Balalardıń tilin ósiriw

2. Durıs aytıwǵa úyretiwdıń tiykarǵi basqıshları.
Durıs aytıwǵa ùyretiw 3 basqıshta ámelge asırıladı.
1-basqısh. Ayırım seslerdiń durıs aytılıwın qáliplestiriw, bul qattı hám jumsaq, ùnli hám ùnsiz, dawıssız seslerdi durıs aytıw ùstinde islewdi kózde tutadı. B - erinlik ùnli dawıssız ses sózdiń basında hám órtasında keledi. B…,B…, B. B-V siyaqlı aytıladı, bala-vagon, kábap-krovat.
P – ùnsiz dawıssız ses.
P…, P…, P. B hám F ùnli dawıssızlar ornında aytıladı. Misalı, fabrika-pabrika, kelip-kelib, fartuk-partuk.
2-basqısh. Ayırım sózlerdi durıs aytıwdı qáliplestiriw bul lekcikanı durıs aytıw. Sózde pátli buwındı ajıratıwdan ibarat. Lekcikalıq tárepten «Báhár keldi» gápinde biri máwsimniń atın, biri háreketti ańlatadı. Pát sózdiń aqırǵı buwınına tùsedi, tigiwshi-ti-giw-shi.
3-basqısh. Úlgige berilgen gáplerdi durıs aytıwdı qáliplestiriw, bul ózgeshe gáp ùstinde arnawlı islewdi kózde tutadı.«Shımshıq – kishkene qus».
3. Balalardı dùrıs sóylewge ùyretiwdiń tiykarǵı wazıypaları.
Tildı ámelde ózlestiriw ana tiliniń barlıq ses birliklerin tıńlap ajıratıp alıw hám olardı tuwrı aytıwdı názerde tutadı. Sonıń ushın mektepke shekemgi jastaǵı balada sesti durıs aytıwdı qáliplestiriw boyınsha jumıslar úzliksiz alıp barılıwı kerek. Tembr, pauza pátl tùrleri seslerdi durıs aytıwdıń tiykarǵı quralları esaplanadı.
Balalardıń bilimlerin keńeyttiriwge arnalǵan interaktiv usıllar.
Aqılıy hùjim.
Qısqa gùrriń.
Soraw-juwap.
Tetiklestiriwshi shınıǵıwlar.
Kerekli qurallar:
«Quwnaq til haqqında» ertegi menen islesiwdi gózlew.
Shınıǵıwdıń barısı: Tárbiyashı: Balalar, qáne aytıń-shı: «Biz ne arqalı sóylesemiz?» (awzımız benen). Durıs, awzımız arqalı. Awızımız ùyshege uqsaydı, Bul ùyshede ne jasaydı? Durıs, til. Til haqqında ertek esitkensiz be? Qáne eslep kóriń-shi? Til ùyshede jasaydı. Ol jasaytuǵın ùysheniń esigi bar-ya? Onıń ùyshesinde bir esik emes, bálki eki esik bar edi. Birinshi esigi – erinler, ekinshi esigi – tisler. Bul ùydiń tóbesi de bar edi. Bul ne dep aTáladı? Durıs, bul tańlay. Biz sóylemegenimizde ùydiń eki esigi de jabıq boladı hám tilshe kórinbeydi. Hámmeńiz awzıńızdı jabıń hám bir-birewińizdiń awzıńızǵa qarań. Tilshe qarańǵıda otıra berip zerigip kóshege shıǵıp seyil etip kelmekshi boladı. Dáslep til ushın shıǵarıp hawanıń qanday ekenligin bilip almaqshı boladı. Kelińler, hámmemiz usınday qılamız (tárbiyashı balalardıń bul háreketlerdi qalay orınlap atırǵanlıǵın teklserip shıǵadı). Mine, qanday keń tilshe, hámmeńiz bir-birińizge qarańlar. Birden qattı samal esti, tilshe bùristi. Jińishke bolıp aldı, soń ùyshesine jasırınıp uyqılaw ushın kátine sozıldı (balalardı tekseriw). Uyqıdan turǵan tilshe shınıǵıw islemekshi boldı, joqarıǵa kóterile basladı (joqarıdaǵı tislerdiń