Umumiy gigiyena va ekologiya

Kelgusi  yil  iflos  chiqindi  tashlanadigan  maydon  o‘zgartiriladi.
K S.  Zoirovning  fikricha,  O‘rta  Osiyo  resðublikalarida  iflos
suyuq  chiqindilarni  sharbat  usulida  zararsizlantirish  qadimdan
qo‘llanib kelingan. Bunda suyuq iflos chiqindilarga suv ma’lum
miqdorda  qo‘shilib,  susðenziya  holatida  ekinlarni  sug‘orish
ðaytida solinadi. Bunda  hosildorlikning oshishi  bilan  ifloslikdan
tozalash  ham tez kechadi.
Qattiq axlatdan tozalash usullari. Qattiq axlat tarkibida 25%
gacha organik moddalar (azot – 1,0; fosfor – 0,7 foiz) bo‘ladi,

58
shu  sababli  chiqindilardan  mahalliy  o‘g‘it  sifatida  foydalanish
mumkin. Bir yilda kishi boshiga yig‘iladigan qattiq axlat miqdori
o‘rta hisobda 0,5 m
3
 ga yaqin (200 kg atrofida).
Qattiq  axlatlar:  a)  uylardan,  b)  mavzelardan  yig‘ish  usulida
olib ketiladi.
Birinchi  usulda,  xonadonlardan  chiqadigan  qattiq  axlat
hovliga  o‘rnatilgan  maxsus  konteynerlarga  solinadi  va  vaqt-
vaqtida  shahardan  tashqaridagi  maxsus  axlatxonaga  olib  borib
tashlanadi.  Konteynerlarning  hajmi  talabga  javob  beradigan
bo‘lishi va ularni tekis asfaltlangan joyga o‘rnatish, atrofini o‘rab
qo‘yish, ustini berkitiladigan qilish kerak.
Ikkinchi usulda, ko‘ð qavatli turarjoylar qurilgan tumanlarda
uy  qavatlariga  chiqadigan  zinaðoyalar  chetiga  maxsus  keng
diametrli  quvurlar,  har  qavat  uchun  qattiq  axlat  tashlashga
mo‘ljallangan  eshikli  moslama  qilinadi.  Tashlangan  qattiq  ax-
latlar  quvur  orqali  birinchi  qavatdagi  konteynerlarga  tushadi.
Gidravlik  yuk  ko‘targichli  maxsus  avtomashina  bo‘sh  kontey-
nerlarni tushirib, to‘lasini olib ketadi.
Qishloq joylarida aholidan chiqadigan chiqindilarni zararsiz-
lantirish  shahardagidan  farqlanadi,  chunki  chiqindilar  o‘g‘it
sifatida  qishloq  xo‘jaligida  ishlatiladi.
Qattiq  chiqindilarni  zararsizlantirish  muammosi  faqat  mar-
kazlashgan qattiq chiqindilar tashlaydigan joy ajratish bilan hal
bo‘lmaydi.  Qattiq  chiqindilarni  zararsizlantirish  va  yo‘qotish
uchun  maxsus  zavodlar  –  biotermik  kameralar  qurish  kerak
bo‘ladi.
Biotermik usul qattiq chiqindilarda yuqori haroratga chidamli
mikroorganizmlar  hosil  bo‘lishiga  asoslanadi.  Yuqori  harorat
hosil qiluvchi bakteriya havo tarkibida kislorod ishtirokida qat-
tiq chiqindida biokimyoviy jarayonlarni yuzaga keltiradi, natijada
hosil bo‘lgan 50–70°C da organik birikmalar mineralizatsiya va
nitrifikatsiyaga  uchraydi,  qisqa  muddat  ichida  qimmatli  o‘g‘it
– zararsiz gumus hosil bo‘ladi. Biotermik usullar ichida qattiq
chiqindilarni  komðostlash  muhim  ahamiyatga  ega.  Qishloq
sharoitida  komðost  quyidagi  tartibda  qilinadi.  Tekis  maydon
shibbalanadi va 10–15 santimetr balandlikda marza qilib o‘rab,
atrofidan  ariq  kovlanadi.  Maydon  eni  1,5–2  metr,  uzunligi
sharoitga  qarab  olinadi.  Maydonga  komðost  qilinadigan  torf,
tuðroq  yoki  yetilgan  komðost  10–15  sm  qalinlikda  to‘kiladi
(13-rasm).

