I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans


Download 5.08 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/88
Sana29.11.2017
Hajmi5.08 Mb.
#21200
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   88


17. Əmirov Z.M. Azərbaycan dilinin formal modellərinin yaradılması və onların əsasında 

linqvistik prosessorun qurulması. Texniki elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim 

edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı, B., 2006, 19 s. 

18. Fətullayev Ə.B.. Azərbaycan-ingilis maşın tərcüməsi sistemi üçün rəqəm-modelləşdirmə   

metodunun işlənib hazırlanması və tətbiqi. NDA, B., 2006, 19 s. 

19. Xəlili Ə.M. Deduktiv maşının bilik bazasının tərkib hissəsi kimi “Məhdud Azərbaycan 

dili”nin formal qrammatikasının işlənib-hazırlanması, NDA, B., 2009, 34 s.  

20. Кулиева З.Ю. Определение оптимальной структуры автоматического словаря и 

системы машинного перевода. AKD, В., 2011, 46 с. 

21. Искендерова Н.А. Программно-частотный и качественно-семантический анализ 

адекватности переводов и его применение к переводам на различных языках. АКД, 2008, 19 

с. 


22. Əliyev Ə.A. İngiliscə-Azərbaycanca maşın tərcüməsi sistemində felin çoxmənalığının 

alqoritmik  həlli. Fil.ü.f.d.DA, B., 2012, 20 s. 

23. Мельников Г.П. Системология и языковые аспекты кибернетики. М., 1978, 368 s. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



25

24.  Велиева К.А. Формальное описание синтеза слова АКД, М., 1971,  20 cтр. 

25. Велиев А.Г. Переходные говоры Азербайджанского языка. АДД. Б., 1975, 65 s. 

26 Mahmudov M.Ə. Azərbaycan mətnlərinin avtomatik  işlənməsi  sistemi,DDA,  B.,  1994,        

64 s. 

27. Vəliyeva K.A.,Məmmədova M.H.   Mətnlərin avtomatik redaktəsi. B., 2003, 80 s. 



28. Vəliyeva K.A. Azərbaycanda riyazi dilçiliyin müasir vəziyyəti. Türkologiya 1, 2014. 

(s.51-56). 

29. Vəliyeva K.A. Kompüter dilçiliyinin aktual məsələləri (s.126-132). Dilçilik İnstitutunun 

Əsərləri, B., 2015, 195 s. 

30. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə. Linqvostatistika: Fərziyyə və reallıq. B., Tədqiqlər 1, 

2000, 56-63 s. 

31. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə. Pines V.İ., Rəhmanov S.Ə., Sultanov V.S. “Kitabi-

Dədə Qorqud”un statistik təhlili (ilkin nəticələr) B., 1999, 248 s. 

32. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Sultanov V.S. M.Füzulinin  nəzm əsərlərinin əlifba-

tezlik sözlüyü. B., 2004, 548 s. 

33. Рахманов Дж. Ф. Статистико-дистрибутивный анализ азербайджанского текста (на 

уровне графем и фонем). Автореферат канд. дисс. Б., 1988, 23 s. 

34. Мамедова М.Г. Автоматизированный отбор лексики в информационно - поисковый 

тезаурус на основе анализа терминологических словарей. Авт. дисс. канд. тех.наук М., 1984, 

20 стр.  

35. Мамедова М.Г. О cоздании банка терминологических данных азербайджанского 

языка – Советская тюркология, 1990, 2, 84-89 стр. 

36. Şıxıyeva İ.X. Kitabi-Dədə Qorqud dastanın linqvostatistik xüsusiyyətləri.Filologiya elm. 

nam.,, Avtoreferat, B.,1995. 

37. Mahmudov M.Ə. Azərbaycan dili qlobalaşma şəraitində (s.34-39). Dilçilik İnstitutunun 

Əsərləri,   B.,2012 176 s. (xüsusi buraxılış). 

38. Vəliyeva K.A. Ehtimal-statistik metodlarının Azərbaycan dilçiliyində tətbiqi ( s.142-

145), Dilçilik İnstitutunun Əsərləri, B., 2012  (xüsusi buraxılış).     

 

İnternet resursları 



39. htts//ru.wikipedia.org 

40.  http://www/soylem.K2 

 

The Issues of Computational Linguistics in Turkology 



The main trends of computer linguistics- natural language processing, corpus linguistics, dictionary 

compiling, learning and recognition of languages through a computer, matters of machine 

translation have been analyzed in this article. 

Key words: computational linguisties,  natural language processing, machine translation, korpus 

linguisties. 

 

 



 

Nərgiz Əliyeva, t.ü.e.d. 

AMEA  Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi 

 

ŞİRVANDA ELM, ŞİRVANŞAHLAR İSƏ ONUN QORUYUCUSU ROLUNDA 



 

Yaxın Şərq və Cənubi Qafqazda ən böyük  və inkişaf etmiş  yarımüstəqil dövlətlərdən biri 

olan Şirvan həm də  elm mərkəzlərindən biri idi. Güclü dövlət kimi, Şirvanın hakimiyyəti öz 

ərazisindən savayi Arran və Muğan, bəzən isə hətta bu ərazilərdən də uzağa gedərək Xalxala qədər 

uzanırdı (1, s.318; 25, 360). 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



26

Şirvan hakimi (əmir) məzyədilər süraləsindən olan Yəzid ibn Məzyəd (763-788) xarakterinə, 

həyat tərzinə görə əsl bədəvi idi. Abbasi xəlifələri Mansurdan Harun ər-Rəşidə qədər onu ə`rabi 

(bədəvi) adlandırırdılar. Geniş ürəkli, həddən ziyadə səxavətli və müharibə olmayan adi vaxtlarda 

böyük “bon-vivant” (22, c.9-10) olan Yəzid döyüş cəbhəsində şirə dönür, sərt,  amansız bir hərbçiyə 

çevrilirdi. Tez- tez dövlətin paytaxtı Bağdadda olmasına, farsların güclü mədəni təsirinə məruz 

qalan saray əyanları ilə ünsiyyət saxlamasına baxmayaraq, bütün ərəblərin, xüsusilə ərəb 

zadəganlarının böyük məhəbbət bəslədiyi şeirlərdən xəbərsiz və ya etinasız idi. Buna baxmayaraq 

Xilafətin müxtəlif ucqarlarından belə onun yanına gəlmiş və ya onun sarayında yaşayan şairlərə, o 

cümlədən gürkəmli şair Müslim ibn əl-Validə səxavətlə mukafatlar verirdi (22, c.9-10). İbn 

Xəlliqan yazır ki, Harun ər-Rəşid iki dəfə Yəziddən Yəzidin özünə həsr olunmuş şeirlərin 

müəlliflərinin kim olması barədə soruşarkən, hər iki dəfə də bilmədiyini demişdi. Xəlifə əvəzində 

demişdi: Ayıb olsun.  Bundan sonra sən necə qəbilə başçısısan (seyyidi) ki, belə şeirlərlə səni 

tərifləyirlər, sən isə müəllifi tanımırsan (36, s.423; 22, c.10). Bu məlumat bir tərəfdən şairlərə qarşı 

xəlifə və saray əyanları tərəfindən diqqəti göstərirsə, digər tərəfdən, Yəzid ibn Məzyədin igid bir 

sərkərdə kimi çox məşhur olmasını təsdiqləyir. 

 Lakin hələ X əsrdə Şamaxıda Şirvanşah Əhməd ibn Məhəmmədin (h.345/956-981) sarayında 

Ruhi Şirvani kimi  məşhur alim və şairin xidmət etməsi burada ədəbi və elmi mühitin olmasından 

xəbər verir.  Onun ərəb və fars dillərində yazdığı  şeirləri Britaniya Muzeyinin Şərq şöbəsində və  

Türkiyədəki Su Tərlan kitabxanasında saxlanır (11, s.22).  

Şirvanın özünün hətta dəfələrlə hücumlara məruz qalmasına baxmayaraq zəngin təbii 

sərvətləri, inkişaf etmiş sənətkarlıq istehsalı, əlverişli yeri, geniş ticarət əlaqələri, sayəsində onun 

iqtisadi və mədəni həyatı tezliklə bərpa edilmişdir (14, c.9).  

X-XII əsrlərdə islamın mərkəzi olan Bağdad şəhərində hədis bilicilərindən olan Əhməd ibn 

İbrahim ibn Musa ibn Abdulla əl-Cənzini (Gəncəli-N.Ə.) atası Əbu Əmr ibn Mundaverhin 

məclisinə gətirməsi haqqında əs-Səmaninin məlumatı da vardır (33, v.21; 29, s.172). 

Professor V.Beylisin Şirvanşahların siyasi cəhətdən tərəqqisinin başlanğıcını məhz XII əsrdən 

hesab etməsi təsadüfi deyildir (16, c.52). Məhz bu dövrdə bir çox tanınmış tarixçi və şairlər 

Şirvanda elm və mədəniyyətin çiçəklənməsini xüsusi vurğulayırlar. Şirvanşah II Mənüçöhr 

(489//1096-498-514//1105-1120) digər güclü feodal hakimləri kimi öz ətrafında ziyalılarının 

toplanmasına səy göstərmiş, Şirvanın siyasi, qismən də o dövrün elmi fikir mərkəzinə çevrilməsi 

üçün lazımi şərait  yaratmışdı (21, c.10).  

Arxeoloq V.Kvaçidzenin I Bəndovan yaşayış məskənində tapdığı bir qaibın üzərindəki yazı 

göstərir ki, yüksək elmi biliyə malik şirvanlı sənətkar öz əməyilə elmi vəhdətdə görmək istəyini qab 

üzərinə köçürmüşdür (23). Şirvan bölgəsi əsasən  Qurani Kərimdə adı çəkilən Musa qayası 

haqqındakı rəvayətlə yanaşı çox sayda ziyalıların olması ilə məşhur olmuşdur.  Məşhur 

coğrafiyaşünas tarixçi- səyyah Yaqut əl-Həməvi bu barədə məlumat verərək yazır: “Deyirlər ki, 

[Şirvanın] yaxınlığında Musa (ə.s.), qayası var. Burada o Allah Təalanın sözləri ilə deyilsə: 

“Görürsənmi, biz [həmin yerdə] qayanın yanında gizləndiyimiz zaman mən balığı unutdum” (8). 

Deyirlər ki, [haqqında Quranda söhbət gedən] qaya Şirvandakı qayadır, dəniz Gilan dənizidir, kənd 

Bacərvan kəndi [Musa peyğəmbərin (ə.s.)] rast gəldiyi xidmətçi oğlanın onu öldürdüyü kənd isə 

Cizan kəndidir (30, s.339).  

Bu dövrlərdə zəmanənin bir çox tarixçi və şairləri Şirvanşah II Mənüçöhr digər güclü feodal 

hakimləri kimi öz ətrafında Şirvanın o dövrdəki mədəni qüvvələrinin toplanmasına səy göstərmiş, 

Şirvanın siyasi, qismən də o dövrün elmi fikir mərkəzinə çevrilməsi üçün lazımi şərait  yaratmışdı 

(26, c.10). Onlar Şirvanda elm və mədəniyyətin çiçəklənməsini xüsusi olaraq qeyd edirlər. Onların 

arasında  Əbu Tahir əs-Siləfi Şirvan alimlərinin ziyarətinə gələnlərdən olmuşdur. 

Arxeoloq V.Kvaçidzenin I Bəndovan yaşayış yerindən tapdığı bir qabın üzərindəki yazı 

göstərir ki, şirvanlı sənətkarlar belə elmə yüksək qiymət vermişdir. O, əməklə elmi bir yerdə 

görmək istəyini qab üzərinə köçürmüşdür (23). Bu bölgədən tapılan arxeoloji materiallar, 

sənətkarlıq nümunələri üzərindəki yazılar, eləcə də epiqrafik naxışlar, şəhər sakinlərinin savadlı 

olduğuna dəlalət edir (6, s.105). Ərəbdilli bioqrafik ƏDƏBIYYATda (əs-Sübki, əs-Səmani, ibn 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



27

Makula, əs-Siləfi, əl-Kəhhalə və başqalarının əsərlərində) şirvanilər nisbəli ziyalılar haqqında 

yetərincə məlumatın olması da bunu bir daha təsdiqləyir.         

 Azərbaycanı səyahət zamanı öyrənmiş müəlliflərin mənbələrində Şirvanın çox sayda 

ziyalılarının olması və onların müxtəlif elmi mərkəzlərdə iştirakı, elmi biliklərin inkişafındakı rolu 

barədə məlumat verilir. Dəməşq Universitetində təhsil almış İbn əs-Sabuni bildirirdi ki, Əbül-

Qasım ibn Ruvaha əl-Ənsari kimi şeyx alim Azərbaycanın Şirvan bölgəsindən olan Əbül-Həsən əl-

Müfəddidin tələbəsi olmuşdur (35, s.316). Bu, Şirvanın özündə elmi mühitin yüksək səviyyədə 

olmasından xəbər verirdi. Şirvan alimlərinin formalaşmasında mühüm amil olan mühit bir neçə 

Şirvanşahlar nəslinin elmi- mədəni fəaliyyəti sayəsində yaranmışdı. Şirvanşahlar elm və 

mədəniyyətə ətraflı dəstək verməklə məşhur olmuşlar (28, p.552). Şirvan, xüsusilə, Şirvanşah I 

Fariburz (1063- 1096) və onun vəziri Baha əd-Din Kamal əl-Mülk Əbül-Fərəc Məhəmməd ibn əl-

Hüseyn əl-Kakuyinin* dövründə (XI əsrin sonlarında) «torpağına göylərin həsəd aparıldığı» 

çiçəklənən bir diyara çevrilmişdi (15, л.13 а; 3, s.142). Şirvanşah və onun vəziri təhsilli şəxslərə 

himayəçilik edirdilər. I Fariburzun sarayında ərəb dilində mədhiyyələr yazan şairlər toplanmışdı. 

Ərəb şairi əl-Qəzzinin bu diyara səyahət etməsi ərəbdilli poeziyanın ənənəvi janrlarının inkişafına 

təkan vermişdi, əs-Siləfi (h.478/1085- 576/1180) kimi sufi şeyx alimin Şirvana ziyarəti isə bu 

diyarda fiqh və sufilik, eləcə də hədis elmi geniş yayıldığını göstərir. Əs-Siləfinin Şirvana 

səyahətindən əsas məqsəd hədis toplamaq, orada yaşayıb-yaradan hafizlər, ilahiyyatçı alimlər, 

mühəddislər, qarelər, vaizlər barədə eşitdiklərini dəqiqləşdirmək, onların həyat və yaradıcılığı, 

inamı haqqında yeni məlumat əldə etmək olmuşdur (4, s.27). Şirvan elmi mühitinin əsas iştirakçıları 

yerli alimlər idilər. Onlardan biri şirvanlı vaiz Əbülhəsən Əli ibn Əhməd Əli əl-Mufaddid haqqında 

əs-Siləfiyə əsaslanan İbn əs-Sabuni (anadan olub h.604 /1207) məlumat verir. O yazır: «Hafiz əbu 

Tahir əs-Siləfi (Allah ona rəhmət eləsin) «Mucəm əs-Səfər» əsərində əl-Mufaddid əş-Şirvanini 

xatırlayaraq yazır ki, o, həqiqətən Şirvanın şəhərləri və ona yaxın yerlərdə məşhur sinli bir şeyx 

olmuşdur. O, dövrünün ən yaxşı vaizlərindən hesab edilirdi. Şirvanın «dər əl-məmləkəti» olan 

Yəzidiyyədə hörməti vardı. O, əl-Hüseyn ibn Mənsur əl-Həllacın xəbərlərini toplamışdır. Onun 

haqqında bizə Bağdadda onu dinləmiş bir nəfər rəvayət etmişdir. Sonra Şirvanda onunla görüşüm 

vaxtı bu (“Xəbərlər”) haqda ondan öyrəndim». Bizim bəzi təfsirlərimizdə onun haqqında xatırlanıb”  

(5, s.323).  

Şirvanşahlardan III Mənuçöhrün hakimiyyətdə olduğu 40 il ərzində (514-555/1120-1160) də 

Şirvanşahlar dövləti özünün inkişafı dövrünü yaşamışdır. XII  əsrin görkəmli ədib və alimi, otuz ilə 

yaxın Xarəzmşah Atsızın “Divani-inşasının”  başçısı olmuş Rəşidəddin Vətvat (h.471-487(1088-

89/1094-cü illər arasında Bəlxdə doğulmuşdur) Şirvanşah Mənüçöhrə yazdığı tərcibənddə Şirvan 

dövləti və Şirvanşahlar ocağının güc və bacarığından, “Şirvanşahların sözükeçərliliyinin Rumun ən 

ucqarlarına belə gedib çatdığından danışılır. Mənüçehr ölkəsinin görən gözü, Şərq və Qərb 

hökmdarlarının başçısı kimi yazıya alınmışdır (37, s.496-500; 10, s.48-88). RəşidəddinVətvat 

Şirvanşahlar və Mənüçehrin bütün bu keyfiyyətlərilə yanaşı “elm və rüsumun” qayğıkeşi 

olmasından da danışır. 

 Bu tərəqqi özünü mədəni mühitdə də tapır. Şair Cəlaləddin Fələki Şirvani (öl.1181) III 

Mənüçöhrün sarayında o dövrün bütün Yaxın Şərqdə şöhrət tapmış, Azərbaycanda şeir məktəibni 

yaratmış görkəmli şairlər, məlik əş-şüara- “şairlər şahı” adlandırılan Əbül-Üla Gəncəvi, Xaqani, 

Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani** cəm olmuşdu (17, c.27-70). Mədhiyyəçi Cəlaləddin  

Məhəmməd Fələki Şirvani (ö.1181) sarayda “şairlərin şahı” titulunu qazanmışdı. “Fələki”  ləqəbini 

isə görünür münəccimliklə məşğul olduğuna görə qazanmışdı. Fələki vəfat edərkən kürəkəni 

Xaqani  ona uzun bir mərsiyyə şeri yazmışdı***. Qanınatası və dostu olmuş Fələki kimi Xaqani də 

Şirvanşahları tərənnüm edən şeirlər yazmışdır. Zəkəriyyə əl-Qəzvini Mücirəddin əl-Beyləqanini 

digərlərindən fərqləndirərək üstün hesab edirdi. Müəllif əlavə olaraq məlumat verir ki, şair İsfahana 

gələrkən  şeirində  yerli sakinləri cahil adlandırmışdı. Bundan xəbər tutan  İsfahanın rəisi bütün 

isfahan şairlərinə buna münasibət bildirməyi əmr etmişdi. Onlar buna əməl etmiş, şeirləri bir kitaba 

cəm edərək, Mücirəddinə göndərmişdilər (18, c.52). 

Şirvanşah I Fariburz kimi Mənüçehr də filosof, şair və alimlərin qayğısına qalırdı. Bu işin 

icrasına nəzarəti vəzirlərindən biri olmuş Əmin əd-Din əl-Əxrasiyə həvalə etmişdi. Fələki Şirvani 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



28

bu vəzirin Şirvandakı filosof, həkim, astroloq, şair və ənənəçilərə hamilik etməsindən bəhs edir (2, 

s.160).  Xaqani Şirvani Fələki və digər Şirvan şairləri kimi  şirvanşah Mənuçöhrü mədh etmişdir. III 

Mənüçöhr şairlərdən Xaqaniyə saysız-hesabsız mükafat və hədiyyədən başqa hər il 30 min dirhəm 

məvacib verirdi. Mənuçöhr vəfat edəndən sonra elm və incəsənətə hamiliyi davam etdirən 

Axsitanşah (ö.1188-1194-cü illər arasında) onun yerinə keçdi. Nizami Gəncəvi də özünün “ Leyli 

və Məcnun”  Bu şirvanşaha  1188-ci ildə Nizami Gəncəvinin “ Leyli və Məcnun”  poemasını 

Şirvanşah Axsitanın sifarişi ilə yazmışdı (13, s.5). Şair əsərində onun fəaliyyətini yüksək 

qiymətləndirmişdir. 

Xaqani Şirvani (1126-1199) yeni şahın yeni seçdiyi paytaxt  Bakıda qərarlaşır (24, c.148).  

Saray şairi kimi qəbul edilən Xaqani uzun illər özünün şairlik yaradıcılığının bir qolunu  Axsitan, 

onun ailəsi və saray əyanlarına  mədhiyyə formalı şeirlər yazmaqla məşğul olmuşdur.  Əsir 

Əxsikerti (ö.1212) Xaqani ilə görüşüb deyişmək üçün Fərqənədən  Şirvana yola düşmüşdür. Xaqanı 

1194-1199-cu illər arasında Təbrizdə vəfat etmiş Söhrab adlı şəhər yaxıllığındakı qəbristanlıqda 

“şairlər məqbərəsi”ndə dəfn edilmişdir. Burada ondan əvvəl Beyləqani (1198) və bir az sonra  Zahir 

Fəryabi və digərləri dəfn edilmişdir. 

Şirvanı şair kimi ziyarət edən şairlərdən biri də   Əbunnami Sədəqə ibn İbrahim Tənəvvuxi əl- 

Məərri olmuşdur. O, Şirvanda olarkən Nizamülmülk haqqında mərsiyyə demişdir. Mərsiyyənin 

məzmunu belədir: “Nizam Əbu Əli bütün aləmin rəhbəri, dinin imamı idi. Onu zülmlə öldürməklə 

insanlar üçün gündüz gecəyə döndü. Onlar sadəcə bu böyük şeyxi öldürmədilər, əslində bütün 

camaatı və İslamı öldürdülər” (31, s.15). Mərsiyyə  şairin bu böyük şəxsiyyətə böyük ehtiramını 

göstərməklə bərabər, həm də Şirvanın o dövrdə şeir məclislərinin təşkil olunduğu, şeir 

yarışmalarının təşkil olunduğu məkan kimi, mədəniyyət mərkəzlərindən  biri olduğunu bir daha 

təsdiqləyir. Bağdada səfər edən şirvanlı şair Xaqani Bağdad alimlərinin elmi məclislərində iştirak 

etmişdir. Onun ərəbcə oxuduğu xütbəni Bağdad alimləri dərindən alqışlamışdır. Şairimizə «Dəbiri-

ərəb» ləqəbi verilmişdir (9, s.42) . Bağdad xəlifəsi ona öz yanında qalıb dəbir (münşi) olmağı təklif 

etdikdə öz ana yurdunu sevən vətənpərvər şair ona demişdi: ”Mən dəbir deyil, vəzir olmağa belə 

razı deyiləm, Şirvanda anam məni gözləyir” – deyə, bu təklifi qəbul etməmişdı (7, s.5). Bağdada  

təriflər yağdıran  şairimiz  Bağdada həsr etdiyi şeirində  Misirlə  müqayisədə  üstünlüyü  Bağdada 

vermişdir. 

 

Bağdada köçərək burada fəaliyyət göstərən şirvanlı alimlərdən Məhəmməd ibn Uşeyr (Aşir 



?) ibn Məruf Əbu Bəkr əş-Şirvani (ö. 547/1152) haqqında məlumat verən əs-Safadi onu dövrünün 

Hibbətullah ibn Mübarək ibn əs-Sakti kimi görkəmli alimi ilə yanaşı qoyur. O qeyd edir ki, Əbu 

Bəkr əş-Şirvani dövrunun digər alimləri ilə yanaşı Şirvan alimlərindən elm öyrənmişdir (18, c.61; 

19, s.149).  

Nizamiyyəyə ən layiqli, kamil biliyə malik mütəxəssislər işə götürülürdü. Şirvan elmi-ədəbi 

məktəibnin yetişdirmələri xüsusi nüfuz sahibləri olmuşlar. Ibn əl-Fuvati məlumat verir ki, Şamaxıda 

doğulmuş Qəvaməddin Yusif ibn Mənsur ibn İbrahim Əş-Şirvani (ö. 1258) vətəni Şirvanda təhsil 

almışdı. Şirvan elmi-ədəbi məktəbinin yetişdirməsi kimi məşhurlaşdığı üçün Nizamiyyə 

mədrəsəsinə dərs deməyə dəvət olunmuşdur. Elmi–asami (onomastika) sahəsində əsərlərin müəllifi, 

müqayisəli qrammatika üzrə məşhur alim olmuşdur. Onun fəlsəfədən də dərs deməsi məlumdur. İbn 

əl-Fuvati onun öz əli ilə qazılara yazdığı təlimatı gördüyünü qeyd edir  (27, c.118). Maraqlıdır ki, 

elm mərkəzlərinə toplaşan tanınmış şəxslər bir-birlərinə elmi məclislərdə həmin vaxt iştirak 

etməyən soydaşları haqqında məlumat vermiş, fikir mübadiləsi aparmışlar. Şirvanlı vaiz Əbül-

Həsən Əli ibn Əhməd Əli əl-Mufaddid haqqında ibn əs- Sabuni yazır: «Mən Dəməşq 

universitetində təhsil alarkən onun haqqında bizə ondan qiraəti öyrənmiş alim şeyxlərdən biri Əbül- 

Qasım Abdulla ibn əl-Hüseyn əl-Ənsari məlumat verib. Qahirədə təhsil aldığım vaxt isə Əbül- 

Həsən Əli ibn İsmayıl ibn İbrahim ibn Cubara əl-Kindidən aşağıdakı məlumatı almışam: əl-Hafiz 

əbu Tahir Əhməd əs-Siləfi əl-İsfahani İsgəndəriyyədə tələbə olarkən belə bir əhvalat danışıb: 

«Şirvanda kəramət sahibi olan və əz-Zərəndi kimi tanınan qazı Əbül- Qasım əl- Həsən ibn Mümtaz 

əl- İsfahani varid olanda qazı Əbu Bəkr Əhməd ibn Səhl ibn Sirri əl-Həmədani öz fitvasından əl 

çəkdi  və dedi: «O bunda məndən üstündür». Bu və buna yaxın mənadakı sözlər Şirvanda əl-

Mufaddiddən eşitdiyim kəlamlardır» (35, s.17).   Əl-Mufaddid əş-Şirvaninin bu məlumatı Şirvanda 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



29

fəaliyyət göstərmiş ruhani təbəqəsi nümayəndələrilə tanış etməklə yanaşı Şirvanda kəramət 

sahiblərinə göstərilən böyük ehtiramı da qeyd edir. 

 Şirvanın digər  ziyalısı sayılan Əbdül-Cabbar ibn Məlikdad Əbu Bəkr əş-Şirvani Misirə 

səyahət etmiş, orada dərs demişdir. İbn Cabir əl-Həmədaninin (ö.h.585/1189-da Qahirədə) bir alim 

kimi yetişməsində Əbu Bəkr Məlikdad əş-Şirvaninin böyük rolu olmuşdur  (35, s.7). Təbriz sakini 

Məcdəddin Əbü-l-Məcd əş-Şirvani fəqih və təfsir bilgini kimi məşhur idi (27, c.118). Şirvanlı 

Əbunnami  isə Nizamülmülkün şəninə şeir söyləmişdi: “Nizam Əbu Əli bütün aləmin rəhbəri, dinin 

imamı idi. Onu zülmlə öldürməklə insanlar üçün gündüz gecəyə döndü. Onlar sadəcə bu böyük 

şeyxi öldürmədilər, əslində bütün camaatı və İslamı öldürdülər” (32). 

Şamaxı mədəni inkişaf baxımından o dövrdə digər Azərbaycan şəhərlərindən seçilirdi. 

Tədqiqatçı H.Ciddiyə görə bu onunla izah olunurdu ki, tarixi mərhələlərdə o təkcə şimaldan və 

cənubdan gələn müxtəlif etnik qrupların deyil, həm də karvan yollarının hərəkətlərinin kəsişdiyi 

yerdir (20, c.72). 

 

 

İzahlar: 



      * Məsud ibn Namdar onu vəzirlər oğlu və nəvəsi kimi qələm verir (Бейлис В.М. Масуд ибн 

Намдар. Сборник рассказов, писем и стихов. Факсимиле текста , предисловие и указатели 

В.М.Бейлиса. М.: Наука, 1970, л.13 а) 

**Mücirəddin əl-Beyləqani haqqında bax: Mücirəddin Beyləqaninin Cahan Pəhləvanın adına 

yazdığı qəsidədə iki tarixi hadisə haqqında// Az.SSR EA Tarix İnstitutu və ADU-nun Tarix 

Fakültəsinin gənc alimlərinin ÜİLGİ-nin yaradılmasının 65-illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın 

tezisləri. B., 1983, s. 60. 

***Fələki Şirşaninin bioqrafiyası haqqında bax:  К.Залеманн. Четверостишие Хакани. Спб. 

1875, с.15. 

 

ƏDƏBIYYAT 



Azərbaycanca: 

 

1.Azərbaycan tarixi, II cild, Bakı, Elm, 1998. 



2.Aşurbəyli S. Şirvanşahlar dövləti. Bakı: 1997. 

3.Bünyadov Z.M. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225) Bakı: Elm, 1984. 

4.Əliyeva N.A. Əbu Tahir əs-Siləfi və Şirvanın bəzi görkəmli şəxsiyyətləri // Azərbaycan 

Tarixi Muzeyi – 2006, Bakı: Elm, 2006. 

5.Əliyeva N.A. İbn əs-Sabuni Azərbaycanın orta əsr görkəmli şəxsiyyətləri haqqında // 

Azərbaycan tarixi Muzeyi-2002. Bakı: Elm, 2002. 

6.Dostiyev T.M. Orta əsr şəhərlərinin arxeoloji tədqiqinin bəzi nəticələri. II 

 

Azərbaycanşünaslar müstəqil birliyinin beynəlxalq elmi-nəzəri yubiley konfransının məruzələr 



məcmuəsi. Bakı: 2004. 

7.Xaqani Ş. Ürək döyüntüləri (seçilmiş əsərləri) / Tərtib müqəddimə, lüğət və şərhlər 

Məmmədağa Sultanovundur Bakı: "Yazıçı”, 1979. 

8.Qurani Kərim.18-ci surə, 63-cü ayə. 

9.Kəndli Q. Xaqani Şirvani. Həyatı, dövrü, mühiti. Bakı: Elm, 1988. 

10.Kəndli Q. Xaqani Şirvani və Xarəzmşahlar ocağı // Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrindən 

səhifələr. Az.SSR EA Xalqlar Dostluğu Ordenli Nizami adına ƏDƏBIYYAT institutu, Bakı: Elm, 

1985. 


11.Mehrəliyev E.Q. Şirvan Elmlər Akademiyası (X-XIII əsrlər), Bakı: Çaşıoğlu, 2000. 

12.Mehrəliyev E. Şirvanilər  (II kitab ), B., 2003. 


Download 5.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   88




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling