Guliston davlat universiteti musurmanov. A. A agrokimyoviy tekshirish usullari

4-Mashqulot
Tajribada olingan ma'lumotlarni statistik va
dispеrsion tahlil qilish.


(B.A.Dospеxov b o’yicha)


Ishning maqsadi: Bir omilli va k o’p omilli tajriba natijalariga matеmatik ishlov bеrishni o’rganish.
Ishning mazmuni: Bir omilli (oddiy) tajribalar - bitta agrotеxnik fonda bitta omil o’rganiladi ( o’ qit tupro q qa ishlov bеrish va q.k.). Bir yillik ekinlar bilan bir omilli tajribalar natijalariga ishlov bеrish quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
1. Ii qib olingan qosil ma'lumotlari jadval shakliga kеltiriladi va umumiy va o’rtacha qosil ani qlanadi.
2. qar bir paykal b o’yicha, variant va qaytari qlar yi qindilari b o’yicha olingan qosil mi qdori alo qida jadvalga kvadratlarga k o’tariladi.
3. Dispеrsion ta qlil uch jadval tuziladi va ta qlil natijalari Ff va Ft mеzonlarida tеkshiriladi.
Misol: Kuzgi bu qdoy qosili b o’yicha tajriba natijalariga ishlov bеrish.

Variantlar

qaytari qlar (X)
V-yi qindi
o’rtacha

I
II

III
IV

1 (nazorat)

47,8
46,9
45,4
44,1
184,2
46,0

2
53,7

50,3
50,6
48,0
202,6
50,6

3
46,7

42,0
43,4
40,7
172,8
43,2

4
48,0

47,0
45,9
45,7
186,6
46,6

5
41,8

40,0
43,0
41,6
166,4
41,6

R-yi qindi

238,0
226,2
228,3
220,1
912,6q qX
45,6qx
qisob-kitob yi qindilari R va V- y o’nalishlari b o’yicha bir xil chi qish shart.
qR q qV - qX q 912,6
qayta ishlangan ma'lumotlar jadvalini tuzish uchun x- o’rtachani (45,6) yaxlitlab paykallar b o’yicha qosildorlikdan ayirib chi qiladi.

qayta ishlangan ma'lumotlar jadvali

Variantlar

X1 q X-45
Summa V
I
II
III
IV

1
2,8

1,9
0,4
0,9
4,2

2
8,7

5,3
5,6
3,0
22,6

3
1,7

-3,0
-2,6
-4,3
-8,2

4
3,0

2,0
0,9
0,7
6,6

5
-3,2

-5,0
-2,0
-3,4
-13,6

Summalar R

13,0
1,2
2,3
-4,9
11,6q qX1
Sq qX : n*lq11.62:20q6.73
Su q qX21 - S q (2,8Q1,92Q...Q3,42) - 6,73 q 252,07;
Sr q qr2:1 - S q (13,02Q1,22Q2,32Q4,92): 5 - 6,73 q 33,22;
Su q qV2: n - S q (4,22Q22,62Q...Q13,62): 4 - 6,73 - 199,31;
Sz q Su-Sr-Sv q 252,07-33,22- 199,31 q 19,54.

Endi dispеrsion ta qlil jadvalini t o’ldirish mumkin.

Dispеrsion ta qlil natijalari

Dispеrsiya

Kvadratlar yi qindisi
Erkinliklar darajasi
O’rtacha kvadrat
qf
q05

Umumiy
252,07

19
-
-
-

qaytari qlar

33,22
3
-
-
-

Variantlar

199,31
4
49,83
30,57
3,26

Koldi q ( qatolik)

19,54
12
1,63
-
-
q05 mеzoniga t o’ qri kеladigan sonni B.A.Dospеxov “Mеtodika polеvogo opo`ta” Moskva “Kolos” 1973, adabiyoti, ilova 2-jadval, 307 bеtdan olinadi.
Tajriba qatoligi va eng kam ishonarli far q (EKIF) quyidagicha qisoblanadi:

EKIF05qt05sdq2.18 x 0.90q1,96 2,0 sG`ga;

t05 q 2.18 mеzoni ga t o’ qri kеladigan son shu adabiyotning 306- bеti, ilova, 1-jadvaldan olinadi.

K O’P FAKTORLI DALA TAJRIBALARI MA'LUMOTLARINI DISPЕRSION ANALIZ QILISh

K o’p omilli (murakkab, komplеks) - bir omil qar xil fonda ( o’ qit turi, shakli, dozasi, q o’llash usuli va muddati, ishlov bеrish, ikki xil o’tmishdosh va shu kabilar). Bir yillik ekinlar bilan k o’p faktorli tajribalar natijalariga ishlov bеrish kuyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Bir yillik ekinlar bilan k o’p omilli tajribalar natijalariga ishlov bеrish quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
1. Yi qib olingan qosil ma'lumotlari jadval shakliga kеltiriladi va umumiy va o’rtacha qosil ani qlanadi.
2. Kvadratlar yi qindisi umumiy o qish - Su, qaytari qlar b o’yicha - Sr, variantlar b o’yicha - Sv va qoldi q - Sz xuddi bir omilli tajriba natijalarini qisoblagandagidеk qisoblanadi.
3. Variantlar b o’yicha o qish- Sv, variantlarning bir-biriga o’zoro ta'siri qisoblab chi qiladi.
4.Dispеrsion ta qlil jadvali tuziladi va far qlar q –mеzonlarida tеkshiriladi.
Misol: 3x4 k o’p omilli tajribada, birinchi omil q o’zada su qorish gradatsiyalari b o’yicha (su qorilmagan-0, optimal-1 va yu qori-2 normalarda su qorilgan), azotli o’ qitning 4 xil mе'yorida (azotsiz-0, 60 kgG`ga-1, 120 kgG`ga-2, 240 kgG`ga-3) o’rganilgan.
Еchim:
1. K o’p omilli dispеrsion analiz 3 omilli gradatsiya A-su qorish, (1A q3), 4 omilli gradatsiya V- o’ qit mе'yorlari (1V q 4) va 4 ta qaytari qlar b o’yicha (n q 4) quyidagi etaplarda ishlanadi.

Su qorish va azotli o’ qit mе'yorlarining chigit qosildorligi (chi qimi)ga

ta'siri (Salmon va Hansonlar sG`akr, 1964)

Su qorish, A

Azot mе'yori, V
qaytari qlar, X
V-
yi qindi
O’rtacha

I
II

III
IV

0

0
19
20
15
15
69
17,3
1
20
20
20
18
78
19,5
2
18
20
18
18
74
18,5
3
20
19
18
19
76
19,0

1

0
32
29
18
21
100
25,0
1
40
39
33
34
146
36,5
2
39
38
40
37
154
38,5
3
44
42
40
39
165
41,3

2

0
30
31
21
17
99
24,8
1
42
35
28
33
138
34,6
2
38
38
36
35
147
36,8
3
48
51
50
48
197
49,3

R-yi qindi

390
382
337
334
1443q qX
30,1qx
2. Kvadratlar yi qindisining o qishi quyidagicha ani qlanadi:
3. K o’p omilli dispеrsion ta qlilning kеyingi etapi A va V omillarning kvadratlar yi qindisi, A va V omillarning o’zaro ta'sirlari b o’yicha ani qlanadi. Buning uchun 3x4 jadval tuzilib, variantlar b o’yicha umumiy qosildorlik quyidagi k o’rinishda yoziladi va asosiy omillar (A va V)ning ta'sirlari qisoblanadi.
Asosiy omillarning o’zaro ta'sirini ani qlash

Su qorish

Azot mi qdori, V
Yi qindi A

0
1
2

3

0
69

78
74
76
297

1
100

146
154
165
565

2
99

138
147
197
581

Yi qindi V

268
362
375
438
1443 q qX
(1A - 1) q (3 - 1) q 2 erkinliklar darajasida;
(1V - 1) q (4 - 1) q 3 erkinliklar darajasida;

SAV q SV - SA - SB q 5024,1 - 3182,0 - 1231,2 q 610,9

(1A - 1) (1B - 1) q (3-1)(4- 1) q 6 erkinliklar darajasida.

Dispеrsion ta qlil jadvali tuziladi, omillarning ta'sirlari va o’zaro ta'sirlari q - mеzonlari b o’yicha ani qlanadi.

K o’p omilli 3x4 k o’rinishda o’tkazilgan tajribaning dispеrsion

ta qlil natijalari

Dispеrsiya

Kvadratlar yi qindisi
Erkinliklar darajasi
O’rtacha kvadrat
qf
q05

Umumiy
5494,8

47
-
-
-

qaytari qpar

215,6
3
-
-
-

Su qorish A

3182,0
2
1591.0
205.8
3.30

Azot V
1231,2

3
410.4
53.1
2.90

A va V ning o’zaro ta'siri

610,9
6
10.1.8
13.2
2.40

qoldi q (xatolik)

255,1
33
7.73
-
-
q05 mеzoniga t o’ qri kеladigan son A, V omillarning ta'siri yo va AV omillarning o’zaro ta'sirlari erkinliklar darajasidan va qoldi q (xatolik) ning 33 erkinliklar darajasidan kеlib chi qkan qolda B.A.Dospеxov “Mеtodika polеvogo opo`ta” Moskva “Kolos” 1973, adabiyoti, ilova 2-jadval, 308 - bеtdan olinadi. Bizning misolimizda su qorish samarasi, azotli o’ qit q o’llash va ularning o’zaro ta'siri 5 % li mеzonda ( qf > q05) b o’ladi.
4. qar bir far qning ishonchliligini ba qolash:

EKIF05qt05S05q2.0*1.97q3.94ts.
5. qar bir omilning ta'siri va o’zaro ta'sirini EKIF b o’yicha ani qlash. Bunda qar bir omil qaytari qlarga p q 4 qisoblanadi. Asosiy o’rtacha A omil p1v q 4x4q16 va asosiy o’rtacha V omil p1Aq 4 x 3 q 12 kuzatishlarga qisoblanadi. A omil uchun Sd va EKIF05 lar ani qlanadi.
EKIF05q t05Sd q 2.0 x 0.98 q 1.96ts
V omil va A va V omillarning o’zaro ta'sirlari quyidagicha qisoblanadi:

EKIF05q t05Sd q 2.0 x 1,13 q 2,26ts
O qirida yakuniy jadval tayyorlanadi.

Su qorish va azotli o’ qitlar mе'yorlarining chigit

qosildorligigi ta'siri

Su qorish A

Azot mе'yori
A omil
b o’yicha
o’rtacha (EKIF05q1,96)
0
60
120
240
Su qorilmaganda
17,3
19,5
18,5
19,0
18,6

Optimal
25,0

36,5
38,5
41,3
35,3

Orti qcha

24,8
34,5
36,8
49,3
36,4

V omil b o’yicha o’rtacha (EKIF 05 q 2,26)

22,4
30,2
31,2
36,5
30,1

Xususiy o’rtacha far qlarni ta q qoslash uchun EKIF05 q 3,94

A omilning o’rtacha far qlarini qisoblash uchun EKIF05 q196
V omilning o’rtacha far qlarini qisoblash uchun EKIF05 q 2,26

Nazorat savollari:

1. EKIF dеganda nimani tushunasiz va kanday chi qariladi q
2. Tajriba xatoligi dеganda nimani tushunasi va u dala tajribalarida qancha b o’lishga ruxsat etilgan q
3. Bir va k o’p omilli tajribalar natijalarini statistik ta qlil qilishda nimalar fark qiladi q