artına, soń tómenge tùsti (tómengi tislerdiń artına), (tárbiyashı hár bir balanı tekseredi). Tilshe dáslep shınıǵıwdı áste-áste orınlayldı, soń tez-tez sekire baslaydı. Ol sekirgende tańlayǵa jeteyin-jeteyin dep qaldı, sekirip tóbeni til ushı menen silap qoydı. Tilshe shınıǵıw islep bolǵan soń, jáne kóshege shıqpaqshı boldı. Koshege shıǵıp tekshege otırdı (tildiń keń aldıńǵı qırın tómengi eringe qoyıw, balalar bul háreketti orınlap atırǵanında tómengi erinlerdi qıysaytpasın, tómengi tislerge tiygizbesin). Bir ózi otıra berip zerikti, oynaw ushın kóshede heshkim joq edi. Balalar joq pa eken dep tilshe áwele oń tárepke, soń shep tárepke qaradı. Hesh bir bala joq edi. Balalardı qıdırıp ùyiniń átirapında juwıra basladı (til awız átirapında aylanba háreket qıladı). Birge oynaw ushın sherik taptı, quwanǵanınan sekirdi hám tili menen sholpıldattı (tildi tańlayǵa jabıstırıp, ushı menen sholpıldatadı), (balalar tekseriledi). Tilshe mazza qılıp seyil etkenıńen soń ùyine ketti hám eki esikti japtı. Úyshesiniń esikleri ápiwayı emes, eki qabatlı. Bular – erinler. Mınaw joqarısı, mınaw tómengisi (kórsetedi). Erinler de kóp háreket qıla aladı. Mine olar kóp háreket qılıp kùlip turdı. Kelińler, hámmemiz kùlip turamız, soń olar negedur ashıwlandı, hám aldına qaray nayshaǵa uqsap sozıldı (tekseredi). Soń erinler biraz ashılıp ekinshi esikti kórsetti (tárbiyashı tislerin kórsetedi). Mine joqarǵı tisler, mine bul tómengi tisler.
Hámme esiklerdi jabamız, tilshe jùdá sharshadı, onıń dem alǵısı kelip tur.
Demalıs minutları.
Balalar, jáne biziń dawısımız (hawazımız) da bar-ya! Ol da ùyshede jasaydı. Biraq onıń ùyshesi awızda emes, moyında (kórsetedi). Geyde dawıs áste uyqılaydı hám ásten ǵana pısıldaydı. Onıń pısıldawı esitilmeydi. Tárbiyashı «s» sesin aytadı. Soń balalar «s» sesin qayTálap aytadı. (Qollarınıń arqa tárepin moynıńa qoyıp hawaz uyqılap atır ma, ya joq pa tekserip kóredi). Hawaz uyqıdan turǵannan keyin qosıq aytadı. Ol sonday hawazda qosıq aytadı. Hátte ùysheniń diywalları dirildey baslaydı (bala «z» sesin qolının alaqanınıń arqa tárepine qoyıp aytadı, bunın menen balalar hawazdın uyqılap atırǵanlıǵın tekseredi. Balalar bùgin bizler kóp nárselerdi bilip aldıq. Shınıǵiw balalardı xoshámetlew menen tamamlandı.
Balalardıń bililmin tekseriw hám bekkemlew ushın sorawlar:
Demek sóylewimiz ushın bizge neler járdem beredi? Erinler, til, til ushı, til qapTálı, tildiń arqa bólegi, tańlay, ses.
2-shınıǵıw.
Tema: «O» sesin aytıw.
Maqseti: «O» sesi menen tanıstırıw
Wazıypalar: «O» sesin aytıwǵa ùyretiw. 2. «O» sesiniń dawıslı ses ekenligi haqqında tùsinik beriw, onıń sózdiń basında, aqırı hám ortasında keliwi haqqında aytıw hám durıs aytıwǵa ùyretiw. «O» sesli sózler menen balalrdıń sóylewin bayıtıw.
Kùtiletuǵıń nátiyjeler. «O» sesińiń dawıslı ses ekenligin, onıń sózdiń basında, ortası hám aqırında keliwin bilip aladı. «O» sesi bar sózlerdi ayta aladı.
Kerekli qurallar: «O» sesi bar sùwretler, bir tárepine erinniń ashıq halatı jabıstırılǵan, ekinshi tárepine dawıslı háripler jabıstırılǵan kubik.
Shınıǵıwdıń barısı. Tárbiyashı balalardıń sesler haqqındaǵı bililmin anıqlap, bekkemlew ushın sorawlar beredi. Seslerdi ne qılamız? Seslerdi aytamız hám esitemiz. Tárbiyashı balalardıń juwapların ulıwmalastıradı. Sóylew sesleri eki tùrli boladı. Dawıslı sesler hám dawıssız sesler. Seslerdi aytamız hám esitemiz. Bùgin biz «O» dawıslı sesi menen tanısamız. «O» sesin aytqanımızda tómendegi halatlat jùz beredi. Erinler aylana domalaqlanǵanda, biraz aldıǵa shıǵadı, tisler domalaqlanǵan erinler menen bekitiledi. Til tamırı biraz joqarıǵa kóteriledi. Jumsaq tańlay tamaqtıń arqa diywalına sùyengen bolıp murın jolların jawıp turadı. Hawa aǵımı awız boslıǵı arqal ótip ketedi. Dawıs baylamları baylanǵan bolıp terbeledi hám ses payda boladı. Dawıslı sesler tosqınlıqqa ushıramaw, sozilıńqı aytıladı. Dawısl sesti biz qızıl reńge belgileymiz. (Qızıl tórt mùyeshlik kórsetiledi). Kubiklerdıń bir tárepine erinniń ashıq halatı jabıstırılıp belgilenedi. Siz kubiklerdi oynap atırǵanıńızda, bilip qoyıń, kubiktiń bir tárepine erinniń ashıq kórinisi sùwreti jabıstırılıp, qalǵan táreplerde háripler kórsetilgen bolsa, demek bul kubiktegi háripler dawıslı háripler boladı. Mine, qarań kubiktiń bir tárepine erinniń ashıq kórinistegi sùwreti jabıstırılıp, basqa tárepine «O» háribi jabıstırılǵan. Demek «O» háribi dawıslı ses ekenligin bildiredi. Taxta tómenıńe ùy haywanlarınıń sùwreti terip qoyıladı (qoy, eshki, sıyır, buzaw, at) hám ùy haywanlarınan sáwbet arqalı «qoy» sózi ajıratıp alınadı. Usı hawyanlarınıń qaysı birinde «O» sesi bar. Aytıp kórip anıqlańshı. «Qoy» sózinde «O» sesi bar. «O» sesin durıs aytıp, bunıń qanday ses ekenligin anıqlaydı. Bunı qayerden bildińız? «O» sesi tosqınlıqqa ushıramay sozılıp aytılıp atır. «Qoy» sózinde sózdiń ortasında kelip aytılıp atır.
Demalıs minutları.
Tárbiyashı balalarǵa sùyretti tabıw oyınıń shólkemlestiredi. Bunıń ushın tárbiyashı balalardı ùsh toparǵa bóledi.
Birinshi toparǵa «O» sesti menen baslanatuǵıń predmetlerdiń sùwretlerin tabıw, ekinshi toparǵa «O» sesti menen tamamalanatuǵıń, ùshinshi toparǵa sóz ortasında keletuǵıń predmetler sùwretin tabıw tapsırıladı. Qaysı topar oylanıp belgilengen mùddette sóz tawa almasa oyınnan shıǵadı.
Balalar ushıń ámeliy is. «Jańıltpash aytıw».
Aq qus kólde sùzedi, appaq moynın sozadı.
Shınıǵıwǵa belsene qatnasqan balalar xoshemetlenedi.
Balalar bilimin tekseriw hám bekkemlew ushın sorawlar:
Bùgin qaysı ses penen tanıstıq?
Ol qanday ses edi?
Bul sesti ne qılamız?