Iqtisod moliya

Bu mulk shakllariga mulkchilik huquqi nuqtai nazaridan qarasak, «huquq 
dastasi»da ko’rsatilgan huquqlar barcha kishilar uchun teng. 
 Umumiy birgalikda o’zlashtirish davridan so’ng ijtimoiy mulk-ka tamomila qarama-
qarshi individual xususiy o’zlashtirish kirib keladi. 
Xususiy o’zlashtirish odamlarning mulkka boylik orttirish manbai sifatida 
qarashidan kelib chiqadi. 
Xususiy o’zlashtirishga egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish huquqidan tashqari, 
boshqarish, daromad olish, sotish, xavfsizlikni ta’minlash, meros qoldirish va boshqa huquqlar 
ham kiradi. Bu huquqlar mohiyati jihatidan jamiyatda qabul qilingan tartib, qonun-qoidalarni 
ifodalaydi. Bu o’z navbatida inson iqtisodiy psixologiyasini ham shunga muvofiq shakllantiradi: 
— individual, egoistik fikr yuritish asosiy o’ringa chiqadi; 
— jamiyat bilan har bir alohida shaxsning begonalashuvi; 
— boshqalarning ehtiyojini qondirishga o’z manfaatini ko’zlagan holda (kirishiladi), 
qatnashiladi; 
— xususiy mulk asosida boylik orttirish ko’zlanadi; 
— jamiyatda boylikni xususiy mulk asosida tabaqalanish g’oyasi ustun bo’ladi; 
— xususiy mulk muqaddas, daxlsiz, insonning tabiatiga mos tushadigan mulk tarzida 
tasavvur etiladi; 
— o’z mulkini iqtisodiy realizatsiya qilish orqali mulk egasining shaxsiy manfaatdorligi 
amalga oshadi, ta’minlanadi. 
Xususiy o’zlashtirish ikki turda bo’lib, bir-biridan katta farq qiladi. 
Birinchisida ishlab chiqarish omillarining egasi o’zi mehnat qiladi, ikkinchisida esa 
yollangan ishchilar. Muvofiq ravishda xususiy mulkning ikki turi mavjud bo’ladi: 
a) barcha ishlab chiqarish omillarining yagona egasiga tegishli bo’lgan mulk yoki 
individual xususiy mulk; 
b) ishlab chiqarishning mehnat omili bilan boshqa omillar egasi alohidalashgan xususiy 
mulk. 
Xususiy mulkning birinchi turiga dehqon, hunarmand va boshqa shunga o’xshash o’z 
mehnat vositalari bilan o’zi mehnat qiladiganlar kiradi. Ishlab chiqarish barcha omillarining 
egasi sifatida yaratilgan barcha mahsulotni mehnat omili egasining o’zi o’zlashtiradi. Xar bir 
kishi o’zi mehnat qilar ekan, o’z mulkidan asrab-avaylab, samarali foydalanishga harakat qiladi. 
Mulkdan foydalanish natijasida farovon yashash uchun chuqur manfaatdorlik yotadi. Shuning 
uchun ham xo’jalik yurituvchi o’z xo’jaligi va olayotgan daromadi barqaror bo’lishi uchun kuchi 
va mablag’ini ayamay harakat qiladi. Bir kishining o’zida ham mulk egasi, ham mehnatkash 
mujassamlashganda ishlab chiqarish omillaridan eng samarali foydalaniladi. U erkin, boshqalar 

---

tomonidan ezilmaydi, ekspluatatsiya qilinmaydi. Boshqacha aytganda, mehnat omiliga tegishli 
mahsulot (daromad) boshqa omil egasi tomonidan o’zlashtirib olinmaydi. 
Unga «mulk huquqi» nuqtai nazaridan qaralsa, «mulk huquqi dastasi»da