Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
YENİ DÖVRÜN DEMOKRATİYASININ
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
§ YENİ DÖVRÜN DEMOKRATİYASININ
FƏLSƏFƏSİ
İntibah dövrü Platon və Aristotelin siyasi irsinin yenidən dərk edilməsi üçün perspektivlər açdı. Bununla yanaşı, İntibah dövrünün ideyaları və onun mühitinin özü memarlığı, rəssamlığı, mədəniyyəti, ədəbiyyatı, elmi, təbabəti və kilsə- nin yaradıcı inkişafa imkan vermədiyi bir çox digər sahələri də xeyli zənginləşdirdi. Fərdin varlığa və ətrafdakı gerçək- liyə olan baxışı dərinləşdi. İntibah dövrü Leonardo da Vinçi və Makiavelli kimi böyük şəxsiyyətlər yetirdi. “Mona Liza” və “Hökmdar” bir sıra nəsillərin təxəyyülünə və zəkasına yüzillərlə öncədən hakim kəsildi. “İntibah elə bir mənəvi ab- hava yaratdı ki, burada ellinizmin nailiyyətləri ilə rəqabət aparmaq yenidən mümkün oldu və fərdi düha İsgəndərin dövründən bəri məlum olmayan azadlıq əldə edə bildi” 1 .
mütəfəkkirlərin nüfuzu ən yüksək səviyyəyə çatdı. Hökmdarın yanında hakimiyyəti şöhrətləndirən yazıçının və ya papaları, qiyamçı knyazları masqaraya qoyan şairin olması dövrün təbii və mühüm atributuna çevrilir. İntibah heç bir görkəmli filosof-nəzəriyyəçini yetirmədi, görkəmli mütəfəkkir Nikkolo Makiavellinin irsini gələcək nəsillərə saxladı. Onun “Düşüncələr”, “Knyaz” və “Hökmdar” əsərləri müasir dövrdə makiavellizm adlandırılan siyasi davranış tərzinin formal əsaslarını qoydu. Əksəriyyətin fikrincə, Makiavelli öz əsərlərində ənənəvi mənəviyyat normalarına məhəl qoymayan siyasət metodlarını məharətlə əsaslandır- mışdır. Lakin makiavellizmi dövlət mənafeləri naminə qar-
1
Б.Рассель. История западной философии, книга 3, часть 1, глава 2.
49 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru şıya qoyulan məqsədə çatmağa əsaslanan ancaq bir siyasət kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Bununla əlaqədar məşhur: “Xaçlar yanır, xaçlar yanır, Bunlar Çarmıxa çəkilmiş İsanın irsidir. Yezuitlər deyirlər ki, Məqsəd, ona çatmaq vasitəsini doğruldur” şeiri siyasi realizmə əsaslanan makiavellizm fəlsəfəsini iro- nik tərzdə ifadə edir. B.Rassel yazır: “Əsrimizə Makiavellini daha yaxşı qiymətləndirmək imkanı yenidən verilmişdir, çünki zəmanəmizin ən mühüm uğurlarından bəziləri rəzilliyi- nə görə İntibah dövrü İtaliyasında tətbiq edilmiş metodlardan geri qalmayan metodlarla qazanılmışdır. Dövlət sənətinin də- rin bilicisi olan Makiavelli Hitlerin Reyxstaqı yandırması, 1934-cü ildə partiya sıralarında təmizləmə aparması və Münxen sazişindən sonrakı xəyanətkarlığı kimi əməllərini alqışlayardı” 1 . Təbii ki, Makiavellinin əsərlərinin Avropanın demokratik inkişafına birbaşa dəxli yoxdur. Lakin onun hökmdarlara öyüd-nəsihət kimi qoyub getdiyi irs incə siyasi davranış tər- zinin nümunəsinin nümayişidir. Halbuki, Makiavellinin “Dü- şüncələr”ində müəyyən liberal baxışlar aydın nəzərə çarpır, nəzarət və tarazlıq nəzəriyyəsi formalaşdırılmışdır. Daha sonrakı dövrün filosoflarından fərqli olaraq, Ma- kiavelli problemin şərhində heç vaxt ilahiyyat haqqında ümu- mi təsəvvürlərə əsaslanmamışdır. O hesab edirdi ki, hakimiy- yət ona can atanlara və azad yarışda ona layiq olanlara nəsib olur. Makiavellinin xalq hökumətinə verdiyi üstünlük “hü- quqlar” ideyasına əsaslanmırdı, belə müşahidələrdən irəli gə- lirdi ki, xalq hökumətləri istibdadlara nisbətən daha az
1
50 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
qəddar, prinsipsiz və səbatsızdır. Makiavellinin fikrincə, uğurlu, yəni yaxşı tarazlaşdırılmış konstitusiya böyük siyasi rifahdır. Hüquqları hökmdar, əyanlar və xalq arasında onların real çəkisinə və nüfuzuna mütənasib surətdə bölən konstitusiya belə rifaha çevrilir, çünki bu cür konstitusiya olduqda çevrilişlər və inqilablar etmək çətindir və ona görə də daha sabit qaydanın mövcud olması mümkündür. Lakin dövlətin sabit fəaliyyətinin son dərəcə mühüm cəhəti olan davamlı qaydanın qorunub saxlanmasının vacibliyi olmasay- dı, onda xalqa daha çox hakimiyyət verilməsi ağıllı iş olardı. Makiavelliyə görə, siyasi hakimiyyətin müvəffəqiyyəti gücdə, habelə bu gücü lazımi məqsədlər üçün tətbiq etmək bacarığı və imkanlarındadır. Həqiqi hakimiyyət gücə malik olmalıdır, bu, onu istənilən fövqəladə hallarda sarsılmaz edir, xarici və daxili düşmənlərin qəsdlərindən qoruyur. Lakin Makiavelliyə görə, güc heç də təkcə müdafiə və hücum vasi- tələri deyildir. Makiavelli hakimiyyətin gücünü onun xeyir- xahlığın təcəssümü ola bilməsində görür, bu isə yalnız icti- mai rəyi formalaşdıran təbliğat üzərində nəzarət olduqda mümkündür. Başqa sözlə, əgər haqlı saydığınız tərəf qalib gəlirsə, bu, ona görə baş verir ki, gücdə üstünlük onun tərəfindədir. Makiavellinin yaşadığı tarixi dövrün reallıqları onun siyasi baxışlarına xeyli dərəcədə təsir göstərmişdir. Bu, ipə- sapa yatmayan əclafların uğurlar qazandıqları; fayda verməsi naminə hər şeyi və hamını bağışlamağa sövq edən riyakarlı- ğın baş alıb getdiyi; şəhər əhalisinə xas cahillik və prinsipsiz eqoizm dövrləri idi – Makiavellinin müasirlərinin həyatı bax, belə pərdə arxasında cərəyan edirdi. Lakin filosofun özünün də dediyi kimi, hətta belə zəmanələrdə də cahil xalq qarşı- sında xeyirxah libasında çıxış etmək arzuolunandır. Belə-
51 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru liklə, makiavellizm hakimiyyətin hərəkətverici qüvvəsini və mexanizmini üzə çıxararaq, baş verən hadisələri müstəqil şəkildə qavramağa təhrik edirdi. Müasir dünyada, istər daxili, istərsə də xarici proseslərdə fəziləti müəyyənləşdirmək və ya onun meyarlarından istifadə etmək bəzən çətindir. Hazırda beynəlxalq münasibətlərin qavranılmasını bir çox cəhətdən Pax Americana dövründə qloballaşma layihəsinin təsiri altında inkişaf edən yeni demokratik prosesin “iç üzü” formalaşdırır. Həmin layihə isə aşağıdakılarda ifadəsini tapan özünəməxsus siyasi dualizm doğurur: (1) öz dəyərlərinin təsdiqində və öz evində