Х. Т. Турсунов, Т. У. Рахимова экология укув кулланма «Chinor enk» экологик нашриёт компанияси


Download 3.84 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/113
Sana25.10.2023
Hajmi3.84 Mb.
#1721194
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   113
Bog'liq
Турсунов Х. Экология

____________ _________________________ Экология


Экология
3) Харакат. Ф ототропизм, ф отонастия усимликларда 
керакли ёруглик билан таъминлаш учун.
4) Хайвонларда, фототаксис ёруглик манбаъига инти- 
лиш
5) Ф отопериодизм — куннинг узун-кискалигига усим­
ликларнинг мослашиши.
6) М оддаларнинг синтез к,илиниши, пигментация таъ­
сири.
Экология ва ф изиологияда ёруглик микдори, ундаги 
усимликларга физиологик таъсир курсатадиган нурлар ор- 
кали \исобланади. Куёш нури спекторидаги фотосинтетик 
актив радиация (Ф АР) — ф отосинтезда иш латиладиган 
асосий нурлардир.
Усимликлар томонидан йил буйи кабул килинадиган 
ёруглик факат ёруглик тезлигига боктик булмасдан, у кун 
узунлигига хам боЕЛИК- Кун узунлиги экватордан кутбларга 
караб ошиб боради. Усимликлар крплами учун йил буйи 
кабул килинадиган радиация суммаси эмас, усимликлар 
усиш мавсуми давридаги ёруглик микдори а\ам иятига эга.
Усимликлар факдт бевосита т у ф и тушадиган ёруглик- 
дангина эмас, таркрк, тушадиган ёругликдан \а м фойдала- 
нади. Т уф и тушадиган куёш нури купинча усимликлар учун 
хавфли, чунки куёш нури кучининг таъсири натижасида 
усимликлар цитоплазмаси ва хлорофил нобуд булади. Та- 
ркрк, \олда тушадиган ёруглик усимликлар томонидан тула 
узлаштирилади. У ф ойдалирок булиб, унинг 50 — 60% ф о ­
тосинтез учун му\им сарик, —кизил нурлардан иборатдир. 
Т у ф и тушадиган ёругликда бу хил нурлар микдори 30 — 
35% ошмайди.
Ёруглик севар усимликлар барглари асосан куннинг хав­
фли соатларида, радиацияни кам кабул килишга мослаш- 
ган. Барглар горизонтал текисликка нисбатан катта бурчак 
хрсил к,илиб жойлашади. Бундай жойлашишни дарахтлар- 
дан эвкалипт, мимоза ва бошцаларда куриш мумкин, жуда 
куп утчил усимликларда \ам бундай \о лат учрайди. Маса- 
лан ёввойи латук усимлигида \ам м а барглар шимолдан 
жанубга каратилган, бунинг натижасида туш пайтидаги 
кучли куёш нурлари оз микдорда кабул кил и пади, бундай 
усимликлар компас усимликлар дейилади.
Усимликлар яшайдиган мух,итнинг ёруглик билан таъ- 
минланиш и бизнинг сайёрада жуда турли тумандир. Маса-


л а н ,
баланд 
t o f

чул, даштлардаги ёрурликка энг бой ж ой- 
лардан тортиб, жуда коронгу горлар, сув остидаги м у\и т- 
лар. Шу сабабли усимликларнинг ёруглик м у\итига мосла- 
шиши \ам турличадир. Ёруглик мух,итига нисбатан муноса- 
батига кдраб усимликлар уч гурухга булинади:
1. Ё ругсевар у с и м ли к л а р
2. Сояга чидам ли уси м ли к л а р
3. Соясевар ус и м ли к л а р
Бу гурухдарга кирувчи усимликлар экологик оптимум- 
нинг жойлаш иш и билан узаро фаркданади. Ёруглик севар 
усимликларнинг экологик оптимуми, ёруглик куп булган 
зонада жойлашган булиб, улар кучли цоронгуликка чидай 
олмайди. Бу гурухга 
t o f

чул, адир, дашт, очик, жойларда 
усувчи усимликлар киради. Булардан ташкдри бу гуру\га 
тошлар устида ёпишиб усувчи лиш айниклар, маданий усим­
ликлар \ам мансуб.
Соя севувчи усимликларнинг экологик оптимуми ёруг­
лик даражаси паст жойга туф и келади. Бу гурух, соя ва к,оро- 
HFy жойларда усувчи усимликлар киради. Улар асосан му- 
раккаб усимликлар жамоасининг пастки ярусида учровчи 
усимликлар, уй ш ароитида устириладиган гуллар, оран- 
жереяда усувчи усимликлардир. Урмонда, пастки ярусда 
усадиган усимликлар хам шу гурухга мисол була олади.
У симликларнинг куннинг узун ёки к,искдлигига муно- 
сабати фотопериодизм дейилади. Бу 1920-йилда В.Гарднер 
ва Аплард томонидан кашф кдиинган. Уларнинг кузатиши 
буйича, тамаки усимлиги теплицада ба>;орда гуллаган л е ­
кин далада гулламаган. Бунга сабаб, куннинг узунлигидир. 
Кунни узунлиги сунъий кис^артирилганда тамаки усимли­
ги гуллаган.
Кузатишлар шуни курсатадики усимликлар маълум да- 
ражада ёруглик ва крронгулик фазаларини утгандан кей- 
ин, гуллаш ва 
y p y F
тугишга киришади.
Ф отопериодик реакция турларига кдраб, усим ликлар 
куйидаги гурухдарга булинади:
1. Кис^а кун усимликлари. Бу усимликларнинг гуллаш 
фазасига утиши учун суткада, 12 соат ёки ундан камрок, 
ёруглик вакди керак (каноп, тамаки ва бошкдлар).
2. Узун кун усимликлари. Буларнинг гуллаш фазасига 
утиши учун бир суткада, 12 соатдан куп ёруглик керак (кар­
тош ка, бурдой, исмалок, ва бошкдпар).

Download 3.84 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   113




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling