadi proseslərdə mövcud olan xaos və riskli şəraiti tör ədən amilləri düzgün nəzərə alaraq optimal idarəçilik qərarları verə bilsin. Pulun diktaturası
46 Siyasi v
ə iqtisadi inkişafı təxirə salmaq, laqeyd surətdə durub gözl əmək, sabah da yenə də həmin problemlərlə üzləş- m ək deməkdir. İqtisadi siyasətdə uzunmüddətli və təxirə salın- maz v əzifələr üzvi surətdə əlaqələndirilməlidir. Əks təqdirdə heç bir nailiyy ət əldə etmək olmaz. H ər bir dövrdə iqtisadi təfəkkür obyektiv şəraitin dəyişil- m əsinin passiv nəticəsi kimi təşəkkül tapa bilməz. İqtisadi tə- f əkkür daim inkişaf etməli, təkmilləşməli, formalaşmalıdır. Ob- yektiv şəraitin özü dəyişməzdən əvvəl insanlar bu dəyişikliyin z əruriliyini dərk etməlidirlər. Hər dövrün iqtisadi təfəkkürü cə- miyy ətin gələcək inkişafını təmin etmək gücünə malik olmalıdır. İqtisadi təfəkkürü olan insan dünyaya nəzər salarkən, pla- netimizd
əki ölkələrin nə dərəcədə rəngarəng olduğunu təsəvvür ed ə bilər. Arktikanın buzlaqları, tayqanın ucsuz-bucaqsız meşə- l əri, ucu-bucağı görünməyən okean suları, Afrikanın qum- luq s əhraları, tropik ölkələrin cəngəllikləri, bir sözlə, mö- cüz əli dünya haqqında təsəvvürümüz olsa da onlardan in- sanların xeyrinə istifadə etməklə iqtisadiyyatı inkişaf etdir- m ək olar. Bütün bunları reallığa çevirmək üçün qlobal dü- şüncə tərzi, qlobal təfəkkür, qlobal iqtisadiyyat lazımdır. İqtisadi təfəkkür həyatın bütün sahələri ilə birbaşa və ya do layısı ilə bağlıdır. Müasir dünyada iqtisadi vəziyyət, konsep- siya xeyli d əyişilmişdir. İndi artıq başlıca rəqabət amili məhsu- lun keyfiyy ətidir. Onun texniki səviyyəsi, çeşidin təzələnməsi sür əti, resurslardan istifadənin səmərəliyi və nəhayət ən başlıca- sı dünya standartlarına uyğun istehsal ən öndə olan məsələlər- d əndir. Postsosialist ölkələri və inkişaf etməkdə olan ölkələrin hamısı bazar iqtisadiyyatına keyfiyyət dəyişikləri ilə keçir. Ye- gan
ə olan bu yol nə qədər mürəkkəb və çətin olsa da, keçilmə- lidir. Çünki müasir dünyada h ələlik başqa, dolayı yol sadəcə olaraq yoxdur. Pulun diktaturası
47 Müasir qlobal iqtisadiyyat t əbii ehtiyatlardan çox, «beyin gücün ə» söykənir. İnnovasiyalı informasiya texnolo- gi yası əsas istehsal amili olaraq ön plana çıxır. Bazar iqtisadiyyatı istedadlı insanların prinsipcə yeni key- fiyy ətini yaradır. Bu şəraitdə texnoloji amillər, keyfiyyət amilləri h əlledicidir və insan resurslarının idarə edilməsinə yeni qaydada yanaşmağı tələb edir. İndi bazar münasibətlərinin mövcud olduğu təzadlı dün- ya da yaşayırıq. «Diktatura», «demokratiya» və «bazar iqtisa- diy yatı» adı altında ölkələr bir-biri ilə müqayisə olunur və inki- şaf edir. Monoqrafiyada məqsədimiz siyasi və iqtisadi prob-
Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|