J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonoy

Xalqaro moliya bozorining rivojlanishi va xalqaro kapital harakatining zamonaviy tendensiyalari

Jahon iqtisodiyotida xalqaro moliya bozorining segmentlari tadrijiy ravishda muayyan bosqichlarda shakllangan (I 3.1-jad­ valga qarang). Mazkur bozor taraqqiyotining oxirgi bosqichida fond segmenti va xalqaro derivativlar bozorlari jadal rivojlan­ gan.
Zamonaviy xalqaro moliya bozorining rivojlanish tendensi­ yalari quyidagilarda namoyon bo'ladi:

1. 
   Moliya bozori barcha sektorlarining jadal sur'atlarda ri­ vojlanishi bilan birga kechayotgan baynalminallashuv va global­ lashuv jarayonlarining chuqurlashuvi;
   
2. 
   Transmilliy kompaniyalar, banklar va global moliya muas­ sasalari, shuningdek, alohida davlatlar va davlatlar guruhlari o'rtasidagi xalqaro raqobatning kuchayishi;
   

13.1-jadval
Xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishi va uning shakllanish bosqichlari

Bosqichlar	Yillar	Xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishidagi o'zgarishlar
Birinchi bosqich	1860-yillar	Tashqi savdoning rivojlanishi. Xalqaro oltin-valuta bozorining paydo bo'lishi.
Ikkinchi bosqich	1950-yillar	Milliy kredit bozorlaridagi operatsi- yalarning baynalminallashuvi.
	1960-yillar	Xalqaro kredit bozorining shakllanishi.
Uchinchi bosqich:	1970-yillar	Uzoq muddatli kapitallar xalqaro bo- zorining shakllanishi. Milliy fond bozor- larining erkinlashtirilishi. Xalqaro fond bozorining shakllanishi.
	1980-yillar	Transmilliy banklar va kompaniyalar- ning jadal sur'atlarda rivojlanishi. Xalqa- ro fond bozorlarining yanada kengayishi. Xalqaro sug'urta bozoridagi dastlabki tizimli operatsiyalarning amalga oshiri- lishi. Xalqaro kredit bozoridagi operatsi- yalarning rivojlanishi.
To'rtinchi bosqich	1990-yillar	Xalqaro moliya bozori fond segmenti- ning jadal rivojlanishi. Xalqaro derivativ- lar bozorining shakllanishi.
	2000-yillar	Xalqaro derivativlar bozorining jadal ri- vojlanishi.

3. 
   Chegaralami oshib o'tadigan moliyaviy oqimlarning yuqori sur'atlarda harakatlanishi va moliya bozorining tuzilmaviy sek­ torlari o'rtasidagi aloqadorlikning oshishi;
   
4. 
   Axborot tizimlari va elektron aloqa vositalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi;
   
5. 
   Bozomi bevosita tartibga solishning susaytirilishi;
   
6. 
   Moliya bozori ishtirokchilari faoliyatining an'anaviy so­ halari o'zgarishi (universal banklar fond sektorida anderray­ ter, tashkillashtiruvchi va treyderlarga aylanmoqda; investitsiya
   

banklari sindikatlashgan kreditlami tashkillashtirmoqda, shu­ ningdek, loyihalarni moliyalash bilan shug'ullanmoqda; tijorat banklari, o'z navbatida, investitsiya banklarining an'anaviy faoli­ yatlariga aralashmoqda va h.k.);

7. 
   Moliya bozori ishtirokchilarining ixtiyoriy qo'shilishi yoki yirik ishtirokchilar tomonidan o'z tarkibiga olinishi jarayonlari kuchaymoqda, bu esa, o'z navbatida, moliya bozorining bar­ cha sektorlarida operatsiyalarni amalga oshirish imkoniga ega bo'lgan universal moliyaviy xoldinglarning yuzaga kelishiga sabab bo'lmoqda;
   
8. 
   Moliya bozoridagi operatsiyalar riskini kuchayishiga sabab bo'luvchi derivativlar bilan bitimlar hajmi o'sish tendensiyasiga ega;
   
9. 
   AQSH dollari mavqeining tushishi va qadrsizlanishi, bu o'z navbatida, xalqaro moliya bozoridagi muvozanatning buzilishiga, zamonaviy moliya bozorining inqirozdan keyingi rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratishga xizmat qilishi mumkin.
   

Xalqaro kapital harakatining zamonaviy holati bilan bog'liq quyidagi tendensiyalar jahon iqtisodiyoti amaliyotda kuzatil­ moqda:

1. 
   Jahondagi kapitalni eksporti va importida rivojlangan mam­ lakatlar yetakchilik qilmoqda.
   
2. 
   Xalqaro tadbirkorlik kapitali harakati tarkibida portfel in­ vestitsiyalar tomonga siljish tendensiyasi mavjud.
   
3. 
   Xalqaro kreditlar va depozitlarning jahon investitsiyalari tarkibidagi ulushi jahon moliyaviy inqirozidan keyingi davrda ka­ mayib bormoqda.
   
4. 
   Jahon kapital eksportidagi Xitoyning ulushi o'sish tenden­ siyasiga ega bo'lgan bir sharoitda, kapital importida AQSHning ulushi kamayish tendensiyasiga ega bo'lmoqda. Shunga qaramay jahon kapital importida AQSHning ulushi hali-hamon saqlanib qolmoqda.
   
5. 
   Sanoati rivojlangan mamlakatlarda chet el investitsiyalarini
   

joylashtirishning asosiy sohasi bank-moliya sektori, xizmatlar so­ hasi (buning ichida axborot telekommunikatsiya sohasi eng yet-
akchidir), farmatsevtika. biotexnologiya, elektron sanoat, ilmiy va texnologik mashinalar ishlab chiqarish bo'lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda avvalgidek to'g'ridan to'g'ri chet el investitsiyalar neft-gaz qazib chiqarishga, mashinasozlikning alohida sektorlar­ iga, agrosanoat kompleksiga jalb etilmoqda;

6. 
   Jahon chet el investitsiyalari bozorida asosiy subyekt sifa­ tida TMKlarning roli oshmoqda;
   

Xalqaro fond bozori rivojlanishining asosiy tendensiyalari quyidagilarda o'z aksini topmoqda:
l. Fond bozorining tobora kengayib va chuqurlashib borishi;

2. 
   Xalqaro fond aktivlari bilan hosila moliyaviy vositalar sav­ dosining o'sishi;
   
3. 
   Jahonning yetakchi moliyaviy markazlarida bozorning kon- sentratsiyasi;
   
4. 
   Bozorning yangi vositalarni yaratishi;
   
5. 
   Bozorning kompyuterlashuvi;
   
6. 
   Xalqaro fond bozorida rivojlanayotgan mamlakatlar qim­ matli qog'ozlarining ahamiyatini ortishi.
   

Bundan tashqari, global moliyaviy inqiroz sharoitida fond bo­ zorlarida quyidagi tendensiyalar yuzaga keldi:

• 
  xalqaro fond bozorida kapitalni jalb etishning va ope­ ratsiyalarning asosini tashkil etgan holda xalqaro qarz qimmatli qog'ozlari va xalqaro aksiyalar bozorining oxirgi o'n yillikdagi hajmi olti barobardan ko'proqqa oshgan, 2008-yil inqiroz davri­ da ularning o'sishi sekinlashgan, xalqaro aksiyalar bozorining hajmi asosan rivojlanayotgan mamlakatlar hisobiga qisqargan bo'lsada, hozirda ularning hajmi yana o'sish tendensiyasiga ega bo'lmoqda;
  
• 
  xalqaro qarz qimmatli qog'ozlar va aksiyalar bozorida rivoj­ langan mamlakatlar, xalqaro qarz qimmatli qog'ozlar bozorida moliyaviy institutlarning yetakchiligi saqlanib qolmoqda.
  
• 
  rivojlanayotgan mamlakatlar fond bozorining iqtisodiyot tarmoqlari bo'yicha diversifikatsiyalashuv darajasini kichikligi inqiroz davrida uning barqarorligiga salbiy ta'sir ko'rsatgan;
  
• 
  moliyaviy inqiroz sharoitida jahonning rivojlangan mam­ lakatlari fond birjalarida aksiyalar bozori kapitallashuvining Ya) Mga nisbatan salmog'i keskin pasaygan. Jahon mamlakatlari Ya] Mga nisbatan aksiyalar bozori kapitallashuvi inqiroz davri­ da 55% ni, oxirgi besh yillikda rivojlangan mamlakatlarda qarz munosabatini ifodalovchi qimmatli qog'ozlar YalMga nisbatan kamida 100% ni tashkil etishi kuzatilgan;
  
• 
  rivojlanayotgan mamlakatlar fond birjalarida jahon moli­ yaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida aksiyalar va obligatsiyalar bo'yicha savdolar hajmi kamaygan.
  

3.