I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

11.2. Raqobatlashuvchi firmaning daromadi 

 

Raqobat  bozoridagi  firma  iqtisodiyotdagi  boshqa  ko`plab  firmalar  kabi  o`z 

foydasini  (umumiy  daromad  ayiruv  umumiy  mablag`)  maksimallashtirishga 

harakat  qiladi.  Buni  qanday  amalga  oshishini  bilish  uchun,  biz  birinchi 

raqobatdosh firmaning daromadini ko`rib chiqamiz. Yanada aniqlik kiritish uchun 

A firmaning faoliyati bilan tanishamiz. 

A  firma  qanchadir  Q  miqdorda  mahsulot  ishlab  chiqaradi  va  mahsulotning 

birligini  bozor  P  narxida  sotadi.  Firmaning  umumiy  daromadi      P  x  Q  dir.  Misol 

uchun, agar bir birlik mahsulot 3$ bo`lsa, firma 2000 birlik mahsulot sotadi, uning 

umumiy daromadi 6 000 $ bo`ladi. 

A  firma  taklif  qilayotgan  mahsulot  hajmi  jahon  mahsulot  bozori  bilan 

taqqoslanganda sezilarsiz bo`lganligi sababli, u bozor sharoiti bergan narxni qabul 

qiladi.  Bu  degani  mahsulotning  narxi  A  firmaning  ishlab  chiqargan  va  sotgan 

mahsulotlarining soni qanchaligiga bog`liq emas. Agar A firma sut ishlab chiqarish 

miqdorini  ikki  barobar  ko`paytirsa,  ya'ni  2000  gallon  qilsa,  sut  narxi  o`zgarmay 

qoladi,  ammo  umumiy  daromad  12,000$  bo`ladi.  Natijada  umumiy  daromad 

 

223 

mahsulotning miqdoriga to`g`ri mutanosib bo`ladi. 

 

1- jadvalda A firmaning daromadi ko`rsatilgan. Birinchi ikki ustunda A firma 

ishlab  chiqargan  mahsulotning  miqdori  va  uni  bozorda  sotiladigan  narxi 

ifodalagan. Uchinchi ustun esa A firmaning umumiy daromadini ko`rsatib bergan, 

ya`ni u 1 litr sut narxini uning miqdoriga ko`paytirish natijasiga teng.  

O`rtacha  va  chekli  daromad  tushunchalaridan  biz  oldingi  boblarda 

mablag`larni  tahlil  qilish  uchun  foydalangan  edik,  bu  yerda  esa  daromadni  tahlili 

uchun  bu  zarurdir.  Buni  yaxshilab  tushunish  uchun  ikki  savolga  javob  berish 

lozim: 



 

Bir litr sut uchun A firma qancha daromad oladi? 



 

Agar  A  firma  sut  ishlab  chiqarishni  bir  litrdan  oshirsa,  uning 

qo`shimcha daromadi qancha bo`ladi? 

Bu savollarga 1 jadvaldagi oxirgi ikki ustun javob beradi. 

1-jadvaldagi  to`rtinchi  ustun  o`rtacha  daromadni  ko`rsatadi,  ya`ni  umumiy 

daromad hisoblanadi (uchunchi ustun) ishlab chiqarish miqdoriga bog`liq.  

Ushbu  holat  raqobatli  bozor  va  boshqa  hil  firmalarga  qo`llanilishi  mumkin 

bo`lgan  umumiy  qoidani  ko`rsatadi:  umumiy  daromad  ishlab  chiqarish 

miqdorining ko`patmasiga teng (P x Q), o`rtacha daromad esa umumiy daromadni 

ishlab  chiqarilgan  miqdorga  bo`lish  orqali  aniqlanadi.  Shu  sababdan  barcha 

firmalar uchun o`rtacha daromad mahsulotning narxiga tengdir. 

 

 

Beshinchi  ustun  chekli  daromad  bo`lib,  qo`shimcha  sotilgan  mahsulotdan 

Jadval 

Raqobatlashuvchi 

firma uchun 

umumiy, 

o’rtacha, va  

chekli daromad 

 

Miqdor 

Narx

 

Umumiy daromad

 

O’rtacha daromad

 

Chekli daromad

 

 

224 

umumiy  daromadning  o`zgarishidir.  1  jadvalda  chekli  daromad  bir  litr  sutning 

narxi  6$ga teng. Ushbu natija raqobatli bozor uchun qo`llanilishini ko`rsatadigan 

qoida umumiy daromad (P x Q), P esa raqobatli bozor uchun o`zgarmas. Demak, Q 

bir  birlikka  o`sganda,  umumiy  daromad  P  dollarga  ko`payadi.  Raqobatli  bozor 

uchun chekli daromad mahsulotning narxiga tengdir. 

 

11.3. Foydani maksimallashtirish va raqobatli firmalarning taklif egri 

chizig`i 

 

Raqobatli  firmalarning  maqsadi  foydani  maksimallashtirishidir,  bu  esa 

umumiy  daromaddan  umumiy  xarajatlarni  ayirib  tashlanishiga  tengdir. 

Firmalarning  taklifi  qarorini  tahlil  qilishni  2  jadval  bilan  boshlasak.  Jadvalning 

birinchi  ustunida  A  firma  ishlab  chiqargan  sut  miqdorlarining  ma`lumotlari 

berilgan. Ikkinchi ustun firmaning umumiy daromadini ifodalasa, ya`ni 1 litr sut $6 

narxini  miqdor  ko`paytmasiga  teng,    uchinsi  ustun  firmaning  umumiy  xarajatini 

ko`rsatadi.  Umumiy  xarajat  doimiy  xarajatlarni  o`z  ichiga  olib,  u  3$  deb 

belgilangan, o`zgaruvchan xarajatlar esa mahsulotning miqdoriga bog`liq. 

To`rtinchi  ustunda  firmaning  foydasi  ko`rsatilgan,  bu  umumiy  daromaddan 

umumiy  xarajatlarni  ayirish  orqali  hisoblangan.  Agar  firma  hech  narsa  ishlab 

chiqarmasa, u 3$ yo`qotadi. Agar firma bir litr sut ishlab chiqarsa, uning foydasi 

1$, agar ikki  litr  ishlab  chiqarsa, 4 $  foyda  qiladi. Sababi,  A  firmaning  maqsadi 

foydani maksimallashtirishdir. Misolga ko`ra, firma to`rt yoki besh litr sut ishlab 

chiqarsa, uning foydasi 7$ ga chiqib, foyda maksimallashadi.  

A  firmaning  qaroriga  boshqacha  nazar  bilan  ham  qarash  mumkin:  A  firma 

foydani  maksimallashtirish  imkoniyatini  beruvchi  miqdorini  ishlab  chiqarilgan 

mahsulotning  chekli  xarajatlarini  chekli  daromad  bilan  solishtirish  orqali  topishi 

mumkin.  2  jadvaldagi  5  chi  va  6  chi  ustunlarda  umumiy  daromad  va  umumiy 

xarajatlar  hamda  mahsulot  miqdorlari  o`zgarishi  natijasida  hisoblab  chiqarilgan 

chekli  daromad  va  chekli  xarajatlarni  va  oxirgi  ustun  har  bir  qo`shimcha  ishlab 

chiqarilgan  miqdor  uchun  foydani  ko`rsatib  beradi.  Firma  ishlab  chiqargan 

birinchi litr sutning chekli daromadi 6 $, chekli xarajatlari esa 2 $dir. Shu sababli 

 

225 

1 litr sut ishlab chiqarishning foydasi 4 $ga (-3$ dan 1$ gacha) oshadi. Ikkinchi 

litr  sutning  chekli  daromadi  6  $,  chekli  xarajatlari  esa  3  $dir.  Bunda  1  litr  sut 

ishlab  chiqrishning  foydasi  3$  ga  (1$  dan  4$  gacha  )  oshadi.  A  firma  sut  ishlab 

chiqarishni 5 litrga yetkazsa, vaziyat o`zgaradi. Oltinchi litrning chekli daromadi 

6  $, chekli  xarajatlari  esa  7 $dir. Shu  sababdan ishlab  chiqarish  foydani 1 $  (7$ 

dan  6$  gacha)  kamaytirishi  mumkin.  Natijada  A  firma  5  litrdan  ortiq  sut  ishlab 

chiqara olmaydi.  

Agar  chekli  daromad  chekli  xarajatlardan  yuqori  bo`lsa,  firma  yana  sut 

ishlab  chiqargani  ma'qul,  bu  ularga  foyda  keltiradi.  Agar  chekli  daromad  chekli 

xarajatlardan  past  bo`lsa,  mahsulot  ishlab  chiqarmagani  ma'qul.  Agar  A  firma 

yaxshilab  o`ylab  cheklilik  tamoyillarga  asoslangan  holda  mahsulotni  ishlab 

chiqarsa ular foydani maksimallashtirgan bo`ladi. 

 

 

Tahlilimizni  davom  ettirib,  1-rasmdagi  xarajatlar  egri  chizig`ini  ko`rib 

chiqamiz.  Ular  uchta  asosiy  xususiyatga  ega:  chekli  xarajatlar  egri  chizig`i 

yuqoriga qarab ko`tariladi. Umumiy o`rtacha xarajatlar esa U shakliga ega bo`ladi. 

va  chekli  xarajatlar  egri  chizigi  umumiy  o`rtacha  xarajatlarning  eng  oxirgi 

minimum  nuqtasida  tutashadi.    Shuningdek,  diagrammada  bozor  narxi  gorizontal 

chiziq  bilan  ko`rsatilgan.  Uning  o`rtacha  va  chekli  daromadlariga  mos  keladi. 

Boshqacha  so`z  bilan  aytganda,  narx  firma  ishlab  chiqarmoqchi  mahsulot 

Jadval 

Miqdor 

Umumiy 

daromad

 

Umumiy 

xarajat

 

Foyda 

Chekli daromad

 

Chekli 

xarajat

 

Foydadagi 

o’zgarish

 

Foydani 

maksimallashtirishga 

doir misol 

 

 

226 

miqdoriga  bog`liq  emas.  Narx  chizig`i  gorizontaldir,  chunki  firma  narxni  qabul 

qiluvchi hisoblanadi. Firmaning ishlab chiqarish hajmidan qat'iy nazar narx bir xil 

bo`ladi.  Shuni  esdan  chiqarmangki,  raqobatli  firmaning  o`rtacha  va  chekli 

xarajatlari kabi narxlari ham tengdir. 

 1-rasmdan  biz  daromadni  maksimallashtiradigan  mahsulot  miqdorini  topish 

uchun foydalanamiz. Tasavvur qiling, firmaning ishlab chiqargan mahsulotlari soni 

Q1.  Ishlab  chiqarishning  bu  darajasida  chekli  daromad  chekli  xarajatlardan  ko`p 

bo`ladi.  Ya'ni,  agar  firma  ishlab  chiqarish  miqdorini  bir  birlikka  ko`paytirsa, 

qo`shimcha daromad qo`shimcha xarajatlardan ustun bo`ladi. Foyda, ya'ni umumiy 

daromaddan  umumiy  xarajatlarni  ayirib  tashlanishiga  teng  bo`ladi  va  u  o`sib 

boradi. Bu jadvalda chekli xarajatlarning egri chizig`i, o`rtacha umumiy xarajatlar, 

o`rtacha o`zgaruvchan xarajat egri chizig`i ko`rsatilgan. 

 

Bu rasm chekli xarajatlar egri chizig`i (MC), o`rtacha umumiy xarajatlar egri 

chizig`i  (ATC),  va  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlar  egri  chizig`i  (AVC)ni 

ko`rsatadi. U shuningdek chekli daromad (MR) va o`rtacha daromadga (AR) teng 

bozor narxini  ham ko`rsatadi. Q

1

 miqdorda, chekli daromad MR

1

 chekli xarajatdan 

oshib  ketadi  MC

1

,  shuning  uchun  ishlab  chiqarishning  oshishi  foydani 

ko`paytiradi.  Q

2

  miqdorda  chekli  xarajatlar  chekli  daromaddan  yuqori  bo`ladi, 

Rasm 

Raqobatli firma uchun foydani maksimallashti

rish 

 

Firma o’z foydasining 

maksimumiga  chekli 

xarajat chekli daromadga 

teng bo’lganda erishadi.  

Miqdor 

Xarajatlar 

va daromad 

Raqobatli firma uchun foydani maksimallashtirish 

 

 

227 

shuning  uchun  ishlab  chiqarisahning  kamayishi  foydani  ko`paytiradi.  Foydani 

maksimallashtiradigan  miqdor  gorizantal  narx  chizig`i  chekli  xarajatlar  chizig`ini 

kesib o`tganda topiladi.  

Shunga  ko`ra,  agar  chekli  daromad  chekli  xarajatlardan  ko`p  bo`lib,  Q

1

da 

bo`lsa, firma o`zining foydasini ishlab chiqarishni kengaytirish bilan orttiradi. Agar 

ishlab  chiqarish  miqdori  Q

2

da  bo`lsa,  shunga  o`xshash  sabab  qo`llaniladi.  Bu 

holda,  chekli  xarajatlar  chekli  daromaddan  yuqori  bo`ladi.  Agar  firma  ishlab 

chiqarishni 1 punktga kamaytirsa, tejalgan xarajatlar yo`qotilgan daromaddan o`tib 

ketadi.  Shuning  uchun,  Q

2

dagidek  chekli  daromad  chekli  xarajatdan  kam  bo`lsa, 

firma  foydani  ishlab  chiqarishni  kamaytirish  orqali  ko`paytiradi.  Mahsulotga 

nisbatan  chekli  moslashishning  qayerda  tugashi  firmani  mahsulotni  past  darajada 

yoki  yuqori  darajada  ishlab  chiqarishiga  bog`liqdir,  firma  mahsulotni  maksimal 

darajada  ishlab  chiqarishiga  erishguncha  u  o`z  mahsulotlarini  moslashtirib  turadi. 

Bu tahlil foydani maksimallashtirish uchun 3 asosiy qoidani o`zi ichiga oladi: 



 

Agar  chekli  daromad  chekli  xarajatdan  katta  bo`lsa,  firma  mahsulot  ishlab 

chiqarishni oshirishi kerak; 



 

Agar chekli xarajat chekli daromaddan yuqori bo`lsa, firma mahsulot ishlab 

chiqarishni pasaytirishi kerak; 



 

Mahsulotning  foydasini  maksimallashtirish  darajasida  chekli  xarajat  ham, 

chekli daromad ham tenglashishi kerak. 

Bu  qoidalar  firma  foydasini  maksimallashtirishda  oqilona  qaror  uchun 

zarurdir.  Bular  nafaqat  raqobatli  firmalarga,  balki  boshqa  turdagi  firmalarga  ham 

mos keladi.  

  Agar narx oshsa firma chekli daromadi chekli xarajatidan yuqori bo`ladi va 

u  yana  mahsulot  ishlab  chiqarishga  kirishadi.  Firmalar  chekli  xarajatining  egri 

chizig`i  har  qanday  narxga  firmani  mahsulot  ta'minlab  berishini  belgilaydi  va 

chekli  mablag`ining  egri  chizig`i  raqobatli  firmaning  taklif  egri  chizig`ii 

hisoblanadi.  

11.4. Faoliyatni to`xtatish uchun firmalarning qisqa muddatli qarori 

Biz  firmalarning  qancha  mahsulot  ishlab  chiqarishini  tahlil  qildik.  Ba'zi 

 

228 

hollarda  firma  mahsulot  ishlab  chiqarishni  to`xtatib,  firmani  yopishi  mumkin. 

Bunda  firmani  vaqtincha  yopilishi  yoki  bozordan  butunlay  chiqib  ketishi 

o`rtasidagi  farqni  tushunish  lozim.  Firma  faoliyatni  to`xtatish  bu  qisqa  muddatli 

qaror  bo`lib,  bozordagi  shart-  sharoitdan  kelib  chiqqan  holda  u  biroz  muddatga 

mahsulot ishlab chiqarishni to`xtatib turadi. Firmaning bozordan chiqishi esa uzoq 

muddatli qaror bo`lib, bunda u bozorni tark etadi. Qisqa muddatli va uzoq muddatli 

qarorlar bir- biridan farq qiladi, sababi qisqa muddatli davrda ko`p firmalar doimiy 

xarajatlarni oldini ololmaydi, ammo bu uzoq muddatli davrda qaror qabul qilishda 

amalga  oshadi.  Yana,  vaqtinchalik  faoliyatni  to`xtatib  turishda  firma  doimiy 

xarajatlarni  to`lashiga  to`g`ri  keladi,  bozorni  tark  etayotgan  firma  esa  doimiy 

xarajatlarni ham, o`zgaruvchan xarajatlarni ham to`lashi shart emas.   

Misol  qilib,  fermerlar  qabul  qiladigan  ishlab  chiqarish  qarorini  olaylik,  yer 

uchun  xarajatlar  fermerning  doimiy  xarajatlaridir.  Agar  fermer  bir  mavsumda 

dehqonchilik  qilishni  istamasa,  uning  yeri  bo`sh  yotadi  va  u  xarajatini  qoplay 

olmaydi.  Bunday  holatda  bir  mavsum  uchun  vaqtinchalik  faoliyatni  to`xtatishga 

to`g`ri  keladi.  Agar  fermer  dehqonchilikni  butunlay  tashlashni  xohlasa,  yerni 

sotishiga to`g`ri keladi.  

 

 

Narxlarning  P

1

  dan  P

2

  ga  ko’tarilishi  firma  foydasini  Q

1

  dan  Q

2

  ga  oshiradi. 

Chekli  xarajatlar  egri  chizig`i  bozorning  har  qanday  narxlarida  firmaning  taklifi 

miqdorini ko’rsatganligi sababli, bu firmaning taklif egri chizig’idir.  

Endi  keling  fermerni  qaysi  holatda  o`z  faoliyatini  to`xtatishi  mumkinligini 

Rasm 

Miqdor 

Narx 

Chekli xarajatlar 

raqobatlashgan firmaning 

taklif chizig’i sifatida.  

 

229 

ko`rib  chiqamiz.  Agar  fermer  o`z  faoliyatini  to`xtatsa,  u  mahsulotdan  oladigan 

daromadini  yo`qotadi.  Shu  bilan  birgalikda  mahsuloti  uchun  o`zgaruvchan 

xarajatlarni  tejab  qoladi,  ammo  doimiy  xarajatlarni  to`lashda  davom  etadi. 

Shunday  qilib,  firma  o`z  faoliyatini  uning  daromadi  ishlab  chiqarishning 

o`zgaruvchan xarajatlaridan past bo`lsagina to`xtatishi mumkin,. 

Quyidagi matematik tushuntirish faoliyatni to`xtatish tushunchasiga oydinlik 

kiritadi.  Agar  TR  umumiy  daromadni  izohlasa,  VC  esa  o`zgaruvchan  xarajatlar 

deb olsak, unda firma qarori quyidagicha yoziladi: 

TR < VC 

  Agar  o`rtacha  umumiy  daromad  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlardan  past 

bo`lsa, firma o`z faoliyatini to`xtatadi.  Buni miqdorga Q ga bo`lish orqali amalga 

oshiramiz. 

TR/Q < VC/Q 

Tengsizlikning  chap  tarafi  umumiy  daromad  (TR)  narxni  (P) miqdorga  (Q) 

ko`paytirilishidan  kelib  chiqadi  P  x  Q,  VC/Q  esa  o`zgaruvchan  xarajatlarni 

miqdorga  bo`linishidan  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlar  (AVC)  chiqadi.  Va 

firma o`z faoliyatini to`xtatilishi quyidagicha ifodalanadi: 

P < AVC 

Agar  mahsulot  narxi  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlardan  past  bo`lsa,  firma 

o`z  faoliyatini  to`xtatadi.  Agar  narx  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlarni 

qoplamasa,  firma  o`z  faoliyatini  to`xtatgani  ma'qul.  Firma  o`z  faoliyatini 

to`xtatishi  bilan  o`z  mablag`larini  yo`qotishi  mumkin,  agar  ishlab  tursa,  undan 

ham  ko`proq  mablag`  yo`qotishlariga  to`g`ri  keladi.  Kelajakda  shart-sharoitlar 

o`zgarib  narx  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlardan  ortiq  bo`lishiga  olib  kelsa, 

firma qayta ochilishi mumkin.  

Agar  firma  hech  narsa  ishlab  chiqarmasa  mahsulotning  narxi  uning  chekli 

xarajatiga teng bo`ladi.   Agar  narx  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlarni  qoplamasa, 

firma o`z faoliyatini to`xtatgani ma'qul. 

Iqtisodchilar  qayta  tiklanmaydigan  va  allaqachon  yo`qotilgan  mablag`larga 

yo`qotilgan  mablag`lar  deyishadi.    Sababi  yo`qotilgan  mablag`  ustida  hech  narsa 

 

230 

qilib bo`lmaydi, qaror chiqarishda ham ularni inobatga olib bo`lmaydi. 

 

 

 

Qisqa  muddatli  davrda,  raqobatlashgan  firmaning  taklif  egri  chizig’i,  ya`ni 

uning  chekli  xarajatlar  ergi  chizig’i  agar  P  AVC  dan  katta  bo’lsa,

 

o’rtacha 

o’zgaruvchan  xarajatlardan  yuqorida  bo’ladi.  Agar  narx  o’rtacha  o’zgaruvchan 

xarajatlardan kichik bo`lsa, pastga tushib ketadi.  

Firmalarning  faoliyatini  to`xtatish  haqidagi  qarorini  tahlil  qilar  ekanmiz, 

yo`qotilgan  mablag`lar  bunga  misol  bo`la  oladi.  Firmalar  vaqtinchalik  faoliyatini 

to`xtatishi  bilan  doimiy  xarajatlarni  to`lashlari  shart.  Natijada  doimiy  xarajatlar 

qisqa  muddatda  yo`qolib  boradi,  firma  ishlab  chiqarishda  ularni  rad  qilishi 

mumkin. Firmaning qisqa muddatli taklif egri chizig`i  chekli  xarajatlarning 

bir 

qismi  bo`lib,  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlarga  tegishlidir  va  doimiy 

mablag`xarajatlarning miqdori taklif qaroriga ta'sir qilmaydi.  

11.5. Firmalarning uzoq muddatli davrdagi qarori 

Firmalarning  uzoq  muddatli  davrdagi  qarorida  bozordan  chiqish  faoliyatni 

to`xtatish  bilan  barobar.  Agar  firma  bozordan  chiqsa  mahsulot  savdosidan 

keladigan daromadni  yo`qotadi. Ammo u nafaqat  o`zgaruvchan xarajatlarni, balki 

doimiy  mablag`xarajatlarni  ham  tejab  qoladi.  Shu  sababdan  firma  uning  umumiy 

xarajatlari ishlab  chiqarish  daromadidan kam  bo`lsa, u bozordan  chiqishga to`g`ri 

keladi.  

Biz  bu  tushunchani  matematik  tushuntirish  orqali  yanada  aniqroq  qilamiz. 

Agar TR umumiy daromadni bildirsa, TC esa umumiy xarajatlarni bildiradi.  

Rasm 

Miqdor

 

Xarajat 

Qisqa muddatda firma agar P 

AVCdan katta bo’lsa, MC 

egri chizi’gida ishlab 

chiqaradi  

 

… Ammo 

agar P

bo’lsa, 

pasayadi.  

Raqobatlashgan firmaning 

qisqa muddatli taklif egri 

chizig’i.  

 

231 

Agar  

TR < TC 

bo`lsa, firma bozordan chiqadi 

Agar o`rtacha daromad o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlardan past bo`lsa, firma 

bozordan chiqadi.  Buni miqdorga Q ga bo`lish orqali amalga oshiramiz. 

TR/Q < VC/Q 

 bo`lsa firma bozordan chiqadi 

Tengsizlikning 

chap 

tarafi 

umumiy 

daromad 

narxni 

miqdorga 

ko`paytirilishidan  kelib  chiqadi  P  x  Q,  VC/Q  esa  o`zgaruvchan  xarajatlarni 

miqdorga  bo`linishidan  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlar  (AVC)  chiqadi.  Va 

firmani bozordan chiqishi quyidagicha ifodalanadi: 

P < AVC 

 bo`lsa firma bozordan chiqadi 

Bunday  tahlil  yangi  ish  boshlashni  istagan  tadbirkorlar  uchun  ham  to`g`ri 

keladi. Firma bozorga kirib kelishi mumkin, qachonki u foyda ko`rishni boshlasa, 

ya`ni 

P > AVC 

bo`lsa firma bozorga kiradi.  

Endi  raqobatli  firmaning  uzoq  muddatli  davrda  foydani  maksimallashtirish 

strategiyasini ko`rib chiqamiz.  

Bozorga  kirish  va  chiqishni  tahlil  qilar  ekanmiz,  uning  foydasini  tahlil 

qilishimiz  foydali.    Foyda  umumiy  xarajatni  (TC)  umumiy  daromaddan  (TR) 

ayirish natijasiga teng: 

TR  - TC = Foyda 

Bu  ta'rifni  miqdorga  (Q)  ko`paytirish  va  bo`lish  orqali  amalga  oshirishimiz 

mumkin: 

 

(TR/Q – TC/Q) x Q = Foyda 

E'tibor berish kerakki,  TR/Q  bu o`rtacha daromaddir, ya`ni narx P,    TC/Q 

esa o`rtacha umumiy xarajatdir: 

 

 

232 

Foyda = (P  - ATC) x Q 

Bu yo`l bilan ifodalash firmaning foydasini o`lchashda yordam beradi.  

 

 

 

 

 

 

 

5-chizmaning    a  bo`limi  shuni  ko`rsatadiki,  firma  foydaga  ishlamoqda.  Biz 

ilgari  muhokama  qilganimizdek,  firma    narx  chekli  xarajatga  teng  bo`lgandagi 

miqdorda  mahsulot  ishlab  chiqarish  orqaligina  foydani  maksimallashtirish 

mumkin.  Endi  ajratilgan  to`rtburchakka  qarang,  to`rtburchakning  balandligi  P-

ATC,  narx  bilan  o`rtacha  umumiy  xarajat  o`rtasidagi  farq.  To`rtburchakning 

kengligi  (eni)  Q,  ishlab  chiqaarilgan  mahsulot  miqdori.  Shu  sababli  to`rtburchak 

yuzasi (P-ATC)*Q, firma foydasidir. 

Shunga o`xshash, shu chizmaning b bo`limi (manfiy foyda) firma yo`qotishini 

ko`rsatadi.  Bu  holatda,  foydani  maksimallashtirish  yo`qotishni  minimallashtirish 

demakdir, bu  yana  bir  marotaba  narx  chekli xarajatga teng bo`lgandagi  miqdorda 

mahsulot ishlab chiqarish orqalidir.  Endi, bo`yalgan to`rtburchakka etibor bering, 

to`rtburchakning  bo`yi  (ATC-P),  va  eni  Q,  yuzasi  esa  (ATC-P)*Q,  firmaning 

yo`qotishidir.  Chunki  firma  bu  holatda  o`zining  umumiy  harajatini  qoplashga 

yetadigan  daromad  olmayapti.  Firma  bozordan  chiqish  uchun  uzoq  muddatli 

qarorni tanlashi mumkin.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Rasm 

Xarajat 

Raqobatlashgan firmaning 

uzoq muddatli taklif egri 

chizig’i.  

Miqdor 

… 

ammo 

chiqadi 

agar 

Pbo’lsa.

   

Uzoq muddatli davrda, firma 

MC egri chiziqda ishlab 

chiqaradi. Agar P>ATC

 

bo’lsa

  

 

 

233