Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida


M ehnat unum dorligi va uni oshirish y o ’liari

bet136/167
Sana22.10.2023
Hajmi
#1716154
1   ...   132   133   134   135   136   137   138   139   ...   167
Bog'liq
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish

24.4.M ehnat unum dorligi va uni oshirish y o ’liari.
M ehnat unum dorligining b eto 'x to v o 'sib borishi jam iyat, iqtisodi va ijtim oiy 
rivojlanishining asosi hisoblanadi. Faqat shu holdagina m am lakat ichki bozoridagi 
barqarorlik, jah o n va xalqaro bozorda davlatlar iqtisodining raqobatbardoshligi 
ta ’minlanadi. B uning asosiy sababi - m ehnat unum dorligi orqali tovarlar ishlab 
chiqarishga ketgan ishchi kuchi sarflari kam ayadi va oqibatda ishlab chiqarishning 
yuqori sam aradorligi va m ahsulot qiym atining kam ayibborishi ta’m inlanadi.
M ehnat unum dorligi - kishi m ehnatini m a ’lum vaqt birligi ichida m a ’lum 
m iqdordagi iste’mol qiym at yaratilish qobiliyatidir.
M ehnat unum dorligi va iqtisodiy taraqqiyot m uam m osi ham isha odam lam i 
qiziqtirib kelgan (m erkantalistlar m ehnat unum dorligining m illat rivojiga a h 
am iyatliligini k o ‘rsatgan edilar), ishlab chiqarishni m ashinalashtirishdan boshlab 
esa ushbu qiziqish yalpi tus oldi. A vvaliga A. Sm it, keyinrok D. R ikardo m ehnat 
unum dorligi to 'g 'risid a g i ta ’lim otga asos soldilar. U lar tayyor m ahsulot, ishlab
240


chiqaruvchi xodim lar va ular foydalanadigan ishlab chiqaruvchi kuchlarning 
qudrati o'rtasidagi nihoyatda oddiy b o g 'liq lik lam i aniqlab berdilar. Iqtisodchi 
olim lar hech qachon ushbu m uam m oni e ’tibordan chetda qoldirm adilar. H ozirga 
qadar ham m ehnat unum dorligiga ta ’rif berish va uni xisoblash usullariga turlicha 
yondashuvlar saklanib kolm okda. M am lakatim iz am aliyotida ijtim oiy ishlab 
chiqarish 
darajalari 
b o 'y ic h a
m ehnat 
unum dorligini 
xisoblashning 
turli 
tam oyillariga asoslanadigan ko'rsatkichlardan uzok vakt davom ida foydalanib 
kelindi. C H unonchi, m illiy iktisodiyotda va uning tarm oklarida ijtim oiy m ehnat 
unum dorligi xam da uning dinam ikasi jam i xarajatlam i, yabni fakat m ahsulot ishlab 
chiqarishga sarflangan jo n li m ehnatgina em as, balki buyum lashgan m ehnat 
xarajatlarini xam tejashni aks ettirar edi. Ayni vaktda, korxonalar darajasida m ehnat 
unum dorligi dinam ikasi fakat jonli m ehnat tejalishini aks ettirar edi. B u xol 
ijtim oiy ishlab chiqarish darajalari b o 'y ich a k o 'rsatk ich lam i um um lashtirishga va 
xodim lam ing 
iktisodiy 
m anfaatlariga 
kerakli 
y o 'n alish d a 
sam arali 
t a ’sir 
ko 'rsatish g a im kon berm as edi.
C het el am aliyotida ikki: m ehnat unum dorligi va unum dorlik atam alaridan 
foydalaniladi. Bu atam alar ana shu ko'rsatk ich lam i xisoblab chiqarishga asos 
b o 'ladigan m ehnat natijalarining ta ’rifi va tarkibi bilan farklanadi. M ehnat 
unum dorligi atam asi fakat yaratilgan (sotilgan) m ahsulot (xizm atlar) xajm inigina 
o 'z ichiga oladi, xolbuki, unum dorlik atam asi k o 'sh im ch a ravishda m ehnat 
natijalarida buyum lashgan m ehnatning tejalishini yoki ortikcha sarflanishini 
xisobga oladi. SH u bilan birga, unum dorlikni xisoblash usullari ishlab chiqarish 
sam aradorligi bilan etarli darajada m os keladi deb xisoblangan va bunga uni keng 
m oslashtirilgan: bunda m ehnat natijalari fakat m ehnat sarfi bilangina em as, balki 
resurslar b o 'y ich a xam m a turdagi sarflarning o 'z a ro nisbati kiym at shaklida 
aniklanadi. K o 'rin ib turibdiki, m ehnat unum dorligi va unum dorlik yoki «unum » 
tushunchasi o 'z m abnosi bilan bir-biridan fark kiladi.
Iktisodiyotda m ehnat unum dorligi va m ehnatning ishlab chikaruvchi kuchi 
tushunchalari xam keng ishlatiladi. M ehnat jarayoni vakt davom ida kechadi va ish 
vakti m ehnat sarflarining o 'lch o v i xisoblanadi. M ahsulot ishlab chiqarishga 
m ehnatdan tashkari, yer, b inolar va inshootlar, xom ashyo va m ateriallar, uskunalar, 
energiya, 
axborot 
v a 
xokazolar 
sarflanadi. 
U shbu jaray o n d a 
yaratilgan 
m ahsulotning u yoki bu m ikdori m ehnat jarayonining natijasi b o 'lad i. Bular 
m ikdoriy, m ehnat va kiym at o 'lcham idagi tovarlar yoki xizm atlar b o 'lish i mum kin.
M a’lum ki, iste’mol qiym at hajm ini ikki xil y o 'l bilan am alga oshirish 
m um kin:
1) K o 'p kishi m ehnatini sarflash bilan;
2) M ehnat unum dorligini darajasini oshirish bilan. Birinchi k o 'rsatk ich
sarflangan m ehnatning hajm ini ifodalasa, ikkinchisi uning sifatini ifodalaydi.
241


Shuning uchun ham m ehnat unum dorligi korxonalar x o ‘jalik faoliyatini 
m uhim sifat ko'rsatk ich i hisoblanadi. B ozor iqtisodiyoti sharoitida m ehnat 
unum dorligini qutarish y o ‘li bilan ishlab chiqarish hajm ini oshirish asosiy intensiv 
usul hisoblanadi.
M ehnat unum dorligi tarm oqlari va korxonalarda m ehnat unum dorligi yalpi 
yoki s o f m ahsulot asosida hisoblanadi. Y illik m ahsulot hajm ini 
o 'rtach a 
ishlovchilar soniga b o 'lish orqali bir ishlovchi hisobiga yaratilgan m ahsulot 
aniqlanadi.12
S anoatda m ehnat unum dorligini to ’xtovsiz usib borishini quyidagi holatlar 
taqozo qiladi:
1) ishlab chiqarish sam aradorligini oshirish;
2) m ehnat resurslarini chegaralanganligi;
3) m oddiy n e ’m at yaratadigan boshqa soha tarm oqlarini v a m oddiy n e ’m at 
yaratm aydigan soha tarm oqlarini rivojlantirish;
4) ish kunining qisqarilishi, dam olish kunlarining ortishi natijasida 
im koniyatli ish vaqtini qisqarishi.
M ehnat unum dorligi sohasi m ehnat unum dorligini to 'x to v siz o 'sib borishi 
qonunini konkret sharoitda, korxonada, tarm oqda va butun statistikada o'rganadi. 
U m ehnat unum dorligini darajasini, uning dinam ikasini va unga ta ’sir etuvchi 
faktorlam i tekshiradi.
M ehnat unum dorligining o 'sish i m ahsulot birligini ishlab chiqarishda m ehnat 
sarfm ing kam ayishi dem akdir. M ehnat unum dorligi yuqori b o 'lsa , jam iy at har bir 
xodim hisobiga k o 'p ro q m ahsulot tayyorlash, binobarin, o 'z in in g o 'sib borayotgan 
ehtiyojlarini to 'la ro q qondirish im koniyatiga ega b o 'la d i.2
U m um an m ehnat unum dorligiga ju d a k o 'p xil om illar ta ’sir ko'rsatadi.
1)Um um iy iqtisodiy om illar (ishlab chiqarish usullari xarakteri);
2) Tabiiy-iqlim sharoiti;
3) T exnika progressining yo'nalishi;
4) Ishlab chiqarishning tashkiliy om illari (ishchining m a ’lum oti, m alakasi, 
m ehnati va ishlab chiqarishni tashkil etilishi va m ehnat intizom i).
A yrim tarm oq va korxonalarda bu om illar konkret sharoitga qarab yanada 
m aydalashib ketadi.
M ehnat unum dorligi darajasi har xil usullar yordam ida aniqlanadi. U yoki bu 
usulni q o 'llash q o 'y ilg an aniq vazifaga va berilgan m a ’lum otlarga b o g 'liq bo'ladi.
A m alda m ehnat unum dorligi darajasini aniqlashning quyidagi usullari 
m avjud:
12 G eo rg e J. B orgas, “ L ab o r E co n o m ics” , 57
242