59
13-rasm. Axlatni qavatma-qavat kompost qilish sxemasi:
1 – marza; 2 – tuproq; 3 – axlatlar.
Komðost  ustiga  15  sm  gacha  qalinlikda  axlat  tashlanadi.
Axlatdan  tashqari,  ko‘mib  tashlangan  hojatxonadagi  najasni,
go‘ng,  kulni,  shuningdek,  berchlashib  qolmasligi  uchun  may-
dalangan  ðoxol  va  barglarni  ham  tashlash  mumkin.  Chiqindi-
larni  komðostga  qo‘shilgandan  keyin  komðost  qatlami  15  sm
ko‘miladi,  shibbalanmaydi,  bunda  ðashshalar  tuxum  qo‘ya
olmaydi  va  komðostning  namligi  saqlanadi.
So‘ngra yana o‘sha qalinlikda axlat tashlab ko‘miladi, kom-
ðost  balandligi  1,5  m  ga  yetguncha  shu  holat  takrorlanadi.
Komðost  yomg‘irda  ivimasligi  uchun  ustiga  ðoxol,  bordon
yoðiladi.
Termofil mikroorganizmlar hayot faoliyati tufayli komðostda
zo‘r berib biokimyoviy jarayon kechadi va axlat 50–70°C gacha
qiziydi. Bunda organik moddalar minerallashib, ðatogen mikrob-
lar,  gijja  tuxumi  va  ðashsha  g‘umbagi  o‘ladi.  Chiqindilarning
chirishini tezlashtirish uchun komðostni har 1–2 oyda ag‘darib
qo‘yiladi. Komðostga shaltoq yoki yuvindi quyib vaqt-vaqti bilan
namlab turiladi.
Komðost iqlim sharoitiga qarab 3–12 oyda, iqlimi mo‘tadil
joylarda  esa  ko‘ðincha  5–7  oyda  yetiladi.  Odatda,  komðost
uchun  2  ta  joy  qilinadi:  bittasi  to‘layotganda  ikkinchisi  yetilib
turadi.  Yetilgan  komðost  g‘ovak,  torfsimon,  sochiladigan  to‘q
tuðroqrang  qorishmadan  iborat  bo‘ladi.  Unda  badbo‘y  hid
bo‘lmaydi  va  unga  ðashshalar  qo‘nmaydi,  yerga  solinganda
tuðroq tarkibini ancha yaxshilab, boshoqli ekinlar va ildizmevalar
hosildorligini  oshiradi.
Komðostlashning afzalligi shundaki, unda tuðroq, suv va havo
ifloslanmaydi, chiqindilardagi ðatogen mikroorganizmlar nobud

60
bo‘ladi va qimmatbaho o‘g‘it hosil bo‘ladi, tomorqada qo‘shim-
cha  hojatxona  qurishga,  axlat  qutisi  o‘rnatishga,  shuningdek,
axlat tashish uchun transðort qidirishga zarurat qolmaydi.
Shahar sharoitida, shahardan tashqarida, turarjoydan kamida
1  km  narida  quriladigan  komðostlash  dalasidan  foydalaniladi.
O‘zbekiston  sharoitida  qattiq  chiqindilarni  komðostlab,  zarar-
sizlantirish  usuli  oddiy,  qo‘shimcha  xarajat  talab  qilmaydigan
hamda sanitariya va eðidemiologiya talablariga javob beradigan
usul  hisoblanadi.  Bunda  qattiq  chiqindilardan  gumus  hosil
bo‘lishi 2–3 marta tez kechadi va yuqori darajali o‘g‘it olinadi.