de- mokratiyanın təkmilləşdirilməsində; (2) demokratiyanın bü- tün dünyada yayılması uğrunda mübarizə aparmaq öhdəliyində. Beləliklə, demokratiyanın, yaxud da, nüfuzlu Amerika politoloqu S.Hantinqtonun təbirincə, “üçüncü demokratik dalğa”nın genişlənməsi getdikcə yeni məkanları gizli şəkildə bürüyür, keçmiş sovet respublikalarını da öz təsiri altına alır. Ənənəvi olaraq, qloballaşma dedikdə, inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə transmilli korporasiyaların iqtisadi üstünlüyünü başa düşürdülər. Lakin yeni dünya nizamının başlanması ilə aydın oldu ki, demokratik təsisatlar və sosiomədəni fonla dəstəklənməyən iqtisadi üstünlüklər tranzit və inkişaf etməkdə olan cəmiyyətlərdə Qərb dəyər- lərinin hökmranlığını, bu cəmiyyətlərdə qərbləşmiş davranış nümunələrinin təşəkkülünü təmin etməyə qadir deyildir. “Rəngli” inqilablar postsovet məkanında qlobal transformasi- yalara təkan verən mexanizm kimi seçilmişdir. Kommunist rejimlərinin yetişdirdiyi “uzunömürlü” liderlərin “vaxtsız vəfatı” üçün səbəbi də həmin inqilablar yaratmışdır. Bəşəriyyət özünün, əslində, bütün tarixi ərzində bu cür yanaşmaya məruz qalmışdır, öz növbəsində, bəşər övladı
52 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
mühakiməsini kral həyata keçirir. Respublika quruluşunda isə onu xalq həyata keçirməlidir. Viktor Hüqo xarici və daxili təhlükələrin səviyyəsinə daim nəzarət etməyə çalışmışdır. İngilis dövlət xadimi və filosofu Tomas Hobbs (1588-1679) hələ XVII əsrdə “Leviafan, yaxud Materiya, kilsə dövlətinin və mülki dövlətin forma və hakimiyyəti” (1651-ci il) əsərində yazırdı: “Qarşılıqlı etimadsızlıq şə- raitində insanın öz həyatını təmin etməsi üçün qabaqlayıcı tədbirlər görməkdən, yəni onun üçün təhlükəli olan kifayət qədər sanballı digər bir qüvvənin yoxluğunu yəqin etməyin- cə, gücü çatanların hamısını zorakılıqla və ya hiyləgərliklə itaətdə saxlamaqdan başqa ayrı, daha ağıllı bir üsul yoxdur” 1 . T.Hobbsa görə, insanın təbiətində müharibənin baş- lanmasına təhrik edən üç əsas səbəb mövcuddur: bi- rincisi – rəqabət, ikincisi – etimadsızlıq, üçüncüsü – şan-şöhrət hərisliyidir. La- kin dövlətin gücü onun təhlükəsizliyi ilə təmin edilir, yəni sərhədləri necə müdafiə olunursa, iqtisadi baxımdan onun daxili və xarici düşmənlərə qarşı tab gətirmək qabiliyyəti nə qədər böyükdürsə, dövlət bir o qədər güclüdür. Hobbsun əsərləri belə deməyə əsas verir ki, o, güclü haki- miyyətin müdafiəçisidir, lakin, eyni zamanda, dövlətin da- vamlılığının əsasını ümumi hakimiyyətdə görən demokratik idarəetmə tərəfdarıdır. Rəqabət, paxıllıq və nifrət, ucalmaq niyyəti, eqoizm – bunlar insanlar arasında münaqişələri qa- çılmaz edir. Bununla belə, Hobbs göstərir ki, Aristotelin ic- timai quruculuqları kimi, heç bir daimi, təbiət tərəfindən şərt- ləndirilmiş həmrəylik yoxdur. Ona görə də yalnız insanları
1 Т.Гоббс. Левиафан, или Материя, форма и власть государства церковного и гражданского, 1651 г., часть 1, глава 13.
53 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru vahimədə saxlayan və onların fəaliyyətini ümumi rifaha isti- qamətləndirən ümumi hakimiyyət sayəsində adamlar arasın- da müəyyən bir uzunmüddətli saziş yaranır və dəstəklənir. Ümumi hakimiyyət bir nəfərin, yaxud nümayəndəlik funksiyalarını icra edəcək insanların yığıncağının təyin olun- ması ilə yaradılır. Hobbs yazır: “Bu, hər bir insanın digər hər bir insanla bağladığı saziş vasitəsilə bir şəxsin simasında təcəssüm olunmuş elə real birlikdir ki, hər bir adam digərinə desin: mən bu adamı və ya şəxslərin bu yığıncağını vəkil edirəm və ona özünü idarə etməyin başqa bir hüququnu bir şərtlə verirəm ki, sən də eyni qaydada öz hüququnu ona verirsən və onun bütün hərəkətlərinə icazə verirsən” 1 . Müasir dünyada demokratik idarəetmənin nümunəsi kimi qavranılan dövləti Hobbs “qanunlara əsaslanan dövlət” ad- landırır. Öz hüquqlarını suverenə verən belə dövlətdə xalq haqq-ədalətə qəsd etməməli, suverenə qarşı çıxmamalı və onun hərəkətlərini pisləməməlidir. Əgər suvereni çoxluq seçirsə, onda azlıq tabe olmağa borcludur. Suveren isə im- munitetə və təbəələrinin adından hərəkət etmək hüququna malik olan hansısa bir ali qüvvədir. Hobbsun demokratik dövlətində suverenin hüquqları ol- duqca genişdir və bəzən onların prioriteti qəsdən artırılır. O, hətta suverenin səhv hərəkətlərinin mümkünlüyünü şübhə altına alaraq göstərir ki, “sıxışdırılmaqdan şikayət edənlər nəzərə almırlar ki, insanın vəziyyəti həmişə bu və ya digər rahatsızlıqla bağlıdır, bu və ya digər idarəçilik formasında xalqın bəzən məruz qala biləcəyi ən böyük sıxıntılar və- təndaş müharibələrinin doğurduğu müsibətlərlə və dəhşətli
1
Т.Гоббс. Левиафан, или Материя, форма и власть государства цер- ковного и гражданского, 1651 г., часть 2, глава 17.
54 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
bədbəxtliklərlə müqayisədə, yaxud hakimiyyətsizliyin azğın- pozğun vəziyyəti ilə, insanların qanunlara tabe olmadıqları və onları soyğunçuluqdan və intiqamlardan qoruyan heç bir məcburi hakimiyyəti tanımadıqları vəziyyətlə müqayisədə az hissolunandır” 1 .
əsərini XVII əsrin ortalarında İngiltərəni bürüyən vətəndaş müharibəsinin təsiri altında yazmışdır. Bu, onun dövlətdə suverenin və təbəənin yeri barədə baxışlarında aydın sezilir. Məlum olduğu kimi, həmin müharibə İngiltərə, Şotlandiya və İrlandiyanı qəti şəkildə birləşdirərək, Birləşmiş Krallığın for- malaşmasını başa çatdırdı. Aradan çox keçməmiş İngiltərəni Stüartlar sülaləsinin bərpa olunması gözləyirdi. Hobbs güclü dövlətçiliyin əsasını həmrəylikdə, təhlükəsizlikdə görür və hesab edir ki, bunların naminə təbəələr labüd olan qurbanlara getməlidirlər. Hobbs dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək istəyənlə- rin hamısının yığıncağını demokratiyaya, istibdadı və oliqar- xiyanı isə monarxiyanın digər növlərinə aid edir. N.Makiavellidən fərqli olaraq, Tomas Hobbs öz mühaki- mələrində ilahiyyat konseptlərinə tez-tez müraciət edir. Mə- sələn, yazır ki, Moiseyin tarixinə görə, Müqəddəs kitab həm monarxın mütləq hakimiyyətini, həm də ona məxsus olan qanunverici hakimiyyəti təsdiqləyir 2 . Hobbsa görə, azadlıq Allah tərəfindən verilmişdir və o, “Allahın istədiyindən nə çox, nə də az etməmək” 3 kimi qaçılmaz zərurətlə müşayiət olunur. Hətta insanların fəaliyyətinə görə məsuliyyətin olma-
1
ковного и гражданского, 1651 г., часть 2, глава 18.
2 Yenə orada, fəsil 21.
3
Yenə orada.
