I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot
Nega opek neftning yuqori narxini ushlab turishda muvaffaqiyatsizlikka
Download 3.43 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- RASM Neft hajmi
- Neft narxi
- Dunyo neft bozoroda taklif ha»mining qisqarishi (a) Qisqa muddatli davrda neft bozori
- RASM Narkotik narxi
- Narkotikdan noqonuniy foydalanishni kamaytirishga qaratilg an siyosat
- Tayanch so`z va iboralar
- V BOB. NARX USTIDAN NAZORAT VA BOZOR FAOLIYATI 5.1. Maksimal va minimal narxlar
|
Nega opek neftning yuqori narxini ushlab turishda muvaffaqiyatsizlikka uchradi? O`tgan bir necha o`n yillik mobaynida jahon iqtisodiyoti uchun eng ko`p putur yetkazadigan hodisalar neft bozorida vujudga kelmoqda. 1970-yilda neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti (OPEK) a’zolari daromadni ko`paytirish maqsadida neftning jahon narxini oshirishga qaror qilishdi. Bu maqsadga ular birgalikda neft miqdorini qisqartirish orqali erishishdi. 1973-yildan 1974-yilgacha neftning narxi 50 % dan yuqoriroqqa ko`tarildi. Bir necha yildan so`ng, OPEK bu ishni yana bir amalga oshirdi. 1979-yildan 1981-yilgacha neft narxi qariyb ikka barobar ko`tarildi. Biroq OPEK yuqori narxni ushlab turishni qiyin deb topdi.1982-yildan 1985-yilgacha neftning narxi yiliga 10% dan pasaydi. Tez orada esa OPEK davlatlari o`rtasida qoniqmaslik va tartibsizlik keng yoyildi. 1986-yilda OPEK a’zolari o`rtasidagi hamkorlik butunlay sindi va neftning narxi 45% ga keskin pasaydi. 1990-yilda neftning narxi 1970-yildagi narx bilan bir xil edi va 90-yillarda uning narxi deyarli o`zgarmadi( XXI asrning 1-o`n yilligida neftning narxi yana oshdi, lekin OPEK uni kamaytirganidan emas, balki neftga bo`lgan talab oshganligidan va Xitoy iqtisodiyoti shiddat bilan ko`tarilayotganidan). 1970-1980-yillardagi OPEK hodisasi qisqa muddatda va uzoq muddatda talab va taklif qanday harakatlanishini ko`rsatadi. Qisqa muddatda neftga bo`lgan talab va taklif nisbatan elastik emas. Taklif elastik emas, chunki ma’lum neft zaxiralari va neft qazib chiqarish hajmi tez o`zgarmaydi. Talab ham elastik emas, chunki sotib olish narxdagi o`zgarishlarga tez javob qaytarmaydi. Demak, 8- chizmada ko`rsatilganidek, qisqa muddatdagi taklif talab tik qiya holda turadi. Taklif S
1 dan S
2 ga o`zgarganda, P 1 dan P
2 ga narxning ko`tarilishi katta bo`ladi. Uzoq muddatda vaziyat ancha farqlidir. Uzoq vaqt mobaynida, OPEK dan tashqari neft ishlab chiqaruvchilar yuqori narxlarga javoban neft tadqiqotlarini ko`paytiradilar va ishlab chiqarishning yangi kuchlarini barpo etishadi. Istemolchilar esa tejashga harakat qilishadi, masalan eski samarasiz mashinani yangisiga almashtirishadi. Demak, 8-chizmada ko`rsatilganidek, uzoq muddatli
75
talab va taklif egri chizig`ielastik hisoblanadi. Uzoq muddatda taklif egri chizig`ining S 1 dan S
2 ga o`zgarishi narxning ozgina ko`tarilishiga sabab bo`ladi.
narxini ushlab turishga erishganini ko`rsatadi. OPEK mamlakatlari neft ishlab chiqarishni qisqartirishga kelishishganda, ular taklif egri chizig`ini chap tomonga surishdi. OPEK mamlakatlarining har bir kam neft sotganligiga qaramasdan, ular narxni ko`tarib daromadlarini ham qisqa vaqtda oshirishdi. Uzoq muddatda esa, talab va taklif elastik bo`lganda, taklifning bir xil kamayishi taklig egri chizig`ini gorizontal tomonga surdi va narxda biroz o`sish kuzatildi. Shunday qilib, uzoq muddatda taklifni qisqartirish kamroq foyda keltiradi. Kartel uzoq muddatdan ko`ra qisqa muddatda narxni oshirish oson ekanligini o`rgandi. Giyohvand moddalarni taqiqlash unga doir jinoyatlar sonini oshiradimi yoki kamaytiradimi? Jamiyatimiz duch kelayotgan muammolardan biri – bu geroin, kokain kabi giyohvand moddalardan foydalanish. Bu moddalarning ko`plab salbiy ta’siri
1. Qisqa m}ddatli davrda, talab va tafli noelastik bo’lganda taklif siljis%i 2 … narxni keskin o’sishini boshlab beradi 2 … narxni seki~ o’sishini boshlab beradi 1. Uzoq muddatli davrda, talab va t@fli noelastik bo’lganda taklif siljishi…
Neftga talab pasayganda, bunga javob berish ma’lum bir vaqt>talab qiladi. Qisqa muddatli davrda, (a) panelda talab va takliµ biroz noelastik. shu tariqa taklif egri chizig’ining S 1 dan
S 2 Ága siljishi narxni oshiradi. Aksincha uzoq muddatli davrda esa _aklif va talab biroz elastik.
taklif ha»mining qisqarishi
(b) Uzoq muddatli davrda neft bozori 76
mavjud. Biri shuki, giyohvand moddaga bog`lanib qolish odamlarning va ularning oilasining hayoti barbod bo`lishiga olib keladi. Boshqa tomondan esa pul topish maqsadida giyohvand odam o`g`irlikka va boshqa
jinoyatlarga qo`l
uradi.Noqonuniy moddalardan foydalanishni cheklash maqsadida Qo`shma Shtatlar hukumati mamlakatga givohvand moddalarning oqimini qisqartirish uchun har yili milliard dollar mablag` ajratadi. Talab va taklif mexanizmlaridan foydalangan holda bu narkotik moddalarni to`xtatish siyosatini tekshiramiz. Tasavvur qiling hukumat giyohvand moddalarga qarshi urushda qatnashadigan federal agentlar sonini oshirdi. Noqonuniy dorilar bozorida nima sodir bo`ldi? Odatdagidek biz 3 qadamda savolga javob beramiz. Birinchidan, biz talab yoki taklif egri chizig`ining o`zgarganini ko`rib chiqamiz. Ikkinchidan, o`zgarishning qaysi tomonga bo`lganini kuzatamiz. Uchunchidan, biz o`zgarish muvozanat narxi va miqdoriga qanday ta’sir etganini ko`ramiz. Garchi narkotiklarni to`xtatishning maqsadi ulardan foydalanishni qisqartirishga qaratilgan bo`lsa ham, uning aniq ta’siri xaridorlarga emas balki sotuvchilargadir.Hukumat mamlakatga bir necha narkotik moddalarni kirishini to`xtatgan va ko`plab kontrabandachilarni hibsga olgan paytda, bunday moddalar narxi oshadi va shu sababli ularning miqdori kamayadi. Giyohvand moddaga bo`lgan talab, ya’ni istalgan narxda sotib oladiganlar soni o`zgarmaydi. 9- chizmada ko`rsatilganidek, taqiq taklif egri chizig`ini chap tomonga S 1 dan S 2 ga
surdi, talab esa o`zgarishsiz qoldi. Muvozanat narxi P 1 dan P 2 ga ko`tarildi, muvozanat miqdor esa Q 1 dan Q 2 ga pasaydi. Muvozanat miqdorining kamayishi shuni ko`rsatadiki, narkotik moddalarning taqiqi ulardan foydalanishni qisqartirdi. Lekin giyohvand moddalarga doir jinoyatlarchi? Bu savolga javob berish uchun, giyohvand moddalardan foydalanuvchilar to`lagan pullarining umumiy qiymatini hisoblaymiz. Chunki juda kam giyohvandlar narxlar oshganda odatlaridan voz kechadi, bu degani bunday moddalarga bo`lgan talab elastik emas. 77
Agar talab elastik bo`lmasa, giyohvand moddalar bozoridagi umumiy daromad ko`tariladi. Chunki giyohvand moddalardan foydalanishga nisbatan narx ancha ko`tarilgan bo`ladi. Bu esa giyohvandlar to`laydigan umumiy pul miqdorini oshiradi. Giyohvandlar o`zlarining ehtiyojini qondirish maqsadida o`g`irlik qilishga ham to`g`ri keladi, ularga avvalgidan ham ko`proq pul zarur bo`ladi. Demak, giyohvand moddalarni to`xtatish siyosati unga doir jinoyatlar sonini oshiradi. Bu siyosatning salbiy ta’siri sababli bir necha mutahassislar muqobil yechimini topishga bahslashmoqdalar.
Giyohvand moddalar taklifini qisqartirgandan ko`ra, siyosatchilari giyohvand moddalar haqida ta’lim berish orqali ularga bo`lgan talabni qisqartirishga harakat qilishlari mumkin. Muvaffaqiyatli ta’limning ta’siri 9-chizmada ko`rsatilgan. Talab egri chizig`i chapga D 1 dan D
2 ga surilgan. Natijada muvozanat miqdori Q 1 dan Q 2 ga va muvozanat narx esa P 1 dan P
2 ga tushgan. Umumiy daromad ham pasaygan. Shunday qilib, giyohvand moddalar kirishini to`xtatishga farqli o`laroq, ta’lim ham ulardan foydalanishni, ham ularga doir jinoyatlar sonini kamaytirishni ta’minlaydi.
narxi
1. Narkotikni ta’qiqlash narkotik taklifini k¢maytiradi
2. … narx ko’tariladi…
3. … narkotik sotuvi kamayada 1. Narkotikka qarshi o’qitish narkotikka talabni kamaytiradi 2. … narx p asayadi…
3. … narkotik so1uvi kamayadi
Narkotikni ta’qiqlash taklif hajmini S 1
dïn S 2 ga kamaytiradi (a). Agar narkotikka bo’lgan talab noelasti¨ bo’lsa, narkotikdan foydalanish kam ayishiga qaramasdan unga to2lanadigan to’lov hajmi ortadi. Aksincha, narkotikka qarshi o’qi0ish narkotikka bo’lgan talabni D 1 dan D 2 ga kamaytiradi (b). Bi oq bunda narx va miqdor ham kamayib, undan foydalanuvchilar toÍonidan to’lanadigan to’lovlarni kama ytiradi
(a) Narkotikni ta’qiqlash (b) Naðkotikka qarshi o’qitish 78
Giyohvand moddalarni to`xtatish tarafdorlari siyosatning uzoq muddatli ta’siri qisqa muddatlidan ko`ra farqli deb biladi, chunki talab elastikligi vaqtga bog`liq. Talab qisqa muddatda elastik bo`lmas, chunki og`uga o`rganib qolganlarga narxning o`tarilishi ta’sir etmaydi. Lekin vaqt o`tgan sari talab elastikbo`lib boraveradi, chunki yuqori narx yoshlar orasida bu moddalarni sinab ko`rishdan qaytaradi va vaqt o`tgan sayin faqatgina sanoqli giyohvandlar qoladi. Bunday holatda, giyohvand moddalarni to`xtatish siyosati qisqa muddatda ularga doir jinoyatlar sonini oshiradi, uzoq muddatda esa kamaytiradi. Qisqacha xulosalar Talab va taklif vositalari iqtisodiyotni shakllantiradigan ko`plab muhim voqealar va siyosatlarni analiz qilishga imkon beradi.
Talabning narx elastikligi narxdagi o`zgarishga nisbatan qancha talab bo`lishini hisoblaydi. Talab ko`proq elastik bo`ladi agar o`rnini bosuvchi tovarlar mavjud bo`lsa, agar tovar zaruriyatdan ko`ra ortiqroq bo`lsa, agar bozor tor doirada bo`lsa yoki xaridorlarda narxning o`zgarishiga munosabati sekin bo`lsa.
Talabning narx elastikligi talabning foizdagi o`zgarishini narxning foizdagi o`zgarishiga nisbati tarzida hisoblanadi. Agar talab narxga nisbatan kamroq o`zgarsa, unda elastiklik 1 dan kichik bo`ladi, ya’ni talab elastik emas desa ham bo`ladi. Agar aks holat bo`lsa, elastiklik 1 dan yuqori va talab elastik hisoblanadi.
Umumiy daromad tovar narxi bilan ularning sotilgan miqtoriga ko`paytirib topiladi. Elastik bo`lmagan talab uchun, narx oshganda daromad oshadi. Agar talab elastik bo`lsa narx ko`tarilganda daromad oshadi.
Talabning daromadlar elastikligi iste’molchilar daromadi o`zgarganda qancha talab bo`lganligini ko`rsatadi. Talabning narxlar kesishuvi elastikligi bir Tovar narxining o`zgarishiga boshqa bir Tovarga bo`lgan talab sonini ko`rsatadi. 79
Taklifning narx elastikligi narx o`zgarishiga qarab qancha taklif bo`lganligini bildiradi. Elastiklik e’tiborga olingan vaqt birligiga tez-tez bog`liq bo`ladi. Ko`plab bozorlarda taklif qisqa vaqtdan ko`ra uzoq vaqtda elastikroq bo`ladi.
Taklifning narx elastikligi taklifning foizdagi o`zgarishini narxning foizdagi o`zgarishiga nisbati tarzida hisoblanadi. Agar taklifning o`zgarishi narxning o`zgarishidan kamroq bo`lsa, elastiklik 1 dan kichik bo`ladi,ya’ni taklif elastik emas desa ham bo`ladi. Agar aks holat bo`lsa, elastiklik 1 dan yuqori va taklif elastik hisoblanadi.
Talab va taklif mexanizmi turli xil bozorlarda qo`llaniladi. Bu bo`limda bug`doy bozorini, neft bozorini va giyohvand moddalar bozorini tahlil qilishda ulardan foydalanildi.
Elastiklik, talabning narx elastikligi, umumiy daromad, talabning daromadlar elastikligi, talabning narxlar kesishuvi elastikligi, taklifning narx elastikligi
1.
Talabning narx elastikligi va daromadlar elastikligiga ta’rif bering. 2.
Bo`limda muhokama qilingan talabning narx elastikligi 4 omilining ro`yxatini tuzing va tushuntirib bering. 3.
4.
Agar elastiklik 1 dan yuqori bo`lsa, talab elastikmi yoki yo`qmi? Agar elastiklik 0 ga teng bo`lsa, talab butunlay elastikmi yoki yo`qmi? 5.
Talab-taklif diagrammasida muvozanat narx, muvozanat miqdor va ishlab chiqaruvchilarning umumiy daromadini ko`rsating. 6.
o`zgarishiga olib keladi? Tushuntiring. 7.
Daromad elastikligi 0 dan kichik bo`lgan tovarni nima deb ataymiz? 8.
Taklifning narx elastikligi qanday hisoblanadi? Nimalar hisoblanishini tushuntiring. 80
9.
Pikasso asarlari taklifining narx elastikligi qanday? 10.
Taklifning narx elastikligi qisqa muddatda yoki uzoq muddatda har doim yuqorimi? Nega? 11.
Qanday qilib elastiklik giyohvand moddalarni to`xtatish ularning taklifini kamaytirishini, lekin ularga doir jinoyatlarni ko`paytirishini tushuntirib berdi?
81
V BOB. NARX USTIDAN NAZORAT VA BOZOR FAOLIYATI 5.1. Maksimal va minimal narxlar Bozor muvozanatini ta’minlashda iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligidan foydalanish orqali, ya’ni narxlarni davlat tomonidan nazorat qilish maqsadida maksimal va minimal narxlarni belgilashni ko`zda tutadi. Davlat bozordagi narxlarni nazorat qilish orqali bozor mexanizmini tartibga solishga harakat qiladi. Bunda davlat ikkita maqsadni ko`zlaydi: ishlab chiqaruvchilarni qo`llab- quvvatlash yoki iste’molchilarni qo`llab-quvvatlash . Iste’molchilarni narx tomondan qo`llab- quvvatlashda davlat qonuniy asosda ba’zi tovarlarga muvozanat darajasidan pastroq narxlarni qayd etgan holda eng yuqori narxni o`rnatadi. Bunda sotuvchilar ushbu qayd etilgan narxdan yuqori narxda sotishlari taqiqlanganligi e’lon qilinadi. Narx muvozanat narxidan past o`rnatilganda, bozorda tovar taqchilligi yuzaga keladi. Erkin bozor sharoitida bu taqchillik tezda yo`qoladi, biroq narxlar qayd etilgan sharoitda, bozor mexanizmi ishlamaydi va bozorda barqaror taqchillik paydo bo`ladi. Bu narx chegarasining ijobiy tomoni , muvozanat narxida xarid qila olmagan iste’molchilarda bu tovarlarni sotib olish imkoniyatining tug’ilishidir. Biroq, uning salbiy tomonlari ko`proq: ushbu tovarni ishlab chiqarish hajmining qisqarishi ehtiyojlarning kamroq qismi qondirilishi bozorda taqchil tovarlarga navbatning ortib ketishi, hattoki bu navbatda turganlarga ham u etmasligi mumkin “qora bozor”ning paydo bo`lishi va boshqalar. Davlat ba’zida ishlab chiqaruvchilarni qo`llab-quvvatlash maqsadida narxlarning quyi chegarasini qonuniy ravishda o`rnatadi. Agar bu chegara muvozanatli narxdan yuqori bo`lsa, bozorda barqaror tovar ortiqchaligi paydo bo`ladi. Demak, davlatning bozor mexanizmiga muvozanat narxidan yuqori darajadagi narxlarni o`rnatish yo`li bilan aralashuvi ham yo`qotishlarga olib keladi va oqibatda u ham samarasiz hisoblanadi. 82
Davlat bozor mexanizmini tartibga solishda soliqlar va dotatsiyalarni ham qo`llaydi. Bu aralashuv ham bozor mexanizmini amal qilishini samaradorligi pasayishiga va sof yo`qotishlar paydo bo`lishiga olib keladi. Ba’zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan o`rnatiladi. Agar o`rnatilgan narx
~ muvozanat narxidan R e kichik bo`lsa e P P ~ ( e P
- muvozanat narx) va narxni undan yuqori belgilash ta’qiqlansa, bunday narxlar maksimal narxlar, aksincha o`rnatilgan narx P ~ muvozanat narxidan R e katta bo`lsa, e P P (R e -muvozanat narx) va narxni undan pastroq belgilash ta’qiqlansa bunday narxlar minimal narxlar deb yuritiladi. Maksimal narx ba’zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma’lum darajada ta’minlash maqsadida, minimal narx esa mahsulot ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun davlat tomonidan o`rnatiladi. Talab va taklif nazariyasiga ko`ra, maksimal narxning o`rnatilishi mahsulot tanqisligiga olib keladi.
5.1-chizma. Narx maksimal bo`lganda mahsulot tanqisligi. Maksimal narx o`rnatilganda bir qator ishlab chiqaruvchilar (xarajatlarini maksimal narxda qoplay olmagani uchun) bozordan siqib chiqariladi va ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi e Q
dan 1 Q gacha kamayadi. Tovarni sotib olishni davom ettirayotgan iste’molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va ularning iste’mol ortiqchaligi oshadi. S
D
E
e
P н
P ~
Q
S Q
e Q
D Q
0
E'
83
Minimal narxning o`rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to`planib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 18-chizmada keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi
ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu erda ham norasmiy bozor vujudga keladi.
5.2-chizma. Narx minimal bo`lganda mahsulot otiqchaligi. Grafikdagi '
nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat narxdan past narxda ( н
narxda) sotilishi mumkin bo`lgan vaziyatni ko`rsatadi. Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o`zgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin. Faraz qilaylik, tovarga davlat tomonidan maksimal narx P * o`rnatildi deylik, ya’ni
* ( e P
muvozanatli narx) Ushbu oshgan ortiqchalik grafikda qo`sh shtrixlangan A to`rtburchak yuzi bilan ifodalangan. Lekin bir qator iste’molchilar tovar hajmi qisqargani uchun uni sotib ololmaydilar. Ularning iste’mol ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan V uchburchak yuziga teng. Demak, iste’molchi ortiqchaligining sof o`zgarishini quyidagicha aniqlash mumkin.
B A ист.
,
(1) bu erda, ист.
Chizmadan ko`rinib turibdiki, B A bo`lgani uchun sof iste’molchi ortiqchaligi musbat . 0 ист. E
Q
S
S
E D
P e
P н
P ~
S Q
e Q
D Q
0
84
Endi ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini qaraymiz. Bozorda qolib ishlab chiqarishni davom ettirayotgan ishlab chiqaruvchilar bozor narxidan past narxda 1
hajmda mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab chiqaruvchilar grafikda ko`rsatilgan A to`rtburchak yuziga teng bo`lgan iste’molchi ortiqchaligini yo`qotadilar. Bozordan siqib chiqarilgan ishlab chiqaruvchilar tomonidan yo`qotilgan ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi esa S uchburchak yuzi bilan ifodalangan.
Download 3.43 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|