Geografik kobi kning tarkibi va tuzilishi darajalari

Geografik kobi kning tarkibi va tuzilishi darajalari.

Yerning havo kobig’i (asosan Troposfera), Yer pu’sti, suv kobig’i (okean va kuru klik suvlari) va hayot kobig’i (u’simlik va xayvonlar) geografik kobi kning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ulardagi moddalar esa komponentlarni hosil kiladi.

Geografik kobi kda bir nechta tuzilish darajalari ajratiladi: geotarkibli, geosfyerali va geotizimli.
Geotarkibli yoki eng oddiy tuzilish darajasi. Geotarkiblar – bu Yer yuzasidagi nisbatan bir xil xususiyatga ega bu’lgan moddiy hosilalar birlashmasidir. Asosiy va ikkinchi darajali geotarkiblar ajratiladi. Asosiy geotarkiblarga tog’ jinslari, havo, suv, u’simlik va hayvonlar kiradi. Ikkinchi darajali geotarkiblarga esa tupro k, muz, muzlo k gruntlar kiradi.

Geotarkiblar hosil bu’lishi, kimyoviy tarkibi va fizik xossalariga karab bir-biridan keskin far k kiladi. Geografik kobi kda ilgari aytganimizdek, notirik, tirik va aralash moddalar ajratiladi Aralash (tirik va notirik moddalar birlashmasi) moddalarga tupro k, muz va muzlo k grunt kiradi. Notirik (noorganik) moddalarga asosan tog’ jinslari kiradi, ular Yer pu’stida keng tar kalgan. Tirik moddalarga u’simliklar, hayvonotlar va mikroorganizimlar kiradi. Ular Biosferada keng tar kalgan.

Geosfyerali tuzilma darajasi. Geosfyera deb, asosan malum bir geotarkibdan tuzilgan Yerning ani k bir qismlariga aytiladi. Geosfyeralar (geo kobi klar) kontsentrik bir-birini ichiga kirgan katamlarni tashkil kiladi. Geosfyeralar litosfyera, gidrosfera, Atmosfera va Biosferadan iborat. Litosfyera zichligi yo qori bu’lgan va katti k moddalardan iborat tog’ jinslaridan tuzilgan. Gidrofyera esa suyo k moddalardan, yani suvdan iborat, Atmosfera gazsimon moddalardan iborat. Biosfera esa tirik moddalardan tashkil topgan. Litosfyera, gidrosfera va Atmosfera tu’xtovsiz, yaxlit kobi kni hosil kiladi. Biosfera esa tirik mavjudodlar tar kalgan kobi k sifatida yaxlit kobi kni hosil kilmaydi, u bosh ka kobi klar tarkibiga kiradi va yo qorida aytilgan kobi klarning tutashgan joyida yop ka katlamni hosil kiladi. Mazkur geo kobi klar orasida yaxlit katlam hosil kiladigan asosiy kobi klar va yaxlit katlam hosil kilmaydigan ikkinchi darajali kobi klar ajratiladi. Ikkinchi darajali kobi klarga krisofyera (sovu klik kobig’i), tupro k (pedosfyera) va bosh kalar kiradi.

Asosiy kobi klardan fa kat gidrosferagina geografik kobi k ka tu’la kiradi. Atmosferaning yo qori qismi va litosfyeraning kuyi qismi Yerda sodir bu’ladigan jarayonlarda katnashmaganligi uchun ko’p olimlar tomonidan geografik kobi k ka kiritilmaydi. Ular Yerda bu’ladigan jarayonlarga bevosita emas, balki bilvosita tash ki muhit sifatida tasir etadi. SHuning uchun Atmosferaning yo qori qismi va litosfyeraning kuyi qismi geografiya fani tomonidan chu kur u’rganilmaydi. Demak, geografiyada Atmosfera va litosfyera ha kida gapirilganda Atmosferaning kuyi qismi va litosfyeraning yo qori qismi tushuniladi.

Geografik kobi kda geosfyeralar (geo kobi klar) moddalarning zichligiga karab katlamsimon joylashgan. Zichligi yo qori bu’lgan moddalar pastda, zichligi kam bu’lgan moddalar yo qorida joylashgan. Ular Yerdagi moddalarni og’irligiga karab taba kalanishi o kibatida vujudga kelgan va geografik kobi kni bo’ylama (vyertikal) tuzilishini tashkil kiladi.

Geotizimli tuzilma darajasi. Geotizimlar- geotarkiblarning u’zaro tasiri natijasida vujudga keladigan majmyali hosilalardir. Notirik geotarkiblarning u’zaro tasiri natijasida oddiy geotizimlar hosil bu’ladi. Masalan, muzliklar, daryo vodiylari va x.k. Muzliklar Atmosfera va gidrosferaning u’zaro tasiri natijasida hosil bu’ladi. Daryo vodiylari esa litosfyera va gidrosfera hamda Atmosferaning u’zaro tasiri natijasida vujudga keladi.

Yer yozasi uchun ko’pro k turli xil geotarkiblarning u’zaro tasir natijasida vujudga keladigan tabiiy xududiy va tabiiy akval majmyalar xosdir.

Geotizimlilar hozirgi paytda fa kat tabiiy tarkiblarni emas, balki antropogen omillarni ham u’z ichiga oladi. Natijada geografik kobi kda geotexnogen tizimlar vujudga kelmo kda. Geotexnogen tuzilmalar tabiiy tarkiblardan va kishilik jamiyatidan iborat (shaharlar, sanoat markazlari, kishlo k xu’jalik yerlari, gidrotexnik inshoatlar va x.k.)

Geotizimlar bir-biri bilan gorizontal (yozalama) yu’nalishda almashadi. Ular geografik kobi kning gorizontal (yozalama) tuzilishini hosil kiladi. Geotizimlar u’lchamlariga karab uchga bu’linadi: planetar, regional, lokal.

Umumiy Yer bilimi geografik kobi kning bo’ylama va yozalama tuzilishini u’rganadi. Ammo geografik kobi kning yozalama tuzilishini fa kat planetar darajada u’rganadi.

Geografik kobi k gorizontal (ku’ndalang) yu’nalishda issi klik minta kalariga, i klim minta kalariga, Tabiat zonalariga va landshaftlarga bu’linadi.