55 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru ması, – çünki insanlar fəaliyyətin həyata keçirilməsində azaddırlar, – fərdləri “Tanrının hökmü” ilə səbəbiyyət əlaqə- sindən kənarda törədilən əməllərdən azad etmir. Beləliklə, iradənin azad şəkildə ifadə olunması haqqında Hobbsun tə- səvvürlərinin əsasını insanın Tanrı tərəfindən müəyyənləş- dirilmiş davranışına əsaslanan konseptual fatalist yanaşma təşkil edir. Bu cür baxışların formalaşmasına katolisizm mühüm təsir göstərmişdir. Hobbsa görə, azadlıq fərdə öz iradəsinə müvafiq surətdə hərəkət etməyə təminat verən geniş fəlsəfi anlayışdır. Bunun- la yanaşı, yuxarıda deyildiyi kimi, şəxsiyyətin istəyi, meyli və iradəsi azad deyildir, çünki özlüyündə insan yalnız onları istədiyi kimi təzahür etdirməkdə maneələrlə qarşılaşmadıqda azaddır. Deməli, ümumiyyətlə, iradə azadlığı barədə danış- maq əzəldən səhvdir. Dövlət çərçivəsində isə insan qorxu və azadlığı uzlaşdırır, çünki onun qanundan qorxaraq etdiyi bütün hərəkətlər elə hərəkətlərdir ki, onları törədən şəxsin bu hərəkətlərdən çəkinmək azadlığı var. Hobbsda azadlıq və zərurət bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə bu cür bağlıdır, ona görə ki, əgər “könüllü hərəkətlər insanların iradəsindən doğursa, onlar azadlıqdan irəli gəlir, lakin insan iradəsinin istənilən aktı, hər cür istək və meyil hər hansı bir səbəbdən, bu səbəb isə fasiləsiz silsilədə digər səbəbdən irəli gəldiyinə görə, həmin akt, istək və meyil zərurətdən doğur” 1 .
qadir olmayan insanların “düşüncəsiz yanaşma”sının doğur- duğu daxili xəstəliklərin nəticəsi hesab edir. Ədalətli qanun-
1
Т.Гоббс. Левиафан, или Материя, форма и власть государства цер- ковного и гражданского, 1651 г., часть 2, глава 29.
56 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
ların olmaması ona gətirib çıxarır ki, amanabənd bina tikilir və o, “öz inşaatçılarından bir az çox qalaraq, onların nəsillə- rinin başlarına labüdən uçacaqdır” 1 . Hobbs deyir ki, dövlətin süqutu mütləq hakimiyyətin çatışmazlığı ilə şərtlənir və bu, heç də hökmən idarəetmənin monarxiya formasının nəticəsi deyildir. Məlum olduğu kimi, Qədim Romada cəmiyyətin devizi “Senat və Roma xalqı” idi, amma nə xalqın, nə də senatın tam hakimiyyəti vardı ki, bu da çoxsaylı qiyamlara, müharibələrə, sonra isə demokratiyanın da məhvinə gətirib çıxarmışdı. Odur ki, mütləq monarx və ya çoxluğun yığın- cağının mənafelərini ifadə edən hansısa bir sima olan suveren öz əlindəki bütün hakimiyyətdən istifadə etməlidir. “Dövləti nəyin zəiflətdiyi və ya dövləti nəyin parçalan- maya doğru apardığı barədə” Hobbsun tezisləri arasında mə- nim diqqətimi müasir qərbləşməyə oxşar çox maraqlı bir mə- qam cəlb etdi. Məsələn, Şərqi Avropa və MDB ölkələrində dəyişikliklər Qərbi Avropa ölkələrindəki dövlət quruculuğu təcrübəsi nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. Bu da təbiidir. Manufakturalar və buxar mühərriki hələ meydana gəlməzdən əvvəl Hobbs yazırdı ki, “qonşu xalqlardakı idarəetmənin müxtəlif formalarının nümunələri çox vaxt adamları müəy- yən olunmuş idarəetmə formasını dəyişdirməyə sövq edir” 2 . Hobbs öz ölkəsinin tarixinə müraciət edərək, Niderlandda idarəetmə formasını dəyişdirmiş burjua inqilabını misal çəkir. Məlum olduğu kimi, Şimali Niderlandda burjua inqilabının qələbəsi heç də yerli qaydanın təzahürü olaraq qalmamışdır. O, XVII əsrin birinci yarısında bütün Avropa- nın iqtisadi və siyasi sahələrində qüvvələr nisbətini qəti şə-
1
Т.Гоббс. Левиафан, или Материя, форма и власть государства цер- ковного и гражданского, 1651 г., часть 2, глава 29.
2
Yenə orada.
57 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru kildə dəyişdirmişdir. Beləliklə, Hobbs sosial məkanların öz- gələrin, ola bilsin, həmişə uğurlu olmayan təcrübəsini tətbiq etməyə meyil göstərdiyini vurğulayır. İngilis filosofu, liberalizmin banisi Con Lokk (1632- 1704) təbii hüquq, ictimai müqavilə, xalq suverenliyi, şəxsiy- yətin məhrum edilə bilməyən azadlıqları, hakimiyyətlərin tarazlılığı, müstəbidə qarşı üsyanın qanuniliyi ideyalarına tam şərik çıxırdı. C.Lokk bu ideyaları inkişaf etdirdi, şəklini dəyişdirdi, yeniləri ilə təkmilləşdirdi və bütöv siyasi-hüquqi təlimə – erkən burjua liberalizmi doktrinasına daxil etdi. O, öz siyasi-hüquqi təliminin şərhini “İdarəetmə haqqında iki traktat” əsərində vermişdir. Lokk yazır ki, insana xas olan azadlıq vəziyyəti heç də özbaşınalıq vəziyyəti deyil və insan qeyri-məhdud azadlığa malik olsa da, bu azadlığın çərçivəsi, ən azı, özünümühafizə qanunu ilə müəyyənləşdirilmiş hədlərdən kənara çıxmır. Hobbs kimi, Lokk da ilahiyyat konseptlərinə müraciət edir. O yazır: “Təbii vəziyyət təbiət qanununa malikdir. Təbii və- ziyyət bu qanunla idarə olunur və o, hər bir kəs üçün icba- ridir; bu qanunu təşkil edən zəka onunla hesablaşmaq istəyən bütün insanları öyrədir, bütün insanlar bərabər və müstəqil olduğuna görə, onların heç biri başqasının həya- tına, sağlamlığına, azadlığına və ya mülkiyyətinə zərər vur- mamalıdır; çünki bütün insanlar tək bir Tanrı və hədsiz dərəcədə müdrik Yaradan tərəfindən xəlq olunmuşdur; onların hamısı bir olan Rəbbin bəndəsidir, dünyaya Onun əmri və işi ilə göndərilmişdir; bütün insanlar onları xəlq edənin ixtiyarındadır və onların varlığı özlərinin deyil, Onun istədiyi qədər davam etməlidir” 1 .
1
Дж. Локк. Два трактата о правлении, книга 2, глава 2.
58 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
İnkişaf və tərəqqi insana doğulduğu gündən təbiət tərəfindən verilmiş öz təbii hüquqlarını başa düşmək üçün əlverişli zəmin yaradır. Lakin insan avtarkiya vəziyyətində, onu əhatə edən hər şeydən təcrid olunmuş halda yaşaya bilməz. Sosial gerçəklik fərdi ittifaqlara və cəmiyyətlərə cəlb edir və burada o, fasiləsiz fəaliyyət göstərən dünya sisteminin bir hissəsinə çevrilir. Təbiətin özünün yaratdığı bu konstruksiyada insan ümumi prosesin yalnız bir hissəciyidir və hətta onun tərkib hissəsi olsa da, qərarların qəbul edilməsində və öz hərəkətlərində azaddır. Lokk yazır ki, insan özünün ilk cəmiyyətini nikah ittifaqı vasitəsilə yaratmışdır. Sonralar o, ailə cəmiyyətinin bir hissəsinə çevrilmiş və valideynlərin münasibətlərinin tabeliyi altına düşmüşdür. İnsanın yeri və rolu tədricən dəyişmişdir: o, hansısa cəmiyyətlərdə özünün azad xəlq edilmiş üstünlüyünü saxlamış, digərlərində isə münasibətlərin yeni tipinə – qulluqçu – ağa tipinə daxil olaraq, qeyri-azad fərdə çevrilmişdir. Azad olmaq hüququ ilə doğulan insan tarix boyu öz varlığının müxtəlif sosial formalarında təzahür edir. Lokka görə, siyasi cəmiyyət elə bir məkanda mümkündür ki, burada həmin cəmiyyətin nümayəndələri öz təbii haki- miyyətindən imtina edir və beləliklə, onu qeyd-şərtsiz olaraq cəmiyyətin ixtiyarına verirlər. Deməli, birgə yaşayışın daimi və qərəzsiz qaydalarını müəyyənləşdirən münsif məhz cəmiyyət olur. Vahid qaydalar əsasında birləşənlər, ümumi qanuna və ortaya çıxan mübahisələri həll etmək və cinayətkarları cəzalandırmaq məqsədi ilə müraciət etmək mümkün olan məhkəmə müəssisəsinə malik şəxslər vətəndaş cəmiyyətini əmələ gətirirlər. C.Lokk yazır: “Hər hansı sayda insanlar bir cəmiyyətdə birləşərkən, onlardan hər biri təbiətin qanunu ilə ona xas öz icra hakimiyyətindən imtina edərək,
59 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
onu cəmiyyətə verdikdə, siyasi cəmiyyət və ya vətəndaş cəmiyyəti meydana gəlir” 1 . Lokk hesab edir ki, təbiətən azad olan insan öz razılığı ol- madan siyasi hakimiyyətə tabe edilə bilməz. Fərd özünü və- təndaş cəmiyyəti ilə yalnız o halda bağlayır ki, o, özü kimi təhlükəsiz və firavan həyatın qorunub saxlanılması məqsədi ilə birləşmiş insanların birliyində yaşamaq istəyir. Belə birliklər yaratmaqla insanlar vahid siyasi orqanizmi təşkil edirlər ki, burada da əksəriyyətin yerdə qalanların hamısının əvəzinə hərəkət etməyə, qərar qəbul etməyə ixtiyarı var. Tamamilə aydındır ki, çoxluğun tam vahid kimi çıxış etməyə qadir olmadığı cəmiyyətlər tezliklə süquta məhkumdur. Müvafiq su- rətdə, bərabər insanların ittifaqı ilə yaradılan qurumlar ola- raq, dövlətlər o çoxluğun mənafelərini ifadə edir ki, bu siyasi orqanizm onun könüllü ittifaqı ilə formalaşmışdır. Deməli, insanın ixtiyarındakı mülkiyyətdən təbii vəziyyətdə istifadə etmək təhlükəsiz olmadığına görə, o, təhlükəsizliyi və həya- tının saxlanması, azadlığı və mülkiyyəti naminə öz azad- lığından əl çəkməyə və cəmiyyətin bir hissəsinə çevrilməyə hazırdır. Lokkun bu mülahizələri fərdin azadlığı barədə Hobbsun mövqeyini müəyyən dərəcədə təkrarlayır. Lokk dövlət idarəçiliyi formasını qanunverici hakimiyyət- dən asılı olan, yəni ali hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirənlər tərəfindən müəyyən olunmuş forma hesab edir. Dövlət for- ması – demokratik, oliqarxik və monarxiya, habelə seçkili monarxiya forması məhz bundan asılı idi.
1
60 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Ali hakimiyyət olaraq, qanunverici hakimiyyət xalqın hə- yatı və sərvətinə münasibətdə despotik ola bilməz. O, ictimai rifahla məhdudlaşdırılıb və ancaq cəmiyyətin firavanlığının təmin edilməsinə yönəldilmişdir. Lokk yazır ki, “mütləq despotik hakimiyyət və ya müəyyən edilmiş daimi qanun- larsız idarəetmə cəmiyyətin və hökumətin məqsədlərinə heç cür uyğun ola bilməz, çünki insanlar yalnız öz həyatını, azadlığını və əmlakını qoruyub saxlamaq üçün, hüquq və mülkiyyət haqqında müəyyən olunmuş qanunların köməyi ilə öz əmin-amanlığını və dincliyini təmin etmək üçün cəmiyyət və hökumət naminə təbii vəziyyət azadlığından imtina etmiş və özlərini müvafiq tellərlə bağlamışlar” 1 . Lokk insanların yaratdıqları, tanıdıqları və müxtəlif kol- liziyaların həlli üçün xeyirxahlıq və cəza tədbirləri kimi tətbiq edilməyə özlərinin ümumi razılığı ilə icazə verilmiş ümumi qanunu dövlətin məzmununu təşkil edən ilk əlamət sayırdı. Sözün əsl mənasında, Qanun, ümumən, vətəndaş cə- miyyətindən və ya insanların təsis etdikləri qanunverici orqandan irəli gələn hansısa bir təlimat deyildir. Yalnız o aktın qanuni titulu var ki, o, şüurlu varlığa onun öz mənafe- lərinə uyğun olan və ümumi rifaha xidmət edən davranış qaydasını göstərir. Əgər təlimatda belə norma yoxdursa, o, qanun sayılmır. Bundan başqa, ali hakimiyyət insanı onun mülkiyyətinin bir hissəsindən və ya hamısından məhrum edə bilməz. Xü- susi mülkiyyət şəxsiyyətin həyat fəaliyyətinin imtiyazlı sahə- sidir: hökumət onun qorunmasına və təhlükəsizliyinə təminat verməlidir. Eyni zamanda, dövlətdə hansı hakimiyyət olursa- olsun, onun öz təbəələrinin razılığı olmadan əmlakından isti- fadə etməyə ixtiyarı yoxdur, çünki bu, dövlətin bütün niyyə-
1
Дж.Локк. Два трактата о правлении, книга 2, глава 11.
61 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru tinin həyata keçirilməsinə, yəni, onun vətəndaşlarının mül- kiyyətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə maneə törədir. Əgər kiminsə ağlına gələn vaxtda başqasının mülkiyyətindən istifadə etməyə ixtiyarı varsa, onda hansı mülkiyyət hüqu- qundan söhbət gedə bilər. Sonralar liberalizmin əsas prinsip- lərindən birinə çevrilən xüsusi mülkiyyət hüququ müasir dünyada demokratik cəmiyyətin bazisidir. Lokk hakimiyyətin qanunverici və icra qollarının bölgü- sünün tərəfdarıdır. Belə ki, onun fikrincə, “hakimiyyətdən yapışıb qalmağa meyilli olduğuna görə, tamah həddindən çox ola bilər, bu halda, qanunlar yaratmaq səlahiyyəti olan şəxslər həmin qanunların icrası hüququnu da öz əllərində cəmləşdirmək istəyərlər ki, qanundan həm o, yaradılarkən, həm də onun icrası zamanı öz şəxsi faydası üçün istifadə etsinlər” 1 . Lokk qanunverici hakimiyyəti ali hakimiyyət hesab edir, çünki “başqaları üçün qanunlar yarada bilən onlardan üstün olmalıdır” 2 .
güclü və zəif tərəfləri ilə birlikdə erkən burjua inqilabları ideologiyasının klassik ifadəsi idi. Bu təlim XVII əsrin siyasi-hüquqi biliyinin və qabaqcıl elmi fikrinin bir çox nailiyyətlərini əxz etmişdi. Lokk bu nailiyyətləri sadəcə, toplamaqla kifayətlənməmiş, həm də İngiltərədə inqilabın verdiyi tarixi təcrübəni nəzərə almaqla dərinləşdirmiş və yenidən işləmişdir. Beləliklə, onlar sonrakı, XVIII yüzilliyin – Maarifçilik əsrinin və yeni dövrün iki ən böyük inqilabının – Fransa və Amerika inqilablarının siyasi-hüquqi həyatının yüksək praktik və nəzəri sorğularına cavab vermək üçün yararlı olmuşdur.
1
Дж.Локк. Два трактата о правлении, книга 2, глава 11. 2
Yenə orada, fəsil 13.
62 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|