ч
1) B evosita natural usul. (M U =S/T) - m ahsulot hajm i bevosita natural usulda 
ulchanadi va u xodim lar soni yoki ana shu m ahsulotni ishlab chiqarish uchun 
sarflangan vaqtga b o 'lin ad i. N atijada 1-xodim ga yoki sarflangan vaqt birligiga 
qancha m ahsulot to 'g 'r i kelishi aniqlanadi. Bu usul bir xil m ahsulot ishlab chiqarish 
korxonalarida keng qo'llaniladi. Natural usul ishlab chiqarish xajmi fizik 
birliklarda (dona, kilogram m , pogon m etr, kvadrat m etr va xokazolarda) 
ifodalanganda ishlatiladi. M asalan, neft sanoati korxonasi bir yilda 300 m ing tonna 
neft va 2600 m ing m3 gaz kazib oldi, elektr stansiya 20 m ln kV t soat elektr 
energiya, kandolatchilik fabrikasi 100 t shokolad konfet ishlab chikardi.
Bu usulni q o 'llash m a ’lum chegaraga ega, chunki:
a) ishlab chiqarilgan m ahsulot bir xil b o 'lish i va uning um um iy hajm i b ir xil 
natural k o 'rsatk ich d a o'lchanishi kerak;
b) ishlab chiqarish om m aviy yoki seriyali b o 'lish i va texnologik jarayoni 
uzoq bo'lm asligi kerak.
Shu sharoitlardan m a ’lum b o ia d ik i, bu usulni asosan ish joyida yoki 
brigadada.ssexda yoki korxonadagina q o 'llash mum kin. Bu usulning kam chiligi 
shundaki, unda m ahsulotning sifati hisobga olinmaydi.
Bu eng aniq usul xisoblanadi, lekin uning k o'llaniladigan soxasi g 'o y at 
cheklangan, chunki kam dan kam korxona bir xil m ahsulot chiqarish bilan 
kifoyalanadi. M asalan, o 'sh a neftning o 'z in i olib ko'raylik. U uglevodorod 
fraksiyalari, oltingugurt, suv m ikdori turlichaligi bilan ajralib turadi. SH u sababli, 
anik gapiradigan b o 'lsak , bitta b u rg 'u k u d u g 'id an kazib olingan bir tonna neft 
boshka b u rg 'u k u d ug'idan kazib olingan bir tonna neftga teng emas. Shokolad 
konfetlari xam xilm a-xil navli b o 'lish i m um kin, kandolatchilik fabrikasi karamel 
va pechenbe xam tayyorlab chikaradigan b o 'lsa , bunday m ahsulotning og'irligini 
jam lag an xolda m utlako xisoblab bo'lm aydi. K eng assortim entda tovar ishlab 
chikaradigan m ashinasozlik yoki y o g 'o c h ishlash korxonasining m ahsulotini 
natural ko 'rsatk ich orkali ifodalab bo'lm aydi.
Binobarin, ishlab chiqarish xajm ining natural o'lch ag ich i k o'pchilik 
korxonalarga to 'g 'r i kelm aydi. Bu uning jid d iy kam chiligidir
2) Shartli natural usul. M U = (S*K/T) -  m ahsulot hajm i shartli natural usulda 
ulchanadi va u xodim lar soni yoki ana shu m ahsulotni ishlab chiqarish uchun 
sarflangan vaqtga b o'linadi. Shartli natural usuli yordam i bilan qazilgan ko'm irn in g
kaloriyasini, tayyorlangan sutning y o g iilik darajasi e ’tiborga olinib m ehnat 
unum dorligi darajasi aniqlanadi. M asalan, sovunning turli navlari tarkibidagi y o g ' 
m ikdori 40 % b o 'lg a n yagona sovun naviga aylantirib xisoblanadi, yonilg'ining 
turli navlari bir tonnasining issiklik yaratish kuvvati 7.106 kkal. ga teng b o 'lg an
shartli y o n ilg 'ig a aylantirib xisoblanadi.
243


Bu usul m ahsulotning xar xil turlarini ularning m uayyan m ajm ui doirasida 
bitta vakil turga keltirishni nazarda tutadi. B unda m ajm uaning anikligi k o ‘p 
jix atd an m ahsulot iste’mol xossalarining tabrifini keltirish va aks ettirish usulini 
tanlab olish bilan bog'lik.
M ahsulot natural (shartli-natural) birligining m ehnat sig ‘imi ko'rsatkichlari 
korxona va uning tarkibidagi b o iin m a la r b o 'y ich a m ehnat unum dorligini o'lchash, 
taxlil 
kilish 
va 
rejalashtirishning 
yagona 
usullarini 
k o ila s h g a , 
m ehnat 
unum dorligining o 'sish omillari tabsirida xarajatlar dinam ikasini ju d a anik 
k o 'rsatish g a im kon beradi. Shartli — natural m ahsulot birligining m ehnat xajmi 
o 'z id a uning natural o'lchagichlariga asoslangan boshka barcha ko 'rsatk ich lar kadr- 
kim m atini sintezlaydi va m ahsulot sifati (istebm ol xossalari) o 'zgarishini aks 
ettirish im konini beradi.
Bu usuldan foydalanish soxasi xam unchalik katta em as, u xalk x o 'jalik
tarm oklari 
ayrim larininggina 
ishlab 
chiqarish 
xajm lari 
ko'rsatkichlarini 
um um lashtirishda o 'rin li b o'ladi.
3) M ehnat usuli, (M U=T/(X) -  shu hajm dagi m ahsulotni ishlab chiqarish 
uchun sarflangan vaqt kishi soatlari va kishi m inutlarida o 'lch an ad i va u ishlab 
chiqarishni m ahsulot hajm iga b o 'lin ad i. N atijada bir m ahsulotni ishlab chiqarish 
uchun qancha vaqt sarflangani aniqlanadi. Bu usulni faqatgina bir korxona 
chegarasida q o 'llash m um kin. M ehnat sig 'im i k o'rsatkichlari keng kiyoslanish 
xossasiga ega b o 'lib , ular m ahsulotning natural va shartli-natural o'lchagichlariga 
m o'ljallangan. Bu xol m ehnat sig 'im i k o'rsatkichlari asosida m ehnat unum dorligini 
o'stirish im koniyatlarini aniklash va m ikdor jixatidan baxolash im konini beradi
M ehnat usuli ishlab chiqarish xajm ini tavsiflash uchun m ehnat sarflari 
m ebyorlarini - norm a-soatlam i k o 'llan ish g a asoslangan. U ishlab chiqarish ayrim 
soxalarida,ssexlarda m ehnat unum dorligi darajasini baxolashda ko'llanilishi 
m um kin, lekin k o ila n ila d ig a n m ebyorlarning katbiyan asoslangan b o 'lish in i talab 
kiladi. M ebyorlarning turlicha tig 'izlik d alig id a bunday usul jid d iy darajada buzib 
ko 'rsatish larg a olib keladi, shu sababli uni k o 'llan ish keng tarkalm agan
4) Q iym at usuli M U = (X*Rp/T) - m ehnat unum dorligi darajasini 
aniqlashning eng keng tarqalgan v a universal usulidir. M a’lum ki, ham m a sanoat 
m ahsulotlari va k o 'rsatilg an xizm atlar uchun baho belgilanadi.
A na shu bahoni m ahsulot hajm iga ko 'p ay tirib , m ahsulotning qiym at 
shaklidagi l3hajm i aniqlanadi va uni xodim lar soni yoki sarflangan vaqtga nisbatan 
olinadi. N atijada 1 xodim ga yoki sarflangan vaqt birligiga qancha m ahsulot to 'g 'r i 
kelishi aniqlanadi.
13 B ru ce E K au fm an , " T h e e co n o m ics o f L a b o r M ark ets” , 98
244