Katta  shaharlarda  axlatni  qayta  ishlaydigan  stansiyalar  qu-
riladi. Bu yerda axlat mexanik yo‘l bilan saralanadi (latta-ðuttalar
terib  olinadi),  maydalanadi  va  qavatma-qavat  qilib  komðost-
lanadi:  axlatni  biotermik  zararsizlantirishning  bir  necha  kun
ichida o‘tkaziladigan tezkor, sanoat usuli ham ishlab chiqilgan.
Axlat  ko‘ðincha  nazorat  qilib  turiladigan  axlatxonalarda
zararsizlantiriladi.  Axlatxonalar  aholi  yashaydigan  joylardan,
turarjoylardan kamida 0,5 km narida qilinib, bunda eski karyerlar,
chuqurlik yoki maxsus kovlangan zovurlardan foydalaniladi. Axlat
1,5 metr qalinlikda to‘kiladi va o‘sha kuniyoq 25–30 sm qalinlikda
tuðroq (sog‘tuðroq, qumtuðroq, qurilishdan chiqqan axlat) bilan
ko‘miladi.
Pashsha g‘umbaklari chiqib ulgurmasligi va axlatga kemiruv-
chilar  kirishiga  yo‘l  qo‘ymaslik  uchun  tuðroq  molalab,  shib-
balanadi.  Agar  o‘ra  juda  chuqur  bo‘lsa,  unga  bir  necha  qavat
qilib axlat va tuðroq tashlanadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
ko‘milgan axlatda biotermik jarayon sekin boradi. Nazorat qilib
turadigan  axlatxonalarda  sassiq  hid  bo‘lmaydi,  ðashsha  va
kemiruvchilar  ko‘ðaymaydi.  Axlatxona  yoðib  tashlangandan
keyin  uning  maydoni  ko‘kalamzorlashtiriladi.  Axlat  mineral-
lashmaguncha  axlatxonada  qurilishga  ruxsat  etilmaydi.
Biotermik  kameralarda  minerallanish  jarayoni  tez  o‘tadi
(20–60  kunda).  Bu  usulning  kamchiligi  shundaki,  biotermik
kamerani qurish katta mablag‘ talab qiladi, shu sababli uni dam
olish  uylarida,  qishloq  kasalxonalarida  qurilgani  ma’qul.
Qattiq  chiqindilarni  yoqish  usuli  bilan  qayta  ishlash  tem-
peraturasi  650–1200°C  bo‘lgan  maxsus  ðechlarda  bajariladi.
Bunda  bir  necha  daqiqadan  so‘ng  hamma  mikroblar  nobud
bo‘ladi. Bu usul sanitariya va eðidemiologiya jihatidan muhimligi
bilan birga kamchiliklardan xoli emas, chunonchi:

61
– yoqilganda hamma qimmatli chiqindi yonib ketadi. Shu-
ning uchun ham axlat yoqiladigan stansiyalarda saralash ishlarini
joriy etish kerak;
–  axlat  yoqadigan  katta  kommunal  ðechlarni  qurish  katta
mablag‘ talab qiladi;
– axlatni katta ðechlarda yoqish kommunal tozalash tizimini
talab qiladi. Aks holda yoqish jarayonida tashqi muhit ifloslanishi
mumkin.
Axlat yoquvchi ðechlar aholi yashaydigan joylardan kamida
300 metr uzoqda bo‘lishi kerak.
Nazorat savollari
1. Tuðroqning gigiyenik va eðidemiologik ahamiyati nimalardan iborat?
2. Tuðroqning fizik xossalari nimalarda ifodalanadi?
3. Tuðroq o‘z-o‘zidan qanday tozalanadi?
4. Chiqindilarni yig‘ish, tashish va zararsizlantirishga qanday gigiyenik talablar
qo‘yiladi?
5. Chiqindilarni zararsizlantirishda tuðroqning roli nimalardan iborat?
TEST SAVOLLARI
1. Yerning qaysi qismida mikroblar juda ko‘ð miqdorda bo‘ladi?
A) 1 sm dan 10 sm gacha chuqurlikda.
B) 15 sm dan 25 sm gacha chuqurlikda.
D) 25 sm dan 50 sm gacha chuqurlikda.
E) 50 sm dan 1 m gacha chuqurlikda.
2. Bir yilda kishi boshiga yig‘iladigan qattiq axlat miqdori o‘rtacha qancha massani
tashkil qiladi?
A) 100 kg.
B) 200 kg.
D) 500 kg;
E) 600 kg.
3. Axlatxonalar aholi yashaydigan yerdan va turarjoylardan kamida qancha
masofada bo‘lishi kerak?
A) 200 m.
B) 300 m.
D) 0,5 km.
E) 400 m.
Eslab qoling!
Gumus – biotermik usul yordamida qattiq chiqindilarni zararsizlantirish
natijasida hosil bo‘lgan o‘g‘it.
Seðtik – qishloq sharoitida oqavani mexanik usulda tozalash uchun
qo‘llaniladigan chiritish rezervuari.
Aerotenk – oqavani biologik usulda tozalash va erigan holdagi organik
birikmalarni minerallashtirish maqsadida qo‘llaniladigan havo yuborilib
turiladigan hovuz.

62
IV BOB
SUV GIGIYENASI
4.1-§. SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV
BILAN TA’MINLASH
Gigiyenik  nuqtayi  nazardan  toza  suv  –  hayot  manbayi,
salomatlik hisoblanadi. Suv inson hayoti, hayvonot va o‘simlik
dunyosi  uchun  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  tashqi  muhit
omillaridan  biridir.  Suv  organizm  sharbatlari  va  chiqindilari
tarkibiga  kiradi.  Suv  ovqat  mahsulotlarini  to‘qimalarga  tarqa-
tishda, teri va nafas yo‘llaridan bug‘ holatida chiqishi bilan tana
temperaturasi  muvozanatini  saqlashda  ishtirok  etadi.
Shunday qilib, organizmda kuzatiladigan barcha biokimyoviy
reaksiyalar  suvli  eritmalarda  ro‘y  beradi.  Suv  ichishni  to‘g‘ri
tashkil qilishda sutkalik ovqat tarkibida qancha suyuqlik borligini
nazarda tutmoq zarur. Masalan, sutda 87%, yangi sabzavot va
mevalarda 96%, kartoshka va go‘shtda 75%, nonda 47% gacha
suv  bo‘ladi.  Suvni  yoki  chanqovni  qondiruvchi  ichimliklarni
haddan tashqari ko‘ð ichish zararli, chunki bunday holat yurak
ishini,  ajratish  a’zolarining  faoliyatini  oshirishga  olib  keladi.
Bunda  organizmning  teri  sathidan  ko‘ð  miqdorda  suyuqlik
ajraladi,  bu  bilan  bir  qatorda,  ter  bilan  organizmdan  suvda
eriydigan vitaminlar, osh tuzi va mineral tuzlar chiqib ketadi.
Suv tuz almashinuviga nisbatan olinganda me’da-ichak yo‘li
ancha  faol  bo‘ladi.  Suyuqlikning  ko‘ðroq  qismi  almashinuviga
nisbatan olinganda me’da-ichak yo‘li bir kecha-kunduzda 8 litr
atrofida shira ajratadi, buning ko‘ð qismi qaytadan so‘rilib, ajralib
chiqqan hazm shiralarining atigi 2% (hajmiga nisbatan olganda)
axlat bilan chiqib ketadi.
Organizmni suyuqlik bilan kun davomida bir tekis, muntazam
ta’minlash  muhim.  Suyuqlikning  ko‘ðroq  qismi  tushlik  ovqat
vaqtida qabul qilinadi (suyuq ovqat bilan 0,5 1, ovqatdan keyin
ichiladigan ichimliklar bilan 0,25 1 va oziq-ovqat mahsulotlari
tarkibida 0,25 1).
O‘rta Osiyo aholisi yozning issiq kunlarida har xil mevalardan
tayyorlangan  sharbatlar  qatori  ko‘k  choyni  xush  ko‘radi.  Ko‘k

63
choyning qora choyga nisbatan afzalligi shundaki, u me’daning
sharbat  ajratish  faoliyatiga  kuchli  qo‘zg‘ovchi  ta’sir  ko‘rsatadi.
Ko‘k  choy  me’dada  uzoqroq  saqlanib,  keyinchalik  asta-sekin
buyrak orqali chiqib ketadi.
Odam  bir  kecha-kunduz  mobaynida  yoshiga  qarab  100  ml
dan 3000 ml atrofida suv iste’mol qiladi, jumladan, 1200– 1300
ml (48 %) suvni suyuqlik ko‘rinishida, 1000–1100 ml suvni esa
ovqat  tarkibida  iste’mol  qiladi.  Oziq  moddalarining  endogen
oksidlanishi  natijasida  organizmda  300  ml  (12%)  atrofida  suv
hosil bo‘ladi.
Organizmdagi  suv  doimo  yangilanib  turadi:  katta  yoshli
odamda 15 kun mobaynida, bolalarda esa 3–5 kun ichida barcha
suv  molekulalari  yangilanib  oladi.  Buyrak,  o‘ðka,  me’da-ichak
yo‘li, teri suv almashinuvida faol ishtirok etadi. Atrofdagi havo
temperaturasi baland bo‘lib turganida 4–5 litrcha suv ter bilan
birga  teri  orqali  chiqib  ketadi,  shuning  uchun  suvga  ehtiyoj
yanada  ortadi.  Normal  temperaturada  teri  orqali  300–400  ml
suv  ajralib  chiqadi.  Tashqi  muhit  sharoiti  va  ichilgan  suyuqlik
miqdoriga  qarab,  bir  kecha-kunduzda  buyrak  orqali  0,5  1  dan
2,5 1 gacha suv ajralib chiqadi. Bir kecha-kunduzda chanqoqni
bosish uchun iste’mol qilinadigan suv miqdori kishi sarflaydigan
energiyaga bog‘liq tarzda 2,5–4 1 ni tashkil etadi.
Yo‘qotilgan suv miqdorining ortib borishi bilan odam o‘zini
yomon his qila boradi. Organizm tarkibidagi 10% suvni yo‘qotish
modda  almashish  jarayonlariga  jiddiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Havo
harorati  30 °  C  va  undan  yuqori  bo‘lganda  15–20%  suvning
organizmdan chiqib ketishi esa o‘limga olib kelishi mumkin.
Aholi  yashaydigan  joylarning  sanitariya  madaniyati  darajasi
suv bilan ta’minlanish sifati va miqdoriga qarab belgilanadi. Aholi
jon boshiga suv sarfi qishloq joylarda 40–60 litr, vodoðrovod va
kanalizatsiya  bor,  lekin  vannasi  yo‘q  binolarda  125–160  litr,
vanna  bor  bo‘lsa  160–230  litr,  markazlashtirilgan  issiq  suv
ta’minoti  tizimi  bor  binolarda  230–350  litr,  yirik  shaharlarda
500–1000 litr atrofida bo‘ladi.
Toza suv tanqis bo‘lgan joyda aholining salomatligi xavf ostida
qolishi  tabiiy.  Demak,  suv  organizmning  fiziologik,  gigiyenik
talablariga va xo‘jalik ehtiyojlariga sifat va miqdor jihatidan to‘la
javob  beradigan  bo‘lishi  kerak.  Ichimlik  suvining  sifati  orga-
noleðtik xossasi, kimyoviy tarkibi, kasallik tarqatuvchi mikroblar
hamda radioaktiv nurlarning bor yoki yo‘qligi bilan ifodalanadi.

64
Suvning organoleðtik xossasi – bu suvni organizmning sezgi
a’zolari  orqali  aniqlanadigan  bir  qancha  belgilari,  ya’ni  uning
tiniqligi, rangi, ta’mi, harorati, qattiqligi va hidi bilan baholanadi.
Iste’mol uchun mo‘ljallangan suv ichida organoleðtik jihatidan
gigiyenik  talablarga  javob  bera  olmaydigan,  jumladan,  loyqa,
rangli, badbo‘y hidli, achchiq, nordon, taxir suv manbalari bor.
Bunday  suv  ko‘ngilni  ozdiradi,  chanqoqni  bosmaydi,  garchi
salomatlik  uchun  xavfli  bo‘lmasa  ham  aholi  undan  foyda-
lanmaydi. Suvning kimyoviy tarkibiga ko‘ra, suv manbalaridagi
suv  bir-biridan  farq  qilishi  mumkin.  Mineral  tuzlar  miqdori
ortgan sari suvning ta’mi buzilib, me’da-ichak yo‘li hamda boshqa
a’zolar faoliyatiga salbiy ta’sir etadi. Ba’zi tuzlar, masalan, nitrit,
ftorid ma’lum miqdorda zaharli ta’sir ko‘rsatadi. Shuni alohida
qayd etish muhimki, o‘tgan asrning 80-yillari suv manbalarining
ifloslanishi bilan ajralib turadi. Unga sanoat chiqindilari, oqava
suvlar, shuningdek, qishloq xo‘jaligida keng ko‘lamda ishlatilgan
ðestitsid hamda mineral o‘g‘itlar qoldiqlarining suv manbalariga
oqizilishi sabab bo‘lgan.
Bu jihatdan tashqi muhit ta’siriga chidamli, kuchli, turg‘un,
zaharli  xususiyatlarga  ega,  aksariyati  xlororganik  guruhlarga
kiruvchi  birikmalarning  suvga  tushishi  katta  xavf  tug‘dirishi
mumkin.
Tabiiy  suv  bir-biridan  kimyoviy  tarkibi  va  minerallanish
xususiyatiga  qarab  farqlanadi.
Tabiiy  suv  tarkibida  erigan  tuzlarning  umumiy  miqdori  bir
necha 10 dan 1000 mg/1 gacha yetadi.
Odam  organizmi  bir  kecha-kunduzda  20  g  gacha  mineral
moddalarni  (2–5%  ni)  ichimlik  suvidan  oladi.  Lekin  yuqori
darajada  minerallashgan  suvni  iste’mol  qilgandagi  tuz  miqdori
ovqatlanganda  olinadigan  mineral  tuzlarning  10–30  %  (ba’zi
tuz birikmalari bundan ham ko‘ð)ni tashkil qiladi.
Resðublikamizning  ba’zi  viloyatlarida  (Farg‘ona,  Naman-
gan,  Toshkent)  tarkibida  xlor-natriy-kalsiy  tutgan  ðast  radio-
aktivlikka  ega  suv  manbalari  mavjud.  Bunday  suvlar  Farg‘ona
artezian  havzasining  ðoliogen  chiqindilari  orasidagi  massaget
chiqindilaridan  chiqadi.  Ular  yuqori  darajada  minerallashgan
bo‘lib, tarkibida azot, yod (30 mg/1 gacha), brom (20 mg/1) va
boshqa  moddalar  bor.  800–3000  metr  chuqurlikda  7  tagacha
suvli  qatlam  (gorizont)  borligi  aniqlangan,  quduqlardan  otilib
chiqadigan suvning sarfi (debiti) sutkasiga 690–730 m
3
 ni tashkil

65
qiladi. Shu sababli bunday suvlar Chortoq, Gulshan, Chimyon
va  boshqa  sanatoriyalarda  –  teri,  bod,  yurak-tomir,  harakat
organlari, ginekologik kasalliklarini fizioteraðevtik usullar bilan
davolashda  foydalidir.
Tabiiy  suvlar  tarkibida  mikroelementlarning  ko‘ð  yoki  kam
miqdorda bo‘lishi ba’zi surunkali (yuqumli bo‘lmagan) kasallik-
larni keltirib chiqarishi mumkin.
Tabiiy ko‘ð uchraydigan endemik kasalliklarga flyuoroz kiradi.
R.D.  Gabovich,  G.D.  Ovrusskiylarning  ma’lumotlariga  ko‘ra,
flyuoroz kasalligi suv tarkibida ftorning miqdori 0,7 mg/1 dan
ortiq bo‘lgan barcha joylarda uchraydi. Flyuoroz kasalligi Ros-
siyaning ko‘ðchilik viloyatlarida, Ukraina, Gruziya, Ozarbayjon,
Moldova,  Qozog‘iston  resðublikalarida  uchraydi.
Ftor miqdorining ko‘ðayishi flyuoroz kasalligining sababchisi
bo‘lishi bilan bir qatorda, tish kariyesiga qarshi ðrofilaktik omildir.
Suv tarkibida ftorning miqdori 0,5 mg/1 dan kam bo‘lganda
maktab  o‘quvchilari  orasida  kariyes  kasalligi  ko‘ðaygani  qayd
etilgan. Shu sababli R.D. Gabovich, A.A. Minx, V.A. Knijnikov
va boshqalarning tavsiyasiga binoan ichish uchun mo‘ljallangan
suv  tarkibida  ftorning  miqdori  0,5  mg/1  dan  kam  bo‘lganda
hamda shu hududda kariyes kasalligi ko‘ðayganda, vodoðrovod
suvlariga  ftor  qo‘shish  yo‘li  bilan  uning  miqdorini  0,7  mg/1
gacha  yetkazish  tavsiya  etilgan.  Ushbu  miqdor  me’yor  sifatida
jahon miqyosida qabul qilingan.
Yod  moddasi  kam  bo‘lgan  biogeokimyoviy  viloyatlarda  en-
demik buqoq kasalligi keng tarqalgan. Endemik buqoq kasalligi
G‘arbiy Ukraina, Volga daryosining yuqori qismlarida, Uralda,
Markaziy va Shimoliy Kavkazda, O‘rta Osiyoning vodiy qismida,
Oltoyda,  Uzoq  Sharqning  katta  daryolar  bo‘ylarida  yashov-
chilarda  uchraydi.  Suv  tarkibida  nitratlarning  miqdori
10  mg/1  dan  oshganda  ko‘krak  yoshidagi  bolalarda  nitrat
metgemoglobinemiyaning  kelib  chiqishi  aniqlangan.
L.Paster ifloslangan suv eðidemiya manbayi ekanligini ilmiy
jihatdan  asoslagan.
Yuqumli  kasallik  keltirib  chiqaruvchi  mikroblar  suvda  o‘z
hayot  faoliyatini  saqlab  qolish  xususiyatiga  ega  bo‘lsa,  bunday
suv  iste’mol  qilinganda  odam  yuqumli  kasallik  bilan  og‘rishi
mumkin.
Ich terlama, ichburug‘, vabo, leðtosðiroza, tulyaremiya, brut-
sellyoz,  Botkin  kasalligi  va  boshqa  enteroviruslar  suv  orqali
5 – M.A.  Azizov

66
yuqadi.  Bu  kasalliklarning  qo‘zg‘atuvchilari  suvga  bemor  va
batsilla tashuvchilarning ajralmalari (najaslari) tushganda hamda
suvga  yuqumli  kasalxonalar  chiqindisi  va  har  xil  chiqindilar
tushishi  tufayli  ro‘y  beradi.  Eðidemiologik  jihatdan  ochiq  suv
manbalari  ayniqsa  xavotirli  hisoblanadi.
Ommaviy  cho‘milish,  kemalar  ifloslarining  suv  havzalariga
tashlanishi, qirg‘oqlarga axlat to‘kilishi va ularning yomg‘ir suvi
bilan yuvilishi, suv havzalarida kir yuvish, hojatxonalarning yer
osti  suvlariga  ta’siri,  iflos  chelaklardan  quduqlarga  ðatogen
mikroorganizmlarning tushib qolishi ham suvning zararlanishiga
sabab bo‘ladi
Suv orqali har xil gijja va ular tuxumlarining tarqalishi katta
xavf tug‘diradi. Shubhali, ochiq suv manbalarida cho‘milish va
mevalarni  chayish  ham  xatarli  hisoblanadi.  1950-yillardan
boshlab, suv manbalarining sun’iy radioaktiv izotoðlar bilan iflos-
langani  aniqlana  boshlandi,  bunday  izotoðlar  ayrim  a’zolarda
kumulatsiya qilinishi natijasida nur kasalligiga sababchi bo‘lishi
mumkin.
Yuqorida aytib o‘tilganlar aholini yetarli miqdorda gigiyenik
talablarga  javob  beradigan  toza  suv  bilan  ta’minlash,  aholi
yashaydigan  joylarni  obodonlashtirish  muhim  sog‘lomlashtirish
tadbirlari  hisoblanishidan  dalolat  beradi.
4.2-§. ICHIMLIK SUV SIFATIGA QO‘YILADIGAN
GIGIYENIK TALABLAR VA UNI SANITARIYA
NUQTAYI  NAZARIDAN  BAHOLASH
Aholi  xo‘jalik-turmush  maqsadlarida  ishlatadigan  suv
quyidagi gigiyenik talablarga javob berishi kerak:
1.  Yaxshi  organoleðtik  xususiyatlarga  va  kishini  tetik-
lashtiruvchi  temperaturaga  ega  bo‘lishi,  tiniq,  rangsiz,  ta’msiz
va hidsiz bo‘lishi.
2. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra zaharsiz bo‘lishi.
3.  Tarkibida  ðatogen  mikroblar  va  boshqa  kasalliklarning
qo‘zg‘atuvchilari  bo‘lmasligi,  ya’ni  kasallik  manbayi  bo‘lib
qolmasligi  lozim.
4.  Tarkibida  radioaktiv  moddalar  ruxsat  etilgan  miqdordan
ko‘ð bo‘lmasligi kerak.
Suvning  sifati  ko‘ð  jihatdan  suv  manbayining  sanitariya
holatiga  bog‘liq.  Shuning  uchun  ham  suv  manbalariga  baho

67
berishda  uning  atroflari  sanitariya-toðografik  jihatdan  tekshi-
riladi. Bundan maqsad tuðroqni ifloslovchi manbalarni aniqlash,
suv olish inshootlarini tekshirish, laboratoriya tekshiruvi uchun
suv  oladigan  joyni  belgilash  va  b.lar.  Bundan  tashqari,  bu  suv
manbayidan  foydalanuvchilar  orasida  qanday  kasalliklar  uch-
rashini aniqlash, tumandagi eðidemiologik ahvol bilan tanishish
lozim.  Bunda,  asosan,  aholi  va  uy  hayvonlari  orasida  uchray-
digan, suv orqali tarqalishi mumkin bo‘lgan kasalliklar o‘rganiladi.
Shunday  qilib,  sanitariya-toðografik  tekshirishlar  natijasi  bilan
laboratoriya natijalari qiyoslanib, suv manbayi va suv gigiyenik
nuqtayi  nazardan  baholanadi.
Aholiga  vodoðrovod  bilan  tarqatiladigan  ichimlik  suviga
qo‘yiladigan gigiyenik talablar amaldagi standartda o‘z ifodasini
toðgan. Suv sifatining standarti belgilangan me’yorga muvofiqligi
vodoðrovod  tarmog‘idan  olingan  suvni  sanitariya  nuqtayi
nazaridan tekshirish yo‘li bilan aniqlanadi.
4.3-§.  SUV  IFLOSLANISHINING  KIMYOVIY
KO‘RSATKICHLARI
Suvning kimyoviy sifati suv manbalarining organik moddalar
va ularning ðarchalanish mahsulotlari (ammoniy tuzlari, nitritlar,
nitratlar)  bilan  ifloslanishining  kimyoviy  ko‘rsatkichlari  deb