Geografik kobi kning tarkibi va tuzilishi darajalari

Savol va topshiri klar.

1. Geografik kobi k deb nimaga aytiladi?

   
   

2. Goegrafik kobi kning chegaralari deganda nimani tushunasiz ?

   
   

3. Nima uchun olimlar geografik kobi kning yo qori chegarasini ozon katlamidan u’tkazishadi?

   
   

4. Geografik kobi k tushunchasini yana qanday varyantlari bor?

   
   

5. Geografik kobi kning qanday xususiyatlarini bilasiz?

   
   

6. Geografik kobi kdagi nomuvoznatlikning asosiy sababi nimada?

   
   

7. Yer kobi klarining ximiyaviy tarkibini solishtiring va kaysi kobi kda kislorod, kaysi kobi kda azot ko’pligini ani klang.

   
   

8. Geografik kobi kdagi moddalarning fizik xossalariga nimalar kiradi?

   
   

9. Geotarkiblar deganda nimani tushunasiz?

   
   

10. Geografik kobi kning tuzilishining qanday darajalarini bilasiz?

    
    

11. Moddalarning og’irligiga karab taba kalanishi geografik kobi kni qanday tu’z ilishini hosil kiladi?

    
    

12. Geografik kobi kning ku’ndalang tuzilishi qanday omillar tasirida shakllanadi?

    
    

13. Geografik kobi kdagi tutash yuzalar qanday hosil bu’ladi?

    
    

14. Simmetriya va disimmetriya nima va ular geografik kobi kda qanday vo kea va hodisalarda namoyon bu’ladi?

    
    

15. Geografik kobi kning musta killigi deganda nimani tushunasiz?

    
    
16. 
    
    Geografik kobi kning yaxlitligi va bir butunligi nimalarda namoyon bu’ladi?
    

4. bob. Geografik kobi kning bo’ylama tuzilishi

4.1. Yerning ichki va tash ki kobi klari.

Yer paydo bu’lgandan byeri uning ichida moddalarning taba kalanishi sodir bu’lib hozir ham davom etmo kda. Yerning ichki qismidagi moddalarning taba kalanishi natijasida geografik kobi kning tarkibiy qismlari bu’lgan tash ki kobi klar vujudga kelgan.

4.1.1. Yerning ichki tuzilishi.

Geografik kobi k Yerning ustki qismida joylashgan yop ka katlamdan iborat, shunga karamasdan u Yerning ichki kobi klari bilan doimo u’zaro tasirda bu’ladi va uning xususiyatlari ichki kobi klar tasirida u’zgarib va shakllanib turadi.

Tabiiy geografiya Yerning ichki qismlarini maxsus u’rganmaydi, ammo geografik kobi kda sodir bu’ladigan jarayonlarni chu kurro k u’rganish ma ksadida, geofizikaning va bosh ka fanlarning Yerning ichki tuzilishi ha kidagi malumotlaridan foydalanadi. Yerning ichki tuzilishi ha kida zil-zilalar tasirida hosil bu’ladigan seysmik tu’l kinlarni kuzatish ani k malumotlar byeradi. Yer kimirlaganda uch xil seysmik tu’l kinlar hosil bu’ladi (SHubaev, 1975y): a) yoza tu’l kinlar, ular Yer yozasi bu’ylab tar kaladi va tezligi kam bu’ladi b) bo’ylama tu’l kinlar, moddalarning u’rtacha holati ya kinida tu’l kinlar yu’nalishi bu’yicha elastik tebranishi, yani ketma-ket kisilib chu’zilishidir. Bunday tu’l kinlar har qanday muhitda ham tar kalavyeradi, eng katta tezlikka ega bu’ladi va seysmik stantsiyalarga eng oldin etib keladi; v) ku’ndalang tu’l kinlar, moddalarning tu’l kin tar kalish yu’nalishiga nisbatan pyerpendikulyar tebranishlardir. Bular moddalarning siljishi bilan bog’li k, yani moddalarning shaklini u’zgarishi bilan bog’li k. Bu tu’l kinlar fa kat katti k moddalardan u’tadi, suyo k va gazsimon muhitlardan su’nib koladi, chunki suyo k va gazsimon moddalar shakl u’zgarishiga karashlik kilmaydi.

Agar Yerning hamma qismi bir xil jinsdan tuzilgan edi, tu’l kin tu’g’ri chizi k bu’ylab tar kalar hamda tezligi bir xil bu’lar edi. Ha ki katda esa tu’l kinlarning u’tish yu’llari murakkab bu’ladi, tezligida keskin u’zgarishlar bu’lib turadi. Tu’l kinlar keskin u’zgaradigan birinchi sath u’rta hisobda 60 km. chu kurlikda bu’ladi. Bu yerda bo’ylama tu’l kinlar tezligi birdaniga sekundiga 5 km. dan 8 km. ga ortadi. SHundan su’ng tezlik asta-sekin orta borib 2900 km. chu kurlikda sekundiga 13 km. ga etadi, su’ngra birdanigina kamayib, sekundiga 8 km tushib koladi. SHundan su’ng Yer markazi tomon orta borib sekundiga 11 km ga etadi. Ku’ndalang tu’l kinlar 2900 km. dan chu kurga etib bormaydi va Ushbu chu kurlikdan kaytib, Yer betiga chi kadi.

Seysmik tu’l kinlar tezligining 60 va 2900 km. chu kurliklarda keskin u’zgarishi mazkur chu kurliklarda moddalar zichligining keskin u’zgarishini aks ettiradi. Moddalar zichligini turlicha bu’lishi tufayli Yerning ichki kobi klari hosil bu’lgan, yani yadro, mantiya va Yer pu’sti.

Yerning yadrosi 2900 km. dan boshlanadi va ichki hamda tash ki yadroga bu’linadi. Tash ki yadroning kalinligi 2080 km., u 2900 km. dan 4980 km. chu kurliklar orasida joylashgan. Ichki yadro 4980 km. dan Yerning markazigacha bu’lgan chu kurliklarda joylashgan. YAdro asosan temir va nikeldan iborat. (19- rasm).

Mantiya Moxo chegarasidan (70-80 km) 2900 km. chu kurlikkacha davom etadi. Mantiya asosan magniy, kislorod, temir, kremniy va bosh ka moddalardan iborat. Mantiya uchta katlamdan iborat: kuyi (1000-2900 km), u’rta (300-1000 km), yo qori dunit (70-300 km) YO qori mantiya dunitlardan-magniy bilan temirga boy bu’lgan silikat jinslardan tashkil topgan. 100km. dan 700 km chu kurlikkacha moddalar Yerning ichki issi kligi tasirida yerigan holatda bu’lishi mumkin, 100 km dan yo qorida harorat jinslarning yerishi uchun etarli emas, 700 km. chu kurlikda esa bosim juda yo qori. Yerigan katlamda materiklar og’irligini muvozanatga keltirib turish uchun moddalar bir joydan ikkinchi joyga o kib turadi. Vulkan va zilzila u’cho klari shu yerda joylashadi.

U’rta va kuyi mantiyada moddalar zichligi yo qoridir. Yer pu’sti-Yerning tash ki katlamlari majmyasidir. U mantiyadan Moxo chegarasi bilan ajralib turadi. Bu yerda moddalar katti k holatda bu’ladi. Mazkur Moxo chegarasi ani k chegara bu’lib, Yer yozasining hamma joyida bor. Mantiyadan Yer pu’stiga u’tishda bosim shunchalik pasayib ketadiki, gabbrodan bazaltga u’tiladi. Bundan moddalar hajmi 15% ga oshadi va shunga mos ravishda zichlik kamayadi.

Yerning tash ki va ichki kobi klari doimo u’zaro tasirda bu’ladi. Mazkur tasir quyidagilarda namoyon bu’ladi (SHubaev, 1975):

- dastavval u’zaro tasir Yer yo qori katlamlarining ichki katlamlariga bosimida namoyon bu’ladi. Mazkur bosim shunchalik kattaki, u zich yadro va kalin mantiyaning vujudga kelishiga sabab bu’ladi;

- yo qori bosim radyaktiv parchalanish bilan birga issi klik hosil kiladi. Bu issi klik Yerning ichki qismidan uning yozasiga chi kib keladi va yiliga 50-60 kalg’sm² ni tashkil kiladi. Bu issi klikning Yer yozasi uchun bevosita ahamiyati katta, u Yer Quyoshdan oladigan issi klikning 0,001 ulushini tashkil kiladi. Lekin mazkur issi klik tufayli Yer pu’sti ostidagi mantiya kizigan. Bu esa Yer pu’sti va mantiyada tektonik jarayonining faoliyatini taminlaydi;

-Yerninig og’ir yadrosi Yer yozasi og’irlik kuchining katta bu’lishini taminlaydi. Buning yordamida Yer u’zida Atmosfera bilan suvni ushlab turadi;

-Yer yozasi uchun suvning asosiy manbai mantiyadir. Yer yuzasida suv suyo k holda fa kat Atmosfera bosimi tufayligina mavjuddir, aks holada suv bug’ga aylanib ketgan va uchib ketgan bu’lar edi;

-suv havo harakati tufayli materiklarga kirib borib, okeanlarga o kib tushadigan kuru klikdagi suvlarni hosil kiladi. Yer yuzasida nurashning ru’y byerishi va chu’kindi jinslarning vujudga kelishiga suv bilan havo sabab bu’ladi;

-daryolardagi o kim tezligi va denudatsiya surati og’irlik kuchining kattaligiga bog’li k;

-Yer pu’sti mantiyadagi moddalarning saralanishi mahsuli bu’lib, uning u’zi ham mantiyaga tasir ku’rsatadi. Bu u’zaro tasir Yer pu’stining-materik, okean va orali k turlarining hosil bu’lishida materiklar rivojlanishida va tektonik jarayonlarda namoyon bu’ladi;

-Yerning ichki qismdagi moddalar elastiklik xususiyatiga ega. Buning o kibatida moddalarning o kishi Yerning shaklida aks etadi. kal kish karshiligi Yer aylanishini sekinlashtiradi. Bu esa qutbiy si ki klikni kamaytiradi. Bu hol yo qori mantiyadagi moddalar bir qismining ekvatoryal kengliklardan qutbiy kengliklarga o kib ketishiga sabab bu’ladi. Yer pu’sti ostidagi moddalarga karaganda katti kro k bu’lganligidan u’zgarishga uchraydi, yoriladi, ku’chiriladi va pasayadi. Bu jarayonda qutbiy va ekvatoryal radyoslar mutlo k uzunligining u’zgarishi emas, balki Yer shaklining muvozanatlashishiga intilishi muhim u’rni tutadi;

-Materik va okeanlarning hosil bu’lishi, tektonik jihatdan faol minta kalar, yani geosinklinallarning, platformalarning joylashishi Yerning ichki katlamlari va koinotning u’zaro tasiri natijasidir.