M a’lum ki, ham m a sanoat m ahsulotlari va k o ‘rsatilgan xizm atlar uchun baho 
belgilanadi. A na shu bahoni m ahsulot hajm iga ko 'p ay tirib , m ahsulotning qiym at 
shaklidagi hajmi aniqlanadi va uni xodim lar soni yoki sarflangan vaqtga nisbatan 
olinadi. N atijada 1 xodim ga yoki sarflangan vaqt birligiga qancha m ahsulot to ‘g ‘ri 
kelishi aniqlanadi.
20-yillam ing boshidan m ehnat unum dorligini xisoblab chikishda jonli 
m ehnat yoki jo n li va o ‘tm ish m ehnat sarfini xisobga olish lozim ligi m asalasi xam
keng m uxokam a kilindi. A yrim olim lar jo n li m ehnat unum dorligini xisoblab 
chikish kerak, deb xisoblar, babzilari esa ja m i m ehnat — jo n li va m oddiylashgan 
m ehnatning unum dorligini aniklash lozim, deb tabkidlar edi. Bu baxslar xozirgi 
vaktda xam davom ctm okda. M asalan, rossiyalik tadkikotchi professor G.E. 
Slezingem ing fikricha, «jonli va o 'tm ish mehnatni «jam lash»ga urinish o ‘z 
m oxiyatiga k o ‘ra xom xayol b o 'lib , uning nazariy va am aliy m abnosi yobkdir, 
chunki bunda m ehnatni k o ila n is h va uning m oddiy natijasidan foydalanish 
o 'rtasid ag i vakt omili xisobga olinm aydi. U m um an, jo n li 
m ehnat bilan 
takkoslanadigan o 'tm ish m ehnat to ‘g ‘risida gapirishning o ‘zi kam deganda 
m antiqsizlikdir, chunki jo n li m ehnat — jarayondir, o 'tm ish m ehnat esa uning 
natijasidir14».
Shu bilan birga, ortikcha tankid u yoki bu tushunchalam i to 'g 'ri baxolashda 
xalakit beradigan k o 'rin ad i. M ehnat unum dorligini jo n li m ehnat sarflariga karab 
aniklash katta am aliy axam iyatga ega b o 'lib keldi va xozir xam shunday. B unday 
yondashishni yetarlicha baxolam aslik xato b o 'la r edi. Lekin unum dorlikni jam i 
m ehnat sarflariga karab aniklashning xakkoniyligi va zaruriyligini inkor etib 
bo'lm aydi. A loxida korxona darajasida m ehnat unum dorligini jam i m ehnat sarfiga 
karab xisoblab chikish uncha to 'g 'r i kelm aydi, chunki bu usul ishlaydigan 
odam ning m ehnat unum dorligi va kanday o 'zg ard i, degan bosh savolga javob 
berish im konini berm aydi, negaki, ushbu xolda uning m ehnati jam i sarflam ing 
egasiz m assasida k o 'rin m ay ketadi. X alk x o 'ja lig i m ikyosida esa jonli va o 'tm ish
m ehnatni farklash m um kin va lozim.
X akikatan xam, agar ayrim korxonada o 'tm ish d a sarflangan m ehnat va 
vaktidan k a t’iy n azar korxona doirasidan tashkarida tayyorlangan ishlab chiqarish 
vositalarida m ujassam lashgan m ehnat m azkur korxona uchun o 'tm ish m ehnat 
b o 'ls a , butun xalk x o 'jalig ig a tatbikan o 'tm ish m ehnat jo riy davrdan tashkarida 
sarflangan m ehnatdir.
SH unday kilib, bir xolatda o 'tm ish m ehnat m akon va vaktda, ikkinchi bir 
xolda esa fakat vaktda k o 'rilad i va shu sababli jam iyat m ikyosida m ehnat 
unum dorligini bem alol yalpi m ehnat sarflari b o 'y ich a aniklash m um kin b o 'lad i.
245


B inobarin, ikkala tushuncha xam bilib k o'llanilgan takdirda m ustakil yashashga 
xaklidir.
70-yillam ing o'rtalarid an e ’tiboran tarm oklararo balans tuzila boshladi, 
uning m ablum otlari asosida jo n li va o 'tm ish m ehnat sarflarining anik m ikdorlari 
(m utanosibliklari)ni o ic h a s h m um kin b o 'lib koldi. Y Alpi m ehnat sarflarini 
m untazam ravishda xisoblab chikish m um kinligi esa m akroiktisodiy taxlil 
im koniyatlarini ancha kengaytiradi va shu tarika ijtim oiy ishlab chiqarishning 
sam aradorligi oshishiga taallukli b o 'lg an asoslanganrok boshkaruv yechim larini 
ishlab chikishga ko'm aklashadi.
M ehnat unum dorligini oshirish rezervlari — m ehnat sarflarini tejashning 
(m ehnat sig 'im in i kam aytirish va ish unum ini ko'paytirishning) foydalanilm agan 
im koniyatlaridir.
R ezervlar fan-texnika tarakkiyoti tassirida ishlatiladi va yana yuzaga keladi. 
M ikdoran rezervlam i m uayyan vakt oralig'idagi 
m ehnat unum dorligining 
erishilgan darajasi va im koni b o 'lg a n eng yukori darajasi o'rtasid ag i fark deb 
tabriflash mum kin.
R ezervlardan foydalanish darajasi m ehnat unum dorligi darajasiga tabsir 
etadi. R ezervlar xar bir turini m uayyan om ilga nisbatan olib karash m um kin, 
rezervlam ing jam in i esa om illar tasnifiga binoan tasniflash m aksadga m uvofik 
b o 'lad i. B u esa, taxlil kilishda xar b ir omil b o 'y ic h a isrofgarchiliklar xam da 
unum siz m ehnat sarflarining asosiy sabablarini aniklash va ularni b a rta ra f etish 
yobllari im konini beradi.
R ezervlam ing yuzaga kelish m anbai, ular tasnifm ing yana bir belgisidir. Bu 
belgiga karab um um davlat, m intakaviy, tarm oklararo rezervlar, ishlab chiqarish 
ichki rezervlari farklanadi.
U m um davlat rezervlari va ulardan foydalanish butun iktisodiyotda m ehnat 
unum dorligining oshishiga tabsir etadi. B ular korxonalam i joylashtirish, axolining 
ish bilan bandligidan okilona foydalanish, x o 'ja lik yuritishning bozor usullarini 
k o 'llan ish va shu kabilardir.
M intakaviy rezervlar — m azkur m intakaga xos b o 'lg a n ishlab chikaruvchi 
kuchlardan yaxshirok foydalanish im koniyatlaridir.
T arm oklararo rezervlar turli tarm oklardagi korxonalar o'rtasidagi alokalarni 
yaxshilash, 
shartnom aviy 
intizom ni 
m ustaxkam lash 
im koniyati 
bilan 
bog'langandir.
Ishlab chiqarish ichki rezervlari korxonada xom ashyo, m ateriallar, 
uskunalar, ish vaktidan foydalanishdagi kam chiliklar bilan belgilanadi. Sm ena 
ichidagi v a butun kun m obaynidagi ish vakti bevosita nobudgarchiliklardan 
tashkari, yaroksiz kilingan buyum larni tuzatish, texnologiyada k o 'z d a tutilgan
246


ishlam i bajarish bilan b o g ‘lik b o 'lg a n k o 'z g a k o 'rinm as nobudgarchiliklar xam 
b o'ladi.
Foydalanish m uddatlari b o 'y ich a rezervlar — jo riy va istikboldagi 
rezervlarga bo'linadi:
jo riy rezervlardan oy, chorak, yil davom ida korxonalam ing xakikiy 
im koniyatlariga karab foydalanish nazarda tutiladi;
istikboldagi rezervlar korxonaning ulam i yakin vakt ichida ishga solish 
uchun etarlicha resurslari уоьк va ulardan istikbolda bir yil yoki yanada k o 'p ro k
vakt keyin foydalanish m o'ljallanadi.
K orxonalarda rezervlardan foydalanish uchun tashkiliy-texnikaviy tadbirlar 
rejalari ishlab chikiladi, ularda m ehnat unum dorligi oshishi rezervlarining turlari, 
ulam i am alga oshirish chora-tadbirlari, bunga rejalashtirilayotgan sarflar ishlam i 
bajarish m uddatlari, masbul ijrochilar k o'rsatiladi.
M ehnat unum dorligining oshishi ayrim korxonalar va, um um an, jam o a 
uchun katta axam iyatga ega ekanligi m ehnat unum dorligi darajasiga tabsir etadigan 
barcha om illarni va m ehnat unum dorligini oshirish rezervlarini ko'paytirishni 
takozo etadi.
U m um an, om illar deganda— biron-bir jaray o n yoki xodisaga tabsir etuvchi 
kuchlar, sabablar, tashki vaziyatlar tushuniladi. M ehnat unum dorligi om illari —
m ahsulot, ish yoki xizm atlar birligini ishlab chiqarishda yollanm a m ehnat sarfi 
m ikdorining o 'zg arish ig a tabsir etuvchi sabablar, xarakatlantiruvchi kuchlardir.
M ehnat unum dorligiga tabsir etishning turli usullarini tasniflash va ulam i 
guruxlarga ajratishning axam iyati shundaki, bu m ehnat unum dorligining m oxiyatini 
chukurrok anglash va oshirish y o 'llarin i bozor konbyunkturasidan kelib chikib 
aniklash im konini beradi. Bunday tasnifning am aliy axam iyati shundaki, uning 
yordam ida u yoki bu om illam ing natijasiga tabsir darajasini yaxshirok xisobga olish 
m um kin b o 'lad i — biri m ehnat unum dorligining o 'sish ig a barkarorrok tabsir 
k o 'rsatsa, boshkalari bu m abnoda o 'tk in ch i axam iyatga ega.
M ehnat unum dorligini oshirishga tabsir etish darajasi va xususiyatiga karab, 
om illarni kuyidagi uchta guruxga: m oddiy-texnik, tashkiliy-iktisodiy va ijtim oiy- 
ruxiy guruxlarga birlashtirish mum kin.
M oddiy-texnik om illar yangi texnika, ilg 'o r texnologiya, xom ashyo va 
m ateriallar yangi turlaridan foydalanish bilan bog'langan.
Ishlab chiqarishni takom illashtirish vazifalarini xal etishga:
— uskunalam i zam onaviylashtirish;
— m abnaviy eskirgan uskunalam i yangi, unum lirok uskunalar bilan 
alm ashtirish;
247


— ishlab 
chiqarishni 
m exanizasiyalash 
darajasini 
oshirish: 
k o ‘lda 
bajariladigan ishlam i m exanizasiyalash, kichik m exanizasiya vositalarini jo riy
etish, uchastka va sexlardagi ishlam i yalpi m exanizasiyalash;

ishlab 
chiqarishni 
avtom atlashtirish: 
avtom at-dastgoxlam i, 
avtom atlashtirilgan 
uskunalam i 
o 'rn atish , 
avtom atlashtirilgan 
liniyalardan, 
avtom atlashtirilgan ishlab chiqarish tizim laridan foydalanish;
— yangi, ilg 'o r texnologiyalam i jo riy etish;
— xom ashyo yangi turlaridan, progressiv m ateriallardan foydalanish yobli 
bilan va boshka choralar orkali erishiladi.
Yangi texnika va tcxnologiyalardan, ishlab chiqarish bino va inshootlari, 
uskunalar va asboblar, xom ashyo va energiyaning xar xil turlaridan foydalanish 
m ahsulot birligiga jo n li m ehnat sarfini kam aytirish bilan biriktirilgan takdirdagina 
m ehnat unum dorligini oshirishga kodir b o 'lad i. Bu xolatda jonli m ehnatning shu 
yoki kam rok darajasi berilgan ishlab chiqarish chegarasida k o 'p ro k m ikdorda 
istebm ol kiym atlarini ishlab chikara oladi. A m m o, bunda m ahsulot birligiga jonli 
m ehnat jam g 'a rm a si jo riy etilayotgan yangi texnika, texnologiya sarflaridan 
k o 'p ro k b o 'lish i kerak.
Y angi texnologiya — unum dorlikning oshishiga ta ’sir ko'rsatu v ch i asosiy 
om illardan biri, am m o y o lg 'iz texnologiyaning o 'z i korxonani yoki tashkilotni 
rakobatbardosh kilolm aydi. Y A ngi texnologiyani puxta rejalashtirm ay, «inson 
om ili» bilan o 'z a ro b o g 'lam ay am alga oshirilishi m uvaffakiyasizlikka olib kelishi 
m ukarrardir. SH unday b o ‘lsa-da, k o 'p ch ilik tashkilotlar unda jo riy etilgan 
texnologik o 'zg arish lar iktisodiyot va m ehnatni m uxofaza kilish nuktai nazaridan 
o 'zin i m ablag' bilan koplashi uchun yangilikni tayyorlash va kadrlam i o 'kitish 
kerakligiga ebtiborsiz karaydilar.
U num dorlikni oshirish va iktisodiy o 'sish uchun yangilikning tezligi 
m uxim dir. U ning natijasi yangi tovar v a xizm atlam ing paydo b o 'lish i, ishlab 
chiqarish jarayonlari va um um an iktisodiyotning takom illashuvi b o 'lish i kerak. Bu 
yangilik ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini jo riy kilish m asalalari bilan 
cheklanm aydi, u yangi tovar va xizm atlam ing paydo b o 'lish ig a y o 'l ochishi, 
m ehnatni tashkil etish va shart-sharoitlarini, shuningdek, atrof-m uxitni m uxofaza 
kilishni yaxshilashga o 'z xissasini k o 'sh ish i kerak.
F an-texnika taraqqiyoti — unum dorlikni 
xar tom onlam a va izchil 
oshirishning bosh manbaidir.
M oddiy-texnika om illari m ajm ui v a ularning m ehnat unum dorligini 
o 'zg artirish g a tabsirini kuyidagi k o 'rsatkichlar, yabni:
— m ehnatni energiya bilan kurollanganligi — sanoatdagi b ir ishchiga to 'g 'ri 
keladigan energiya barcha turlari istew noli;
248


— m ehnatning elektr energiya bilan tabm inlanganligi — sanoatdagi bir 
ishchiga to 'g 'r i keladigan elektr energiya istebm oli;
— m ehnatning texnika bilan kurollanganligi — bir xodim ga to ‘g ‘ri keladigan 
asosiy ishlab chiqarish fondlari xajm i;
m exanizatsiyalash 
va 
avtom atlashtirish 
darajasi 
m exanizatsiyalashtirilgan v a avtom atlashtirilgan m ehnat bilan band b o ‘lgan 
ishchilar ulushi;
— ishlab chiqarishni kim yolashtirish — progresiv m ateriallar va kim yoviy 
jarayonlam i k o ‘llash, ishlab chiqarishning um um iy xajm ida ishlab chiqarishning 
kim yolashtirilgan jarayonlari ulushining k o ‘payishi kabi ko 'rsatk ich lar bilan 
tavsiflash mum kin.
M ahsulot sifatini oshirish, m ablag' va m ehnatni kam sarflab, ijtim oiy 
extiyojlarini kondirish— m uxim m oddiy-texnika om ildir.
M oddiy-texnik om illar — eng m uxim om illardir, ular nafakat m ehnat, balki, 
shuningdek, xom ashyo, m ateriallar, uskunalar, energiya va xokazolam ing 
tejalishini tabm inlaydi.
Tashkiliy-iktisodiy 
om illar 
m ehnat, 
ishlab 
chiqarish 
darajasi 
bilan 
belgilanadi. U larga kuyidagilar kiradi:
— ishlab chiqarishni boshkarishni tashkil etishni takom illashtirish, shu 
jum ladan:
— boshkarish apparati tuzilm asini takom illashtirish;
— ishlab chiqarishni boshkarish tizim larini takom illashtirish;
— ishlab chiqarish jarayonlarini tezkor boshkarishini yaxshilash;
— ishlab chiqarishni boshkarish avtom atlashtirilgan tizim larini (ICH B A Tni) 
jo riy etish va rivojlantirish, IC H B A Tning amal kilish soxasiga m um kin kadar k o 'p
obbekt kiritish;
— ishlab chiqarishni tashkil etishni takom illashtirish, shu jum ladan:
-— ishlab chiqarishni m oddiy, texnikaviy jix atid an yaxshilash, kadrlar 
tayyorlash va uni takom illashtirish;
— ishlab chiqarish bo'linm alarini tashkil etishni va asosiy ishlab chiqarishda 
uskunalam i joy-joyiga k o 'y ish n i yaxshilash;
— yordam chi 
xizm atlar va xo'jaliklar: 
ishlab 
chiqarishga xizm at 
ko'rsatish n in g transport, om borxona, energetika, asbob-uskuna, xo 'jalik -m aish iy va 
boshka turlarini tashkil etishni takom illashtirish;
— m ehnatni tashkil etishni takom illashtirish, shu jum ladan:
— m ehnat taksim oti v a korporasiyasini yaxshilash, k o 'p dastgoxga xizm at 
ko'rsatish d an foydalanish, kasblar va funksiyalarni birga k o 'sh ish soxalarini 
kengaytirish;
— m ehnatning ilg 'o r usullari va uslublaridan foydalanish;
249


— ish joylarini tashkil etishni va ularga xizm at ko'rsatishni takom illashtirish;
— m ehnat sarflarining texnikaviy asoslangan mebyorlarini koMlanish, 
vaktbay ishlaydigan ishchilar va xizm atchilar m ehnatini m ebyorlash soxasini 
kengaytirish;
— m ehnatni tashkil etishning m oslashuvchan shakllaridan foydalanish;
— xodim larni m alakasiga karab tanlashni, ularning tayyorgarligi va 
m alakasini oshirishni yaxshilash;
— m ehnat sharoitini yaxshilash, m ehnat kilish va dam olish 
tartiblarini 
okilonalashtirish;

m ehnatga 
xak 
to ‘lash 
tizim larini 
takom illashtirish, 
ularning 
ra g ‘batlantiruvchi rolini oshirish.
U shbu om illardan foydalanm ay turib, m oddiy-texnikaviy om illardan to 'lik
sam ara olib b o im a y d i.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   132   133   134   135   136   137   138   139   ...   167




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling