Kirish Asosiy qism: Esse janriga oid ilmiy- nazariy qarashlar tahlili

Yozuvchi mahoratining esse tilida aks etishi
SH.Xolmirzaev hikoya, qissa, romanlarida tilga alohida e`tibor bilan qaraydi. Yozuvchi asarlarida o`zi tug‘ilgan vohaning milliy koloriti, ruhi, barcha qadriyatlari til orqali namoyon bo`ladi. Adibning esselarida ham bu xususiyat
namoyon bo`lganini ko`ramiz.
SH.Xolmirzaev esse-xotiralarida qahramon nutqida dialekt xususiyatlaridan,
dialog, ichki monolog, avtor bayoni singari badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalanadi. essenavis qahramon xarakterini ochishda batafsil tasviriylik tamoyiliga amal qiladi. (SH.Xolmirzaev "Binafsha hidlang, amaki").
SH.Xolmirzaevning "Farg‘ona yo`llarida" essesida tasvirlanayotgan Uchqun Nazarovning rejissyorlik va yozuvchi sifatidagi qiyofasi, shuningdek, uning fe`l-atvoriga xos bo`lgan cho`rtkesarlik va keskin xarakterlilik tasvirlanadi. Bu turkum esselarda yorqin anglashiladigan xarakter - qahramonlarning o`zaro suhbatida ruscha so`zlarning haddan ziyod ko`p ishlatilishi. Ayniqsa, bu holat O`lmas Umarbekov, Uchqun Nazarov, Botir Zokirov, Mutal Burhonov kabi qahramonlar nutqida bo`rtibroq ko`rinadi.
Albatta, bu SH.Xolmirzaev tanlagan xos uslub. CHunki o`sha paytdagi davr va muhit 60-yillar avlodiga o`z ta`sirini o`tkazmay qolmagan, ular bolaligidan rus
maktablarida tahsil olgan, oilada, do`stlar davrasida, jamoa joylarda ham rus tili orqali muloqot kuchaygan bir davr bo`lgan. SHularni anglab etgan essenavis ularning nutqidagi jargon va dialekt, o`zga til unsurlarini hayotda qanday bo`lsa shundayligicha kitobxonga takdim etadi. Fikrlarimizni isbotlash uchun SHukur
Xolmirzaev bilan Botir Zokirov suhbatidagi bir parchaga e`tibor beraylik:
" - Hikoya menga yokdi, - dedim. Gapim shu. Qanday qabul qilsangiz shu,
o`zingiz bilasiz.
- Neujeli?
-Da" (165-bet).
Yoki O`lmas Umarbekov nutqidan:
"... Nizom, Abdullajon, bizziyam bitta kitobni U.Nazarovnikiga o`xshatib chiqarib beringlar. Duo qilamiz. Botir, chto s toboy?". Kompozitor Mutal Burhonov nutqida esa ruscha ibora va jumlalar haddan ziyod ko`p qo`llanilishini ko`rishimiz mumkin. Xususan:
"- Vsyo taki nado borot‘sya! Za pravdu, za spravedlivost‘! Za svobodu!"
esse qahramonlaridan O`lmas Umarbekov, Botir Zokirov, O`tkir Hoshimov
nutqida esa Toshkent shevasi ustunlik qiladi.
SH.Xolmirzaev adabiy til me`yoriga amal qilmaydi, ya‘ni "sabzi"ni "savzi"
shaklida ishlatadi. Sababi qahramonlar mahalliy vakil - toshkentliklar, yoki
viloyatdan shaharga kelib toshkentliklashib ke- tishgan.
SH.Xolmirzaev ijodida tabiat va hayvonot dunyosiga murojaat katta
o`rganish manbai bo`la oladi. esse matnida metofora, metonimiya, o`xshatish,
sifatlaga singari badiiy tasvir vositalarini kuzatish mumkin. CHunonchi: "50-
yillarda onam, demak, o`gay otamni boshiga pana qilgan edi". Oysha momo
nutqida: "Peshonam tor ekan, nima qilay?" - deydi. Peshona - metonimiya
hodisasi bo`lib, u o`zining asl ma`nosidan tashqari ko`chma ma`noda, ya`ni
peshona - taqdir ma`nosida istifoda etiladi. SHuningdek, frazeologizmlardan ham
keng foydalanilgan: bir yoqadan bosh chiqarmoq, ensasi kotmoq, ko`ngli yumshab ketmoq, aqlini jeb ketmoq va h. k. YOzuvchi xalk maqollarining Surxon viloyati shevasidagi variantidan o`rinli foydalanadi: enkayganga enkaygin - boshing jerga tekkincha, qakqayganga qaqqaygin - boshing ko`kka jetgincha; birovga o`lim tilagandan ko`ra, o`zingga umr tilamaysanmi?; tug‘ishgandan tutingan abzal; birovga choh qazsang, o`zing jig‘ilasan va h.k.
SHuningdek, original o`xshatish va sifatlashlardan foydalangan: "oltmishinchietmishinchi yillardan chiqib kelayotgandek", "o`tmishdan chiqib kelgan ajabtovur mehmonlar", "etmishinchi yillar bag‘ridan chiqkanga o`xshab..."
kabilar. Oysha momo timsolida poydevori bo`sh jamiyat uchun fidoiylarcha
mehnat kilgan, xizmatlari uchun ordenu medallarga aldangan shaxs fojeasi
ko`rsatilgan. Qolaversa, tashki va ichki "men" o`rtasidagi kuchli kurash
jarayonini yoritgan ajoyib esse namunasi hisoblanadi. Qarama-qarshilik
kechayotgan inson ruhiyati SH.Xolmirzaev esse va badi`alarida ijodkorlar,
adabiyotning tom ma`nodagi jonkuyarlarining hayoti va ijodi, qismatida
muhrlangan.
"SHimol yog‘dusi" essesida Surxondaryolik jurnalist va yozuvchi
Zoyirjon Mamajonovning ziddiyatli hayoti aks ettirilgan. SHimol — oppok koru
muzliklar makoni bo`lishi bilan nurlik va pokizalik ram- ziga o`xshatiladi. SHu
ma`noda, SH.Xolmirzaev o`z kahramonini shimol yog‘dusiga o`xshatadi.
Go`yoki u oppoq tuyg‘ular, tilaklar singari atrof- dagilarni o`ziga tortadi.
essenavisning bir turkum Surxon jamoat arboblariga bag‘ishlab yozilgan
esselarida qahramonni o`z tilidan gapirtirish uslubidan foydalangan. Xususan,
"Arbob armoni" turkum esselarida bu holat yakkol ko`rinadi.
Iste`dodli jurnalist SHodmon Otabek "Adabiyot kismat bo`lsa..." maqolasida
o`zbek essechiligida barkali ijod qilgan SH.Xolmirzaev haqida shunday deydi:
"... SHukur Xolmirzaev esselarini xotira sifatida yozilgan memuar adabiyotning
ajoyib namunalari deynsh mumkin. e`tirof etish kerakki, yozuvchi
hnkoyachilikda qanday maktab yaratgan bo`lsa, esse janrida ham o`ziga xos bir
86
yo`nalishni boshlab berdi1. Darhakikat, SH.Xolmirzaev 60-yillardan boshlab
o`zbek memuar adabiyotini o`zining 20 dan ziyod esse-xotiralari bilan boyitdi.
"Binafsha hidlang, amaki" turkum esselarida 60-yillar avlodi hayotini xolis va
haqqoniy kuzatdi. Ba`zi esse-xotiralarida adib qahramonlarini o`z tilidan
gapirtirdi. Jumladan, "Bir oqshom suhbati" essesi rassom bilan suhbat asosiga
qurilgan.
Tabiat tasviri esse-xotirada etakchi komponent sanaladi. Xotirada,
SH.Xolmirzaev badiiyat unsurlaridan bo`lgan peyzaj vositasiga murojaat etish
bilan o`zbek essechiligida yangicha ko`rinishdagi esse-xotira yaratdi. CHunki
esseda peyzaj tasvirlari qahramonlar ruhiyatnga monand aks ettirishi bo`lib, bu
epik turning hikoya, roman, qissalardagi kabi badiiylikni, obrazli ifodani esga
soladi. Avvalo, peyzaj tasviri esseda qahramonlarning kayfiyatini ochishga
karatilgan. "Ro`paradagi daraxtlar biram qalin, xuddi kech kuz nafasi bularga kor
qilmagandek, anhor ham sovub ulgurmagandek bosik shovullar, goho-goho
shoxlar orasidan elib o`tgan sho`x shabada yon tomondan urilar, u ham yoqimli
edi'"63. SH.Xolmirzaev bilan A.Oripov o`rtasidagi suhbat ham kuzning
shabadalari singari mayin va yokimli, ayni paytda samimiy va do`stona kechadi.
Ikkala do`st o`rtasidagi o`zaro suhbatdan so`ng muallif-qahramon ilk bor
A.Oripovning ijod qilishini, unda shu kungacha sezgan she`riyatga bo`lgan
salohiyatini aynan shu do`stona suhbatda kashf etadi. esse-xotira ikkita talaba
o`rtok kuzning xazon faslida, yoqimli shamollari bag‘rida suhbatlashishadi.
essenavis aynan kuz fasliga doir badiiy detallarni mantiqiy davom ettirib, asar
echimida shunday jumlalar bitadi: "Kuz havosi ham bezovta, kechagi shamol
yana kuchaygandek, endi yo`l bo`yidagi o`ris daraxtlarning so`nggi barglarini
uchirib tushirardi"( 189-bet).