Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 4.   www.xtjurnali.zn.uz
– mehnat va kasblarni qadrlash, ularning ahamiyatini tushunishga o‘rgatish;
– kasb tanlashga tayyorlash orqali ularning kasbgacha tayyorgarliklarini amalga 
oshirish mehnat fanini o‘qitishning maqsadi hisoblanadi.
Mutaxassislarning  fikricha,  ushbu  maqsadlarni  amalga  oshirish  uchun  quyidagi 
eng muhim vazifalar hal etilishi lozim:
1
1.  Har bir o‘quvchining kasb-hunar tanlashga obyektiv va ongli yondashish.
2.   O‘quvchilarning  qiziqishlari,  mayli,  qobiliyatlari,  psixifizologik  imkoniyatlari, 
jismoniy tayyorgarligi va salomatligini o‘rganish.
3.  O‘quvchilarining kasb-hunar haqidagi bilimlarini kengaytirishga doir tadbirlarni 
tashkil etish.
4.  Tanlangan sohasidagi kasb-hunarga qiziqishlarini rivojlantirish va mustahkam-
lashga amaliy yordam ko‘rsatish.
5.  Maktab bilan ota-onalar kengashi va mahalla-jamoatchilik o‘rtasida mustahkam 
aloqani yo‘lga qo‘yish.
6.  Dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarni har tomonlama uslubiy jihatdan yuqo-
ri saviyada tashkil etish.
7.  Turli yo‘nalishlar bo‘yicha to‘garak ishlarini tashkil etish.
8.  Ishlab chiqarish korxonalariga sayohatlar uyushtirish.
Ushbu vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish yosh avlodni ongli ravishda kasb 
tanlashi, ularni har tamonlama va uyg‘un rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Bu shaxs-
ni g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnatsevarlik, aqliy, estetik va jismoniy jihatdan kamol 
toptiradi, ya’ni butun ta’lim-tarbiya jarayonini uzviy birlikda va hamjihatlik bilan tashkil 
etishga yordam beradi.
Mazkur o‘quv fani o‘quvchilarda aqliy va jismoniy mehnat turlari, uning jarayonlari 
haqida keng tushuncha hosil qilish, mehnatga oid ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish 
kabi ta’limiy maqsadlarga xizmat qilib, shaxsning ijtimoiy moslashuviga asos bo‘ladi.
Ushbu fanning imkoniyatlaridan foydalanib, o‘quvchilarni kasb-hunarni to‘g‘ri tan-
lashga yo‘naltirish maqsadida amaliyotchi o‘qituvchilar, yetakchi olimlarning ijobiy taklif 
va xulosalari asosida “Mehnat ta’limi” fani “Texnologiya” fani deb o‘zgartirildi va bu-
gungi kun talabidan kelib chiqib, ko‘p tarmoqli yo‘nalishlarga asoslangan holda qayta 
ishlanganligining guvohi bo‘lmoqdamiz.
Ta’limdagi bunday islohotlar umumiy o‘rta ta’lim tizimining samarali rivojlanishiga 
xizmat qilmoqda. Shu nuqtayi nazardan imkoniyati cheklangan bolalarga ixtisoslash-
tirilgan ta’lim muassasalarida ham texnologiya fanining o‘rni alohida ekanligini ta’kid-
lash joiz. 
keyingi  yillarda  maxsus  ixtisoslashtirilgan  ta’lim  muassasalari,  xususan,  eshiti-
shida nuqsoni bor bolalar maxsus maktab-internatlarida ta’lim-tarbiya jarayoni tubdan 
o‘zgarib, yangilanib bormoqda. O‘quvchilarning qiziqish va intilishlariga qarab, ularni 
biror bir kasb-hunarga to‘g‘ri yo‘naltirishga alohida ahamiyat qaratilgan.
Xususan, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning ikkilamchi nuqsonini (talaffuz-
ning  shakllanmaganligi)  korreksiyalashda  texnologiya  (predmetli  amaliy  ta’lim)  fani 
o‘zining reabilitatsion xususiyati bilan ajralib turadi.
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim tizimi doirasida olib borilgan tadqiqotlar-
da asosiy e’tiborni aynan texnologiya (predmetli amaliy ta’lim) faniga qaratilganligini 
ko‘ramiz. Ya’ni R.M.Boskis eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim samaradorligining 
1
 Xodiyeva.D.P. Boshlang‘ich sinf mehnat darslarida qog‘ozdan amaliy ishlar bajartirish orqali 
o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish. // Zamonaviy ta’lim jurnali, 2015-yil. №11. 24-30-b.

---

125
omili  ushbu  toifadagi  bolalarning  rivojlanish  xususiyatlarini  tushunish  deb  hisoblab, 
L.S.vigotskiyning  “Nuqsonning  murakkab  tuzilishi”  hamda  “Ta’lim-tarbiya  va  rivojla-
nish  mutanosibligi”  ta’limotlariga,  I.P.Pavlovning  “Analizatorlar  faoliyati  birligi”  psixo-
logik ta’limotiga tayanadi. 
S.A.Zikov o‘quvchilarda so‘zlashuv nutqini shakllantirishda ko‘rgazmali amaliy fao-
liyatning ahamiyatini ilmiy asoslab beradi. U ko‘rgazmali amaliy faoliyatni uch guruhga 
ajratadi: illyustrativ-tasviriy, o‘lchov-hisobli va oddiy materialdan buyum yasash
2
.
L.A.Novoselov eshitishida nuqsoni bor bolalarning mehnat ta’limini quyidagicha 
tasniflaydi:
qo‘l mehnati (tayyorlov – 4-sinf)
Umumtexnik tayyorgarlik (5-8-sinf)
kasbiy ta’lim (9-12-sinf)
3
.
Xususan, u qo‘l mehnati eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga hayotiy borliqni 
tez va mukammal anglash imkonini berishini bildirib, bola shaxsining, uni intellektual 
kuchi, bilish imkoniyatlarini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etishini, mehnat faoli-
yatini bajarish jarayonida bunday o‘quvchilar o‘zini jismoniy va aqliy kuchini ongli bosh-
qarishga o‘rganishini, bu ularning umumiy faolligi va ishchanligini oshirishga xizmat 
qilishini ta’kidlagan. 
A.P.Gozovakar bolalarning mehnat ta’limi psixologiyasini tadqiq etgan. U professi-
onal-mehnat ta’limi jarayonida ruhiy faoliyat tarkibini, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bola-
larda harakat, uni boshqarish, o‘lchash, malakalarini shakllantirish, mehnat ta’limining 
nutqiy ta’minlanishi, eshitmaydigan yoshlarni proforientatsiya masalalarini tahlil qilgan. 
U  bunday  bolalarda  turli  kasbiy-mehnat  malakalarini  shakllanitirish  dinamikasi,  turli 
simvolikalar, xususan, nutqiy muloqot orqali beriladigan o‘quv-ishlab chiqarish ma’lu-
motlarini idrok etish sharoiti va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rgangan
4
.
Shuningdek,  respublikamizning  bir  qator  surdopedagog  olimlari  N.Sh.Bekmu-
radov,  X.M.Gaynutdinov,  F.J.Alimxo‘jayeva,  U.Yu.Fayziyeva,  N.H.Dadaxo‘jayeva, 
F.U.qodirova, D.A.Nazarovalarning ilmiy tadqiqot ishlarida eshitishida nuqsoni bo‘lgan 
bolalarning mehnat ta’limiga oid ayrim jihatlar yoritilgan.
Xususan, H.M.Gaynutdinov tomonidan O‘zbekiston sharoitida eshitishida nuqso-
ni bo‘lgan bolalarga ixtisoslashtirilgan maktablari bitiruvchilarining kasbiy-mehnat va 
maishiy moslashuvlari jarayonining xususiyatlarini har tomonlama o‘rganib, ularni kas-
biy-mehnatga tayyorlash, keyingi faoliyatlari jarayonini takomillashtirishga qaratilgan 
tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Yuqorida  keltirilgan  ilmiy  tadqiqot  va  adabiyotlar  tahlili  texnologiya  fanining  yu-
tuqlari eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarni jamiyat hayotiga ijtimoiy moslashuvini 
ta’minlashda muhim va dolzarb ekanligini anglatadi. Mehnat faoliyatining eshitishida 
nuqsoni mavjud bolalar hayotida muhim rol o‘ynashi, yetuk yoshga yetganda asosiy 
faoliyat turiga aylanishi hamda shu bois, jamiyatga kerakli shaxs va qolaversa, oilasini 
moddiy jihatdan ta’minlashdagi ahamiyati kattadir.
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni jamiyatga ijtimoiy moslashuvi ko‘p jihatdan 
2
  Зикова  т.С.,  Зикова  М.а.  Методика  предметно-практического  обучения  в  школах  для 
глухих детей. – М.: академия. 2002. – C. 169.
3 
н.М.назарова. Специальная педагогика: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений 
// Л.И.аксенова, Б.а.архипов, Л.И.Белякова и др.; Под ред. н.М.назаровой. 4-е изд., стер. – М.: 
Издательский центр академия, 2005. – C. 400.
4
 Гозова а.П. Психолoгия трудового обучения глухих. – М.: Педагогика. 1999. – C. 214.

---

126