Geografik kobi kning tarkibi va tuzilishi darajalari

3.6.2. Simmetriya va disimmetriyalar.

Geografik kobi kda obektlarning joylanishida simmetriya va disimmetriya namoyon bu’ladi. Simmetriya grekcha su’z bu’lib, fazodagi nu ktalarni joylanishidagi bir xillikni bildiradi.

Geografik kobi k sharsimon simmetriyaga ega. SHarsimon simmetriklik sayyoramizning og’irlik kuchi maydonida shakllanadi. Yerning sutkalik harakat natijasida Yer u’ k ka va ekvatorga ega. Geografik kobi kning juda ko’p qismlari ekvatorga nisbatan simmetrik joylashgan. Masalan, yoritish minta kalarining, havo va suv o kimlarining joylanishi, bosimning, haroratning, namlikning ta ksimlanishi va x.k. Ammo yirik umumsayyoraviy relef shakllarini joylanishida bunday xususiyat kuzatilmaydi.

Simmetriklikning buzilishi disimmetriya deb ataladi. Masalan, shimoliy kutubdagi suvlikka janubiy qutbdagi kuru klikni tu’g’ri kelishi.

Geografik kobi kdagi eng keng tar kalgan umumiy simmetriya shakli bilatyeryal, yani juft simmyeriyadir. Juft simmetriya daraxtlarning bargi uchun xos (barglarnig ikki tomoni va ikki kirrasi). Okeanlar ham juft simmyeriyatga ega (ikki kirg’o k, tubi va suv yozasi). Materiklar shaklida ham simmetriya namoyon bu’ladi: Janubiy Amyerikaning turtib chi k kan joyi Afrikadagi Gvineya ku’ltig’iga tu’g’ri keladi, Afrikaning shar kiy kirg’og’ini Madagaskar orolining g’arbiy kirg’og’iga mos kelishi, Katta Avstraliya ku’ltig’iga Antraktidaning turtib chi k kan qismining tu’g’ri kelishi (Uilks yeri).

Materik kiyofalarining ana shunday bilatyeryal tuzilishini tahlili asosida nemis olimi A.Vegenyer materiklarni siljishi ha kidagi nazariyani ishlab chi kdi.

Minta kaviy (regional) darajada geografik kobi kda bilatyeryal (juft) va konussimon (konik) simmetriyalar namoyon bu’ladi. Juftsimmetrik tuzilish daryo vodiylari (ikki kirg’og’i, u’zani va suv yozasi), tog’ tizmalari uchun xos. Konik simmetriya esa vulkanlar, alohida tog’lar, karst va tektonik boti klar uchun xos.

Simmetrik tahlil geografik kobi kni tuzilishini muhim qonuniyatlarini ochib byerishga imkon byeradi va ularni rivojlanish tarixini u’rganishga asos bu’lib xizmat kiladi.