Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

SUKUT – KOMMUNIKATSIYANING NOL SHAKLI
SILENCE IS THE ZERO FORM OF COMMUNICATION 
Ma’murjon Saidxonov

 
Annotation. The article is about the verbal and non-verbal tools used in Uzbek 
communication, in particular, the phenomenon of silence, and in recent years, phenomena 
related to the speech process, which is the external side of the language, have been actively 
studied in linguistics, in which information about the types of silence given The functions of 
silence within the communicative act, its use in dialogic speech, its meanings expressed in the 
process of communication, as well as the presentation of silence in an artistic text are analyzed. 
Key words: verbal and non-verbal, communication-intervention, communicative act, 
silence, communication, silent dialogue, non-verbal code. 
 
Nutqiy aloqa-aralashuv jarayonida propozotsional va pragmatik komponentlarning 
barchasi verballashmaydi, balki verbal ifodalar bilan kommunikativ va semantik jihatdan 
chambarchas bog‘liq bo‘ladi. “Insonda,– deb yozadi I.N.Gorelov, – hayotining boshlanishidanoq 
kommunikativ aktning verbal va noverbal vositalariga diqqat jalb etish malaka va ko‘nikmalari 
tarbiyalanib boradi”. [1: 90]. Shu jihatdan olib qaralganda, aloqa-aralashuv jarayonining 
shakllanishida va ro‘yobga chiqishida, adresant va adresatning fikr almashinuvida “sukut” (jim 
turish, gapirmaslik) ham noverbal vosita sifatida ishtirok etadi. Noverbal vositalar belgi sifatida 
ma’lum axborotni bildirish uchun ishlatilar ekan, har qanday holat G.V.Kolshanskiy ta’biricha, 
“umumiy paralingvistik vositadir”. [2: 59]. 
Sukut qilish muloqotimizning komponentlaridan biri sanaladi. Agar dunyoda odamlar faqat 
gapirganlarida edi, unda insonlar o‘rtasida aloqa-aralashuv yuzaga chiqmagan bo‘lar edi. Unda 
hamma tinmasdan gapirgan, hech kim eshitmagan bo‘lar edi. Shuning uchun sukut 
kommunikatsiyaning ajralmas qismi deb hisoblanadi. I.A.Sternin tomonidan aytilgan 
muloqotning qoidasida aytiladi: har qanday odamning nutqida gapirish va sukut qilish 
mutanosibligi – doimiylik mezoni sanaladi. [3]. 
Bu shundan dalolat beradiki, har qanday odam ma’lum muddat gapiradi, ma’lum vaqt 
sukutda bo‘ladi. Muloqot doimiy sukut nutqiy akti bilan boshqa aloqa vositalarining muayyan 
proporsiyadagi o‘zaro almashuvi va aloqadorligi asosiga quriladi. [4 ]. 
Sukut faqat kommunikativ munosabatni ifoda etmaydigan tabiiy holatidagina, masalan, 
uxlaganda, ish bilan band bo‘lganda, umuman olganda, nutqiy aloqa-aralashuvga kirishmaganda 
ahamiyatsiz sanaladi. 
So‘z va sukutning o‘zaro munosabati kundalik kommunikatsiya darajasida muhokama 
etilmasligi mumkin emas. Negaki aloqa-aralashuv sukut va turli ko‘rinishdagi nutqiy 
kommunikatsiyadan tarkib topadi. So‘z va sukut munosabati haqidagi masala doimo diqqat 

Filologiya fanlari nomzodi, dotsent, Andijon davlat universiteti. [e-mail]. 

---

45 
markazda bo‘lishi aloqa-aralashuvda yangi-yangi kommunikativ vaziyatlarning bo‘lishi bilan 
bog‘liq. Bu esa sukutning turli qamrovlarda yangi ma’nolar ifodalashidan, har xil kontekstlarda 
turfa mazmun berishidan darak beradi. Zero, “Til informatsiyasining to‘la manzarasini namoyon 
qilish uchun esa nutqning barcha tomonlarini kompleks ravishda tekshirish zarurligi” 
A.Nurmonov tomonidan aytib o‘tiladi. [5: 215]. 
Sukutning ishlatilishida inson omili verbal vosita ishlatilishidan ko‘ra kuchliroq bo‘ladi 
yoki, aksincha, kommunikantlarning o‘zaro munosabatlaridagi nomutanosiblik yoki tanish 
emaslik natijasida sukutning ma’nosi noto‘g‘ri talqin qilinishi mumkin. Shuning uchun 
sukutning ma’nosi konkret nutqiy akt doirasida aniqlanadi. Sukut noverbal vosita sifatida boshqa 
vositalardan (ishora, imo, ovoz o‘zgarishlari, tana harakati va b.) o‘zining shakliy va 
kommunikativ jihati bilan farqlanadi. Eng e’tiborli jihati sukut situatsiyadan kelib chiqqan holda 
ko‘p ma’no ifodalab keladi. Rejalashtirilgan noverballashuv faqat resipiyent tomonidan talqin
qilinadi. 
Ma’lumki, dialogning mohiyati suhbatdoshlarning o‘zaro axborot almashuvlaridan iborat 
ekan, kommunikantlarning so‘zlashuv doirasidagi sukuti uzatilayotgan axborotni hazm qilish va 
mushohada asosida unga mos axborot uzatishdan iborat bo‘ladi. Aytish mumkinki, sukut 
ma’nosi ko‘p hollarda verballashgan tarzda ifoda etiladi. Bunday hollarda sukut verbal vosita 
orqali kuzatib boriladi yoki tasdiqlanadi yoxud ta’kidlanadi. 
Keyingi yillarda kishilar o‘rtasidagi yuzma-yuz muloqotning kamayishi, axborotni imkon 
qadar tez uzatish maqsadida mobil aloqalardan foydalanish, pandemiya munosabati bilan aloqa-
aralashuvda masofaning saqlanishi, yig‘ilishlarning onlayn shaklda o‘tkazilishi kabi sabablar 
noverbal vositalarning kommunikatsiyada ishlatilishiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. 
Ayniqsa, sukut noverbal vositasining faolligi namoyon bo‘lmoqda. Inson o‘z fikrlarini, 
qarashlarini, ichki tuyg‘u va hissiyotlarini, uzatilgan axborotga yoki holatga munosabatini ko‘p 
hollarda sukut qilish orqali ifodalab beradiki, buni tushunish, ilg‘ab olish darkor bo‘ladi. 
Ma’lum ma’noda sukut qilish kommmunikatsiyaning davomiyligini ta’minlovchi vosita hamdir. 
Bu, albatta, sukut qiluvchining psixologik holati, ijtimoiy mavqei, kommunikativ o‘ziga xosligi, 
kommunikantlarning individual munosabatlari asosiga quriladi. 
“Nima haqida gapirish mumkin bo‘lmasa, o‘sha haqida sukut saqlash kerak, – to‘g‘risi, 
insonlar muloqot qilganlarida hali mazmuni ifodalanmagan fikrlarini sukut saqlashlari asosida 
namoyon etadilar”, – deb aytib o‘tadi Vitgenshteyn. [6:36]. Demak, tadqiqot ob’yekti va 
interpretatsiya (talqin) qilinadigan sukut metatil doirasida so‘z bilan zaruriy aloqada bo‘ladi. 
Chunki sukutni ifodalash uchun so‘zdan foydalaniladi. 
Biz tafakkur qilgan va rejalashtirgan axborotning juda kichik qismini gapiramiz, 
axborotning juda katta qismi semiotik bagaj yordamida implikatsiya qilinadi va sharhlanadi. 
Eng e’tiborlisi, sukutni turli kontekstlarda tushunish va ma’nosini anglab yetish kerak bo‘ladi, 
negaki nutqiy aloqa-aralashuvdan tashqarida sukut nokommunikativ va noinformativ xarakter 
kasb etadi. 
S.V. Krestinskiy sukutni ichki nutqning bir shakli deb aytadi va inson qandaydir sababga 
ko‘ra tovushli nutqni inkor qilganda, o‘ylashdan to‘xtamaydi. Bu to‘xtashning inkori 
rejalashtirilgan yoki rejalashtirilmagan, ma’lum psixologik yoki ijtimoiy omillar asosida, 
muayyan muhit va vaziyatning talablari yoki normalari asosida bo‘lishi mumkin. [7:77]. 
Falsafada sukut osudalik va ovozsizlik sifatida assotsiatsiya qilinadi. 
Sukut ko‘p ma’noli va ko‘p vazifali vositadir. U verbal va noverbal kod orqali ifoda 
etiladigan har qanday ma’no yoki mazmunni ifoda etishi mumkin bo‘ladi. Sukut boshqa nutqiy 
akt vositalari kabi noverbal kodlar bilan kuzatib boriladiki, kommunikatsiya uchun 
ahamiyatlilik darajasi va konkret diskurs holatidagi ma’lumotlar kompleksiga qo‘shgan ulushi 
yangi shaklda turlanadi. 
Sukut axborot uzatuvchi yaxlit asos manbaga ega bo‘lmagani sababli ekspressivlik bilan 
bezangan bo‘ladi. Hatto oddiy rozilik yoki norozilik ma’nosini ifodalashda ham, garchi sukutni 
nutqiy aktda oson va aniq bildirish mumkin bo‘lgan taqdirda ham, u yoki so‘zlovchining (sukut 
qiluvchining) implitsit holda emotsional holatini yoki uning harakatga suhbatdoshning 

---

46 
(tinglovchining) munosabatini anglatadi. Albatta, adresat bu yo‘l bilan uzatilgan axborotni oson 
adekvat tushunib oladi. Buning sababi, birinchidan, kommunikantlar o‘ziga xos madaniy 
diskursiv strategiya bilan tanish bo‘ladi, ikkinchidan, muayyan holatda birgalikda noverbal 
kodni o‘qish uchun bilim, malaka va kommunikativ tajribaga ega bo‘ladi. Boshqacha aytganda, 
sukut interaksiyaning aniq ma’no ifodalovchi komponenti bo‘lib, aks holda mos ravishdagi 
diskursiv sharoitda nutqiy faoliyat yig‘indisining mazmuniy interpretatsiyasini mutloq 
o‘zgartiradi. 
Shuning uchun pragmalingvistikada sukutning tadqiqida eng asosiy muammolardan biri bu 
uning kommunikativ ahamiyatga egaligi yoki kommunikativ ahamiyatga ega emasligidir.
Kommunikativ ahamiyatga ega bo‘lmagan sukutning o‘ziga xosligi shundaki, u funksional yuk 
tashimaydi va muloqot holatidan tashqarida bo‘ladi. Bu kabi sukut kommunikativ vazifa 
bajarmaydi. 
Funksional tilshunoslik nuqtai nazaridan olib qaralganda, belgi vazifasini bajaruvchi 
kommunikativ sukut aloqa-aralashuvda ishlatiluvchi vosita sifatida lisoniy tahlil ob’yekti 
sanaladi. 
Sukut fonatsion, leksik va ishoraviy noverbal vositalardan va, shu bilan birga, aloqa-
aralashuvning verbal birliklaridan kommunikativ aktda ishlatilish jarayoni bilan, qolaversa, 
alohida holda mazmun ifodalash xususiyatlari bilan farqlanadi. 
Sukut ma’lum so‘z yoki gap, tushuncha yoxud fikr bildirishi, imo-ishoraviy signifikatga 
ega bo‘lishi mumkin. Lekin sukut kommunikativ aktdan tashqarida mazmun ifoda etmaydi. 
Aloqa-aralashuvda sukut ko‘p vazifalarda va ma’nolarda kelishidan qat’i nazar, ifodalayotgan 
ma’no nutqiy jarayonda aniqlanadi. 
Aloqa-aralashuv jarayonida sukutning ishlatilishini tekshirish shuni ko‘rsatadiki, sukut 
psixoparalingvistik hodisa bo‘lib, aloqa-aralashuvda, verbal vosita orqali ifoda etib 
bo‘lmaydigan holatda, salomatlikka ko‘ra ruhiy hayajon holatida kommunikantlarning o‘zaro 
munosabatlariga ko‘ra ishlatiladi. 
Ayrim hollarda kishi o‘ta hayajonlangan paytlarida, inson kerakli so‘zni topa olmay 
qolganda ham unga paralingvistik vositalar yordamga keladi va aloqa-aralashuvning yuzaga 
chiqishini ta’minlaydi. Ayniqsa, qo‘rquv hayronlik, achchiqlanish, nafrat, sevinch, g‘urur va 
boshqa holatlarda insonlarga tabiiy ravishda yordamga keladi.