Geoekologiya asoslari va tabiatdan foydalanish

Amaliy geoekologiya
– geoekologiya fani va ta’limining davo-
mi bo‘lib, u muayyan geotizimlarda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi 
munosabatlarni optimallashtirishga qaratilgan inson faoliyati.
Amaliy geoekologiyaning maqsadi
  – geotizimlarda modda 
va energiya almashinuvini optimal darajada ushlab turish 
uchun uning resurslaridan oqilona foydalanish, tabiiy holatini 
muhofaza qilish va buzilgan geotizimlarni qayta tiklash. 
Ya’ni boshqacha qilib aytganda, doimo antogonistik va 
noanto 
gonistik munosabatda bo‘lib kelgan tabiat va jamiyat 
o‘rtasidagi munosabatlarni uning obyekti doirasida eng maqbul 
yo‘lini amalda qo‘llash.

---

51
Ushbu maqsadga erishmoq uchun geoekologiyaning 
quyidagi vazifalarini bajarish talab etiladi:
– atrof-muhit va ekosferaga qattiq ta’sir ko‘rsatuvchi antro-
pogen omillarni aniqlash, ularning dinamikasini o‘rganish va 
prognozlashtirish;
– tabiiy komponentlarning ifloslanish darajasi va batamom 
yo‘qolib ketishini o‘rganish, bunday destruksiya holatlarining 
doimiy tarzda ekologik nazoratini olib borish;
– antropogen ta’sirlarni modellashtirish, prognozlashtirish 
va baholash;
– geotizimlardan optimal foydalanish bo‘yicha turli tavsiya-
lar ishlab chiqish.
Geoekologiya insoniyat faoliyati va tabiiy ofat hamda 
kataklizmlar natijasida yuzaga keladigan tabiatni vayron 
qiluvchi oqibatlarni ham o‘rganadi. Misol tariqasida Yer 
sharining turli joylarida atom va yadro sinovlari natijasida 
yuzaga keladigan turli tabiiy, aksariyat hollarda, noodatiy 
ofatlar, yuqori balli Yer qimirlashlar, Yer osti silkinishlarni 
keltirish mumkin. Hindiston va Pokiston atom sinovlarini 
o‘tkazganidan keyin Yaponiya, Xitoy, Afg‘oniston, Turkiya, 
Kipr kabi davlatlarda ketma-ketlik bilan yuzaga kelgan qator 
Yer qimirlashlari kuzatildi.
Xuddi shunday holatlar yirik megapolislarning texnogen 
ta’siri ostida ham yuzaga keladi, ya’ni yirik shaharlarning 
suv havzalari, shaxtalar, karerlar, kuchli Yer osti portlashlar 
aynan zilzila va silkinishlarga olib keladi. Bunday holatlar 
geoekologiyada antropogen ta’sir deyiladi. Antropogen ta’sir-
larga yana transport, neft va neft mahsulotlarini qazib olish, 
gidrotexnika, suv va qishloq xo‘jaligi, tog‘-kon metallurgiyalari 
sanoati ham kiradi. Barcha turdagi transport vositalari nafaqat 
o‘zidan chiqadigan turli gazlar, balki ular uchun qurilayotgan 
yo‘llar ham tabiatga sezilarli darajada ta’sir etmoqda.
Dunyoda suv va yerdan ko‘proq foydalanish, qishloq 
xo‘jaligi sohasining kun sayin taraqqiy etishi bilan bir 
qatorda tabiatga yaxshigina putur ham yetkazib kelmoqda. 

---

52
Yerlarni o‘zlashtirish, ekinlarning yangi turlarini yetishtirish 
va hosildorligini oshirish Yer va suvlarni ifloslantirib, tabiiy 
yo‘nalishini tubdan o‘zgartirishi lokal va global iqlimning 
hamda atrof-muhitning o‘zgarishiga olib kelmoqda. Bunday 
achinarli holatlar bizga qanday talafotlarni olib kelar ekan hali?
Dunyo bo‘ylab neft, gaz va boshqa tabiiy boyliklarni 
kun-u tun qazib olish natijasida cho‘kkan va pasaygan Yer 
maydonlari keskin kengayib bormoqda. Tabiiy boyliklarni 
qazib olish maydonlari kengaygani sari bunday hududlar 
ko‘payib bormoqda. Natijada Yer osti suvlari ko‘tarilib, ko‘plab 
aholi punktlari va inshootlarni suv bosib qolmoqda. Bunday 
holatlarning oldini olish uchun melorativ ishlarni kuchaytirish, 
yirik shaharlarda Yer osti suvlarini nasoslar yordamida 
yuqoriga chiqarib turish, sanoat korxonalarini bosqichma-
bosqich shahar aglomeratsiyalari tashqarisiga ko‘chirish zarur. 
Yirik shaharlarda xuddi shunday holatlar eskirgan sovuq va 
issiq suv quvurlarining, kanalizatsiyaning to‘satdan yorilib 
ketishi natijasida ham yuzaga kelmoqda. Bu ham ijtimoiy-
iqtisodiy, ekologik zarar va muammolarni keltirib chiqarmoqda.