Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Key words: number, types of meaning of number, illocutionary purpose, contrast, non-
attribute action, strong emphasis, differentiation, comparison 

Dotsent, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.

---

42 
Son predmetning sanog‘ini va aniq miqdorini ifodalab, predmetni sanash, donalash, 
taqsimlab yoki taxminlab ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
Sonlar matnlarda qo‘llanishiga ko‘ra qator o‘ziga xos ma’nolarni ifodalash imkoniyatiga 
ham ega. Adabiyotlarda bir so‘zining miqdor, noaniqlik, harakat belgisi, mo‘ljal, xil, 
kuchaytirish, navbat, o‘xshashlik kabi 16 xil ma’no ifodalashi aytib o‘tilgan. [Sayfullayeva, 
2009: 136]. S.Yodgorova o‘z tadqiqotida «Bir osh qildimki, darddan forig‘ bo‘lasiz» gapida bir 
so‘zining tengi yo‘q, ajoyib, juda shirin, shifobaxsh kabi ma’nolarni, yoki «Yuz marta 
qo‘ng‘iroq qildim-e» jumlasida xabardan tashqari kimdandir xafalik, xunob bo‘lish, norozilik, 
xavotirlanish, tinglovchiga shikoyat qilish kabi mazmunlar anglashilishini ta’kidlab, sonlarning 
so‘zlashuv nutqidagi illokutiv maqsadni ifodalash imkoniyatlarini ko‘rsatib beradi. [ Yodgorova, 
2005: 31]. 
Xalq maqollarini tahlil qilar ekanmiz, maqollarda sonlarning turli ma’no imkoniyatlarining 
mavjudligini kuzatamiz. 
Maqolar tarkibida, asosan, bir, ikki, uch, to‘rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to‘qqiz, o‘n, o‘ttiz 
ikki, qirq, oltmish, yetmish, yuz, ming kabi miqdor bildiruvchi so‘zlar qo‘llanilgan bo‘lib, bir 
maqolda son ifodalagan ma’no ikkinchisida o‘zgacha ma’no kasb etgan. 
Mahmud Koshg‘ariy “Devoni lug‘otit turk” asarida keltirgan maqollar tarkibida ham 
raqamlarni uchratish mumkin. [ Koshg‘ariy, 2017: 153] Masalan, bir tilki terisin ikila so‘ymas ( 
bir tulki terisi ikki marta shilinmas), ikki qochngar bashi bir ashachta pishmas (ikki qo‘chqor 
boshi bir qozonda qaynamas), ikki bug‘ra irg‘ashur, o‘tra ko‘ko‘gun yanchilur (ikki nor tuya 
olishadi, o‘rtada pashsha yanchiladi), yeti bashli yil bo‘ka (yetti boshli uzun ilon), qirq yilqa
tagin bay-chig‘ay tuzlinur ( qirq yilgacha boyu kambag‘al tenglashadi), sachiratg‘udin 
qo‘rqmish qush qirq yil adri yig‘ach uza qo‘nmas (tuzoqdan qo‘rqqan qush qirq yilgacha ayri 
daraxtga qo‘nmaydi) kabi (jami 300 maqoldan 6 tasida raqamlarning ishtirokini ko‘rish 
mumkin). Ushbu maqollarda son miqdorni emas, balki zidlash (ikki qo‘chqor boshi bir qozonda 
qaynamas kabi), ba’zida ( qirq yilgacha boyu kambag‘al tenglashadi kabi) umuman 
bo‘lmaydigan hatti harakatni ifodalash ushun xizmat qilgan. O‘tmishda mulkning oldi-berdisi 
bilan bog‘liq vasiqalarda yer yoki qulning butunlay sotilganligini bildirish uchun “ming yil 
tuman kunga teki erklig bolsun” (ming yil tuman kunga qadar egalik qilsin) singari jumlalar 
ishlatilgan. Bunda ming yil, tuman kun, ming tuman yil birikmalari vaqtning o‘la o‘lguncha 
ekanligini, doimiyligini anglatadi. [Sodiqov, 2019: 48] Xuddi shunday “qirq yilgacha boyu 
kambag‘al tenglashadi” maqolidagi qirq yil birikmasi ming yil, tuman kun birikmasidagi kabi 
umuman bo‘lmaydigan hatti harakatni ifodalash ushun xizmat qilgan. 
Bugungi kunda xalq orasida istemolda bo‘lgan maqollarni kuzatadigan bo‘lsak, ularda 
sonlarning ma’no ifodalash imkoniyatining kengayganligini ko‘ramiz. 
Olti, yetti, sakkiz, to‘qqiz, ellik, sakson, to‘qson so‘zlarida o‘zbek tilidagi ba’zi so‘zlar 
bilan uyg‘unlik, ohangdoshlik, moslik kuchli. Bu sonlar maqollarda qofiyadoshlik,
ohangdorlikni taminlashga xizmat qiladi. Masalan, o‘ttizga kirgan yigitning o‘tin olguday o‘g‘li 
bo‘lsin; qizi bor uyga qirq ot bog‘lanar; beshikdagi bola besh turlanadi; o‘n yillik o‘sma, qirq 
yillik xina bo‘ldim; saksonga saboq, to‘qsonga tovoq beradi; yetti yoshga yetguncha yer 
to‘qmog‘in yersan, yetmish yoshga yetguncha el to‘qmog‘in yersan; bir odamga – bir uy-u ,bir 
go‘r. 
Bunday ohangdoshlik, qofiyadoshlikni kasr sonlarni ifodalovchi so‘zlar misolida ham 
ko‘rishimiz mumkin: Chorikor choraklab olar, boy akam botmonlab. 
Maqollarda qo‘llangan raqamlarning ayrimlari inson tana azosining soni bilan bog‘liq. 2 
raqami qo‘llarning, 5 raqami barmoqlar, 32 raqami tishning soni bilan bog‘liq bo‘lsada, turli 
ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qilgan. Masalan, “besh barmoqning birini tishlasang, bari 
o‘g‘rir” maqolida besh barmoq oila a’zolari, qarindoshlarga, “besh qo‘l og‘izga sig‘mas” nafsga, 
“ikki qo‘l qilgan ishni bir qo‘l qilolmas” birdamlikka, “o‘ttiz ikki tishda o‘ttiz ikki ish bor” 
shaxsga va ularning kundalik turmush tashvishlariga, rizqqa ishora qiladi. 

---

43 
Maqollar tarkibida sonning faqat sanoq yoki dona shakli qo‘llanilgan bo‘lib, tartib, 
taxmin, taqsim shakllari uchramaydi. Juda kam o‘rinlarda jamlovchi shaklini uchratish mumkin ( 
Oltovlon ola bo‘lsa – og‘zidagini oldirar, yettovlon birga bo‘lsa - tog‘dagini endirar). 
Sonlarning maqollar tarkibida qo‘llanilishiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: 
a) maqollar tarkibida bir o‘rinda sonning qo‘llanilishi: besh qo‘l barobar emas; bo‘ri 
yig‘ilib, ming bo‘lmas; yetti qizning onasi – hanuzgacha kelinchak; yetti yashar otni ‘xusht-
xusht’lab sug‘orma . 
Yetti raqami tilimizda ko‘p bor murojaat qilinadigan raqam hisoblanadi, “Yetti qizning 
onasi – hanuzgacha kelinchak” maqolida yetti raqami maqolning boshida tilga olinadi va asosiy 
e’tibor shu songa qaratiladi, bir necha farzandi bo‘lsada, ona yosh va go‘zal ekanligi, shu bilan 
birga haligacha mehnatdan tiyilmaganligiga ishora qilinadi.