Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Foydalanilgan adabiyotlar
1. 
Арутюнова Н.Д. Лингвистический энциклопедический словарь. – М.,1990.
2. 
Бабенко Л.Г. Филологический анализ текста. – М., 2004. 
3. 
Маслова В.А. Лингвокультурология. – М., 2001.
4. 
Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Т., 2008.
5. 
Gee J. P. An introduction to discourse analysis. Theory and practice. – Routledge, 2005. 
– 209 p. 
6. 
Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология: Курс лекций. – М.: 
Гнозис, 2002. – С. 200. 
7. 
Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. – Волгоград:
Перемена, 2002. – С. 280. 
8. 
Стародумова Е.А. Синтаксис современного русского языка. Владивосток, Изд. 
Дальневосточного университета, 2005. – С. 33. 
9. 
Нурмонов А. Танланган асарлар. Уч жилдлик. III жилд. – Т.: Академнашр, 2012. – 
Б. 76.
 
SIFATLASHLARNING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI. (ANVAR OBIDJON 
SHE’RLARI MISOLIDA) 
LINGUPOETIC FEATURES OF ADJECTIVES. (ON THE EXAMPLE OF ANVAR 
OBIDJAN'S POEMS) 
Nigina Sadinova 

 
 
Anvar Obidjon ijodida lingvopoetik vositalar tizimida sifatlash ham fikr ifodalashning 
o‘ziga xos usuli sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Epitet (sifatlash). Grekcha –epiteton 
so‘zidan olingan bo‘lib, so‘zma-so‘z tarjima qilinsa, izohlovchi degan ma’noni beradi. Ammo u 
doimiy aniqlovchilardan o‘zining ekspressivligi, ko‘chma ma’noda ishlatilishi bilan farq qiladi. 
Epitet –poetik aniqlovchi. U narsa yoki hodisaning biror tomoni, biror xususiyati yoki belgisini 
alohida ta’riflab ko‘rsatish, alohida baholash uchun predmet, voqea nomini bildiruvchi so‘z 
oldidan qo‘shimcha ravishda keltiriladigan so‘zdir.
[ Қўнғуров Р., 1977:27].Tilshunoslikka doir 
adabiyotlarda epitetning an’anaviy, individual, poetik tasviriy, lirik, liro-epik, doimiy 
(an’anaviy), metaforik, baholovchi, bezak, kuchaytiruv kabi turlari mavjudligi qayd etiladi.
[Каримов С.А., 1994:27]. 
Individual epitetlarni badiiy matnlarda qo‘llash zamirida ehtiyoj yotadi
..
[Томашевский 
Б.В.., 1959:200-208]. 
Badiiy matnlarda sifatlashdan foydalanishda muallif ma’lum bir maqsadni – matndagi 
badiiy estetik ta’sirchanlikni oshirishni ko‘zda tutadi. Sifatlash poetik matnlarda muallif yoki 
asar ishtirokchisi tomonidan tasvirlayotgan shaxslar, narsa yoki hodisaning o‘zi muhim deb 

Samarqand davlat universiteti katta o‘qituvchisi

---

71 
hisoblagan sifatini bo‘rttirib ko‘rsatish orqali kitobxon e’tiborini jalb etishga xizmat qiladi. 
Sifatlashning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u muallif tasvirga olgan belgini ta’riflash 
orqali nutq obektining o‘zi bilan ham tanishtiradi, uning poetik ta’rifini beradi hamda shu orqali 
kitobxonda ular to‘g‘risida muayyan tasavvur uyg‘otadi.“
Poetik matnlarda qo‘llanilgan belgi bildiruvchi hamma birliklarni sifatlash sifatida qarash 
to‘g‘ri bo‘lmaydi. “Badiiy nutqda uchraydigan barcha sifatlashlar emotsional obrazlilikning 
ta’minlash ko‘lami jihatidan bir xil emas. Chunki badiiy nutqda qora tun, qizil gul, yashil vodiy, 
metin iroda, kuchli qo‘l, oppoq yuz, qora ko‘z kabi umumnutq sifatlashlari ham uchrab, nutqning 
badiiy ta’sirchanligini kuchaytirishga yordamlashadi. Badiiy nutqda uchraydigan individual 
sifatlashlar esa kuchli nutqiy obrazlilikni ifodalashi hamda publististik va ilmiy nutqda 
uchramasligi bilan ajralib turadi. Shunday ekan sifatlashning bu nutqiy turi, badiiy nutqning 
obrazli - ta’sirchanligini oshiruvchi nutqiy omillardan biri hisoblanadi”.
[Бегматов Э., Бобоева 
А., Асомиддинова М., Умурқулов Б.., 1988:96]. 
Anvar Obidjon ijodida qo‘llanilgan har bir sifatlash o‘ziga xos xususiyatlarga va ma’no 
nozikliklariga ega. Masalan, quyidagi parchada sifatlash muallif munosabati, nutq qaratilgan 
shaxsga berilgan baho sifatida ko‘zga tashlanadi: 
«Xayr» deding,
demak qaytishing mumkin.
Keyin yana o‘sha gaplar:
aldoqchi yangiliklar, 
bachkana orzular,
tutruqsiz xotiralar... 
Kel, har ehtimolga qarshi vidolashaylik.
“Xayr deding” 
She’rda qo‘llanilgan “aldoqchi”, “bachkana”, “tutruqsiz” so‘zlari vositasida 
tinglovchining qanday kishi ekanligi ma’lum bo‘ladi. Anvar Obidjonning nutq obektini 
ta’riflashda “aldoqchi”, “bachkana”, “tutruqsiz” kabi epitetlarni birin-ketin joylashtirishi uning 
tinglovchiga xos xususiyatlarini atroflicha yoritib berishiga imkoniyat yaratgan. Keltirilgan 
misollar sifatlashning munosabat ifodalashda she’riy asarlar tilida muhim o‘rin tutishidan dalolat 
beradi.“Sifatlashlarning poetik nutqdagi vazifasi nutqning aniqligi, rang-barangligini 
ta’minlashdan iborat bo‘lib, odatda narsa va hodisaning biror xususiyatini, belgisini ajratib 
ajratib ko‘rsatish maqsadida narsa va hodisa nomini bildiruvchi so‘zdan oldin qo‘llaniladi. 
Darhaqiqat, sifatlashlar predmet narsa yoki hodisaning belgisini konkretlashtiradi, shu jarayonda 
fikrning emotsional bo‘yoqdorligini oshiradi. Sifatlash tasvir etilayotgan voqea-hodisaning 
xarakterli tomonlarini, boshqa voqea-hodisadan ajralib turuvchi belgilarini konkretlashtirib, 
ta’kidlab ko‘rsatadi.”
[Умурқулов Б.., 1990:66-67]. 
Shoirning “Martin Iden” she’rida sifatlashlar vositasida ifoda mazmuni kuchaytirilgan. 
Matndagi “dalli”, “alamkor” sifatlashlari inson ichki olami tasvirini bersa, keyingi misralarda 
qo‘llanilgan “masxaraboz”, “didsiz”, “molparast”, “olchoq, “johil”, “so‘qqabosh” so‘zlari nutq 
obektini ta’riflash vazifasini bajargan: