«Ijtimoiy – iqtisodiy fanlar» kafedrasi «Moliya» fanidan Kurs ishi Mavzu

2.Xalqaro moliyaning asoslari va rivojlanish tendensiyalari
Xalqaro moliya xalqaro moliya bozorlari, xalqaro bank faoliyati, xalqaro korporatsiyalarning moliyasi, qimmatli qog'ozlar portfelini boshqarish va shular bilan bog'liq munosabatlarni o'rganadi. Bundan tashqari, xalqaro moliya umumjahon darajasidagi moliyaviy operatsiyalar va ularning o'zaro aloqadorligi, yirik industrial davlatlar, rivojlanayotgan yoki o'tish davlatlarida ularning qanday xususiyatlar kasb etishini va ulardagi doimiy o'zgarishlarni tushuntiradi.
«Xalqaro moliya»ga doir xorijiy adabiyotlarda xalqaro moliya bozorlari va risklarni boshqarish, TNK va to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar, xalqaro qarz inqirozlariga asosiy urg'u beriladi. Shuningdek, xalqaro moliya doirasida dunyo mamlakatiarining xalqaro moliya tizimidagi o'rni, holati, tashqi moliyaiashtirish mexanizmi, rivojianayotgan moliya bozorlarining xususiyatiari ko'rib chiqiladi.
XX asrning so'nggi yillarida sobiq Ittifoqning parchaianishi, mamlakatlar o'rtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalarning sifatjihatdan yangi bosqichga chiqishi, milliy xo'jalik aloqalarining integratsiyaiashuvi bilan, globalizatsiya jarayonlarining jadallashuvi yuz berdi. Globalizatsiya natijasida jahon xo'jaligining tarkibiy qismiga ayianib borayotgan mamiakatlarning soni ortib bormoqda. Bu milliy darajadagi huquqiy, iqtisodiy hamda texnoiogik to'siqiar yo'qolishiga, uning o'rniga xalqaro iqtisodiy xo'jalikning umumiy iqtisodiy qonuniyatlari va xalqaro xo'jalikning funksional aloqalarini tatbiq etilishiga olib kelmoqda.
Marnlakatlar hayotidagi globallashuv-iqtisodiy munosabatlardagi tovarlar, xizmatiar, kapital hamda fond bozorlaridagi savdo va siyosatga doir tartiblarning tobora erkiniashuvi orqali namoyon bo'lmoqda. Tashqi savdo aioqaiari erkinlashtirilayotgan mamiakatlar soni yil sayin ortib bormoqda.
Jahon iqtisodiy va moliyaviy muhitining shakllanishiga ta'sir etgan sezilarli o'zgarishlar sifatida quyidagilami ko'rsatish mumkin:
1) 1957 yili Londonda Britaniya hukumatining funt sterling ustidan nazorat o'matishigajavob tariqasida yevrodollar bozorining yuzaga kelishi;
2) 1958 yilda dastlab, «Umumiy bozor» deb atalgan yevropa Iqtisodiy Hamkorligi (YeIH) - hozirgi yevropa Ittifoqining (Yel) tashkil topishi;
3) Amerika korporatsiyalari xorijiy faoliyatlarini kengaytirishga intilishi (1950 yiUardan boshlab). Jahon bozorida yevropa va Yaponiya korporatsiyalari faoliyatining sezilarli o'sishi, shuningdek, xalqaro maydonda Amerika korporatsiyalari bilan ushbu mamlakatlar o'rtasida raqobatning kuchayishi;
4) O'tgan asrning 60-yillarida Yaponiya iqtisodiyotini tez sur'atlar bilan o'sishi, Uzoq Sharq biznes faoliyatida yangi imkoniyatlaming ortishi;
5) 1971-1973 yillarda Brettonvud tizimini qulashiga olib kelgan jahon moliya inqirozlari, valyutaning belgilangan kursi tizimidan, suzuvchi valyuta kurslariga o'tish;
6) 1971-1979 yillardagi birinchi va ikkinchi neft inqirozlari jahon iqtisodiy tizimiga bosim o'tkazishi. Ushbu sanalarda neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti (OPeK) neft narxini sezilarli darajada oshirshi;
7) Rivojlanayotgan mamlakatlarning 1982 yilda tashqi qarzlarga xizmat ko'rsatishi bilan bog'liq jahon qarzdorlik inqirozining boshlanishi;
8) 1980 yillarda Yaponiyaning xalqaro moliyaviy kuch vajahon kapitalining manba'si sifatida yetakchi mamlakatga aylanishi;
9) 1987-yilda yettita mamlakatning Parijda Luvr bitimini imzolashi. Ular o'z valyuta kurslarining doUarga nisbatan tor tebranish doirasida sun'iy ravishda almashtirish orqali, kuchsizlanib borayotgan dollami qo'Uab-quwatlashni rejalashtirdilar. Shuningdek, ushbu marnlakatlar kelishilgan iqtisodiy siyosat yuritishni mo'ljalladilar;
10) 1987 yilda YeIH yagona yevropa aktini qabul qilish orqali 1992 yilda yaxlit yevropa bozorini tashkil qilishni rejalashtirilishi. Bunda, rnazkur tashkilotning G'arbiy yevropa rnoliyaviy va iqtisodiy holatiga sezilarli ta'sir etishi kutildi;
11) 1989-1992 yillarda Sharqiy yevropa rnarnlakatlari o'z siyosiy yo'nalishlarini o'zgartirishi. Ularning kornrnunistik dunyoqarashdan ko'p partiyaviylikka, rnarkazdan rejalashtiriladigan iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishi, jahondagi siyosiy, iqtisodiy va rnoliyaviy holatga chuqur ta'sir etdi;
12) 1992 yildan keyin yaxlit yevropa bozorining yuzaga kelishi, 1993 yil noyabr oyidan erkin savdo bo'yicha Shirnoliy Arnerika bitirnining kuchga kirishi, 1993 yilda Osiyo Tinch okeani iqtisodiy harnkorligi konferensiyasi va boshqajarayonlar, o'tgan asrning 90- yillarida hududiy rivojlanishni jadaUashtirdi.
13) yevropa Ittifoqining yagona valyutasi-yevroning rnuornalaga kiritilishi, xorijiy valyuta zaxiralarining diversifikatsiya darajasi, valyutaviy bitirnlar hajrni va ko'larniga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatdi. Shuningdek, yevrodagi hosilaviy rnoliyaviy vositalar hajrni dunyoda yetakchi o'rinni egalladi.
XXI asr bo'sag'asidajahon iqtisodiyotida to'rtta asosiy tarkibiy tendensiyalar kuzatildi:
Birinchidan, xom-ashyo eksportiga asoslangan harnda sanoati rivojlangan rnarnlakatlar o'rtasidagi rnunosabatlardagi o'zgarishlar. Xorn-ashyo yetkazib beruvchi rnarnlakatlar va sanoati rivojlangan marnlakatlar o'rtasida an'anaviy iqtisodiy aloqalar rnavjud bo'lib, ularning o'zaro rnunosabatlar rnodeli quyidagicha edi: xorn-ashyo yetkazib beruvchi rnarnlakatiar, xorn-ashyoni eksport qilib, olingan valyuta tushurnlaridan sanoat rnahsulotlari irnportini rnoliyalashtirganlar.
O'tgan asrning 70-yillarida «Rim klubi» nomi bilan mashhur G'arbiyyevropa olirnlari «dunyo rniqyosida tez orada tabiiy resurslarning global taqchilligi yuzaga keladi», deb bashorat qilgan edilar.
Ushbu mulohazalarga asoslanib ko'pgina xom-ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar xom-ashY9 sot ish evaziga valyuta tushumini oshirish maqsadida karteliarga birlashdilar. Ammo, san oat texnologiyasi va qishloq xo'jalik sohasining keskin rivojlanishi, xomashyoga bo'lgan talabning qisqarishiga ta'sir ko'rsatdi va natijada xom-ashyo bahosining pasayishi yuz berdi.
Ikkinchidan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda qo'l mehnatiga asosiangan ishlab chiqarishdan, bilim va malakaga asoslangan ishlab chiqarishga o'tildi.
lahon iqtisodiy tuzilmasidagi ushbu o'zgarishlar natijasida bandlik tarkibida yuqori malaka talab qiluvchi mutaxassislarga ehtiyoj ortib, nisbatan past rnalakali rnutaxassislarga talab pasayib bordi. Axborot alrnashuvining osonligi-tadbirkorlik faoliyatini, kichik biznes va shaxsiy tashabbusni rag'batlantirdi.
Ilmiy-texnika progressi yutuqlaridan foydalanish, bilimni va yuqori malakani talab qildi, shuning uchun ishlab chiqarish samaradoriigi va raqobatbardoshlikni oshirish uchun, inson kapitaliga investitsiya qilish muhimligi ortdi.
Uchinchidan, jahon savdosida xalqaro kapital harakatining sezilarli darajada ortishi. Ushbu o'zgarish xalqaro savdoga nisbatan xalqaro kapital harakatining tez sur'atda o'sishi bilan yuz berdi. Xalqaro moliya statistikasining ma'lumotlariga ko'ra, jahon eksporti hajmi, 1981 yildagi 2000 mlrd. AQSh dollaridan 1991 yilda 3447 mlrd. AQSh dollari darajasigacha o'sgan. Shu vaqt oralig'ida xalqaro obligatsiyalar emissiyasi 23 mlrd.dan 342 mlrd. AQSh dollariga o'sdi. Bundan tashqari, uchta yetakchi xalqaro moliya bozorlarida ko'plab xorijiy valyutalar aylanmasi sezilarli darajada o'sdi. 1986 yildan 1992 yilgacha Londonda xorijiy valyutaning kunlik o'rtacha aylanmasi 90 mlrd.dan 303 mlrd. AQSh dollarigacha ³ortdi. Shu davrda NYIl-Yorkdagi kunlik aylanma 50 mlrd.dan 192 mlrd.ga, Tokioda 48 mlrd.dan 128 mlrd. AQSh dollariga ortgan.
Xalqaro kreditlar hajmining sezilarli darajada ortishi nafaqat xalqaro ayirboshlash ko'lamining ortishi, balki ish lab chiqarish maqsadlaridagi kreditga bo'lgan talabning ortishi bilan ham izohlanadi. 1 970-yillarga kelib esa, xalqaro xususiy kreditlar joriy to'lov balansi defitsitini bevosita va bilvosita moliyatirish uchun ham foydalanila boshlandi.
Xususiy firmalar bilan bir qatorda, hukumat, davlat tashkilotlari va korxonalari, xalqaro kredit tashkilotlari yirik qarz oluvchilarga aylandilar. So'nggi o'n yillikda xalqaro kapitallar bozori hisobidan rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar yalpi to'lov balansi defitsitining qariyb 60 foizi moliyalashtirildi. I 970-yillarda xalqaro kapitaliar bozorining kengayishi xalqaro Iikvidlilik va moliyaviy mablag'larning xalqaro harakatini oshishiga sabab bo'ldi.
1971 yilning avgustiga kelib, AQSh hukumati oltinning AQSh dollariga erkin konvertirlanishini bekor qildi. Bu holat Amerika dollarining jahon bo'ylab keng qo'lIaniIishi va jahon valyutasiga aylanishiga sharoit yaratdi. AQSh hukumatining mazkur qaroridan so'ng, bir qator davlatlar valyuta kursining erkin suzish rejimini joriy qilishga kirishib ketdilar, ayrimlarida qat'iy belgilangan kurs rejimiga qaytish holatlari uchragan bo'lsa-da, bu holat vaqtinchalik ma'qullandi. 1973 yilda esa, suzish rejimi Yamayka konfirenciyasida rasman tan olindi va XVFning a'zo davlatlariga istalgan kurs rejimini joriy qilish huquqi berildi.
To'rtinchidan, transmilliy korporatsiyalar(TMK)ning qo'shma korxonalarni tashkil etish uchun xalqaro investitsiyalari va hamkorlik bitimlarida diversifikatsiya darajasining ortishi. :
XX asrning 70-yillariga kelib, xalqaro moliya sohasida bir qator sifat o'zgarishlari yuz berdi va zamonaviy xalqaro valyuta-moliya tizimining shakllanishi va rivojlanishiga turtki bo'ldi. Xalqaro kreditlash hajmi va xarakterining o'zgarishi birinchi galda TNKlar faoliyati bilan bog'liq bo'lib, bu o'z navbatida, moliyaviy resurslarning yanada oqiIona foydalanilishiga olib keldi.
TMKlar o'zlarining tashkiliy, ishlab chiqarish va marketing tizimlarini chet mamlakatlar hududlariga yoyib, shu yo'l bilan tovar, xizmat, kapital va texnologiyalarini ish lab chiqarishga jalb etib, ushbu mamlakatlar o'rtasidagi o'zaro harakatlarga ta'sir etdi. Qo'shma korxonalar xalqaro biznes integratsiyasining keng tarqalgan shakIiga aylandi.
Shuningdek, jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv jarayonlarida xalqaro tashkilotlar rolini alohida e'tirof etish zarur.
O'tish davrini boshdan kechirayotgan mamlakatlarning jahon bozo riga integratsiyalashuvi uzoq muddatlijarayon hisoblanadi. Ba'zi milliy bozorlarning ochiq, ba'zilarining qattiq tartibga solinadigan hozirgi holati bilan, globallashuvning asosiy tamoyillaridan bo'lgan erkinlashuv, bir-biriga nomuvofiq bo'lgan ko'rinishni hosil qilmoqda.
Xalqaro tovarlar, xizmatlar va kapitallar almashinuvining 604 Moliya erkinlashish an'anasi kengayayotgan bir paytda, har bir davlat eksport va importni tartibga solishning ma'lum instrumentlarini saqlab qolmoqdalar. Ularning asosiy maqsadi-tarkibiy qayta qurish va inqiroz davrining qiyinchiliklarini yengib o'tish, milliy xavfsizlikni ta'minlash-takror ishlab chiqarish uzluksizligini ta'minlovchi (energetika, transport, aloqa va h.k.) va mamlakat mudofaa qobiliyati kabi strategik sohalarni moliyaviy ta'minlash, shuningdek, savdo sheriklardan munosib imtiyozlar olish, shuningdek, byudjet tushumlarini oshirishdan iborat bo'lmoqda. Amaldagi bunday proteksionizm fiskal muammolarni hal etishdan ko'ra, ko'proq tarkibiy siyosat o'tkazish vositasi hisoblanadi.
Hozirgi sharoitda nafaqat erkin savdo g'oyasi (erkinlashuv) bilan proteksionizm o'rtasida qarama-qarshilik yuzaga chiqmoqda, balki milliy xo'jalikni jahon xo'jaligiga kirish samarasini maksimal tarzda ta'minlash maqsadida, xo'jalikni tartibga solishning yuqoridagi ikki instrumentining optimal aralashmasidan foydalanilmoqda. Bunday aralashmaning shakl va nisbatlari, ma'lum vaqtdagi pragmatik manfaatlardan kelib chiqib aniqlanadi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda globallashuv bilan birga, integratsiya jarayonlarining yana bir shakli-ma'lum geografik joylashuvga asoslangan hududiy integratsiya yuz bermoqda.
O'sib boruvchi globallashuv, hududiylashuv, iqtisodiyotning transmilliylashuvi va integratsiya natijasida, eski-davlatlararo tartibga solish mexanizmi tubdan o'zgardi. Mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar ikkiyoqlama munosabatlar chegarasidan chiqib, ko'pyoqlama tus olmoqda.
Ammo, «milliy xo Jalik majmui», «mamlakatning milliy iqtisodiy manfaatlari» tushunchalari o'z ma'nosini saqlab qolmoqda. Milliy xo'jalik hamon ishlab chiqarish, almashuv, taqsimot va iste'mol, shuningdek, iqtisodiy faoliyatning asosiy markazidir.
Har bir davlatning yillar davomida shakllangan o'z tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy rivojlanish xususiyatlari mavjud bo'lib, boshqa mamlakatlarning tajribalarini ko'r-ko'rona ko'chirib olish, yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etiladigan, iqtisodiy rivojlanishning hamma uchun umumiy retseptlarini qo'llash, samarasiz va iqtisodiy vaziyatni izdan chiqarishi mumkin.
Umuman olganda, moliyaviy gIobaUashuv sharoitida jahon xo'jaJigiga integratsiyalashuvda rivojlangan mamlakatIarning ilg'or tajribalariga tahliliy yondashish va ushbu tajribalarni milliy xususiyatlar bilan eng optimal tarzda uyg'unlashtirish maqsadga muvofiq sanaladi