M u n d a r I j a
Download 241 Kb.
|
KURS JUMISI 22 MAVZU
- Bu sahifa navigatsiya:
- D harfli bogin tuzish va uni oqish
- Da.
Bolalar uchun amaliy ish.
Tarbiyachi: Bolajonlar, kelinglar hammamiz plastilindan D harfini yasaymiz. Buning uchun D harfining shakliga diqqat bilan qarab olib, plastilindan shu shaklni yasaymiz. Bolalar D harfi haqida quvnoq sher eshiting. Oyijonim olmani- Tort bolakka boldilar: Bir bolagin korsatib, Dga oxshar, dedilar. D harfli bogin tuzish va uni oqish. Tarbiyachi harf terish kartoni, xattaxta tagligiga yoki xattaxtaga di,du,do,ad, id,od, od boginlarini tuzib, yozib qoygan boladi. Uni bolalarga ozi oqib namuna korsatadi. Bolalar bilan xor bolib oqiydi. Song yakka-yakka oqitadi. Bunda D tovushiini ichda saqlab, keyin unlini qoshib birga oqish lozimligi amaliy korsatiladi. SHu boginlar qayta bolalarning ozlariga tuzdiriladi va oqitiladi. Bunda tarbiyachi Da deydi va yollanma beradi: avval qaysi tovushni eshityapsan (D tovushini), oshani ,,Harf jildi "dan olib qoy. Daa, endi oxirida qaysi tovushni eshityapsan? (a tovushini) D harfining qaeriga a harfini qoyasan? (orqasiga) Tuzgan boginiingni oqi: Da. (Qolgan bolalar oz joylarida kesma harflardan foydalanib bogin tuzadilar ) SHu tartibda di,du,do,ad, id,od, od boginlari tuzdiriladi va oqitiladi. Kesma harflar bilan ishlash. Bolalarga kesma harflardan bogin tuzdiriladi va oqitiladi. Tuzilgan boginlardan yoki boginli kartochkalardan bir nechta soz tuzdirilib, oqitiladi, ulardan birining bogin-tovush tahlili otkaziladi: don, dol, do-ri, da-la, O-dil, du-tor. Mashgulotga faol qatnashgan bolalar rahbatlantiriladi. II BOB TAYYORLOV GURUHLARDA BOLALARNI SAVODGA ORGATISHNING ILMIY-METODOLOGIK ASOSLARI 2.1-§. Savod orgatish metodikasi tarixi va uning qiyosiytanqidiy tahlili Maktabda oqitish elementar oqish va yozishga orgatishdan boshlanadi. Alifbega asoslangan holda qisqa muddatda oquvchilar oqish, yozishga orgatiladi, song oqish va yozish konikmasi takomillashtiriladi, bora-bora malakaga aylantiriladi. Oqish va yozish malakasi nutqqa oid malaka. Oqish va yozish malakasi nutq faoliyatining boshqa turlari bilan ham bogliq. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha marta takrorlanishi mumkin. Ozbek tili yozuvi - tovush yozuvi. Yozuvda oquvchi tovushni harfga, oqishda esa harfni tovushga aylantirishdek murakkab aqliy faoliyatni bajaradi. Bu faoliyat doimiy ravishda yuz berishini nazarda tutib, oqish va yozish parallel olib boriladi. Ozbek tili yozuvi - fonematik yozuv. Ozbek tili yozuvi uchun 1993-yil lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har tovushi uchun yozuv unga mos shakl qabul qilindi. Oqituvchi savod orgatish jarayonida oquvchilarga tovushlar haqida malumot berishda ozbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod orgatish analitik-sintetik tovush metodida olib boriladi. Soz boginga ajratiladi, bogindan kerakli - organilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, organilgan harf bilan sintezlanadi. Hozirgi ozbek tili unlilar sistemasi: a) o, u, o, e, i, a. Savod orgatishda tovushharf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. E - harfi soz va bogin boshida orta keng lablanmagan unli ornida va undoshdan keyin yoziladi: Savod orgatishda oldin soz boshida keladigan e, song undoshdan keyin keladigan e orgatiladi. O harfi ozbekcha, umumturkiy sozlarda quyi keng, lablangan o tovushini ifodalaydi. Ruscha - internatsional sozlarda urgusiz boginda a tarzida (kalxoz), o tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (rektir) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unlili sozlar savod orgatish davridan song oquv jarayoniga kiritiladi. Ozbek tilida 24 undosh tovush bor. SHulardan 3 tasi harf birikmasi. 24 undosh tovush 23 undosh harf bilan belgilanadi. Undoshlarni orgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslanadi. Alifbo davri sonor - ovozli (ovozdor) tovushlarni orgatishdan boshlanadi. Lekin ng sonor undoshi n va g undoshi tovush harfi bilan tanishtirilgach orgatiladi. Harf birikmalarini orgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda ular alifbe davrining oxirrogida organiladi. J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Savod orgatish jarayonidayoq harfning 4 xil varianti (bosma, yozma, bosh va kichik)ning ishlatilishi orgatiladi. Oquvchilarni oqishga orgatish bogin asosida olib boriladi. Oqishning dastlabki bosqichida orfografik oqishdan foydalanilsa sekin-asta orfoepik oqish konikmalari shakllantiriladi. Boginlab oqishga orgatish uchun sozni boginga bolish, bogin hosil qiluvchi tovushni aniqlash, ochiq-yopiq boginlarni farqlashga orgatish muhim sanaladi. Oqish ham yozish ham murakkab nutq faoliyati. U kichik yoshdagi oquvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi oquvchini oqishga orgatishda quyidagilar kuzatiladi: 1.Bola oqish paytida bitta harfni koradi, uni bilish uchun oldingi koz oldiga keltirilgan rasmlarni yo boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq oqituvchi aytishga yol qoymaydi, ikkinchi harfni eslab qoshguncha birinchisi esdan kotariladi, yoki ularni qoshib bogin, bogindan soz hosil qilguncha oqish jarayoni sustlashadi. 2.Kopincha bola oqiyotgan qatorni yoqotib qoyadi, harfni, boginni, sozni qayta oqishga togri keladi. Oquvchining diqqati kengaygan sari bogin va sozni butunicha idrok eta boshlaydi. 3.Oqishni endi organayotgan bola oqiyotgan matn mazmunini ozlashtirmaydi, chunki sozni qanday oqishga kuch beradi-da, soz manosiga etibor bermaydi. Darslikdagi rasmlar, oqituvchining savollari, korgazmali qurollar ongli oqishlarini taminlaydi. 4.Tajribasiz kitobxon sozni birinchi boginiga yoki rasmga qarab topadi. Bu xato oqishga olib keladi. Bu xatoning oldini olish uchun soz boginlab oqitiladi, sozni bogin-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi. Oqishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun oquvchilarning idroki, xotirasi, tafakkurini va nutqini ostirishga katta etibor berish kerak.Savod orgatishda fonematik eshitish qobiliyatlarini ostirish, togri va aniq talaffuz qilishga orgatish, tovushni ajratish konikmasini ostirish muhim sanaladi. Yozuvga orgatish oquvchilar ruchkani togri ushlash, daftarni togri qoyish, harfni yozishda yozuv chiziqlari etibor bilan boshlanadi. Ular boylab qolni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga ulashi, qatorga sigish-sigmasligi moljallanishi lozim. Bular oquvchini aqliy va jismonan charchatadi, ayniqsa, barmoq va yelka muskullari charchaydi, bular darsda ikki-uch marta fizkultura mashqlarini otkazishni taqozo qiladi. Eski maktabda oqish bilan yozish bir vaqtda orgatilmagan, avval faqat oqish orgatilgan. Oqish hijo (bogin) usuli bilan orgatilgan. Oqishga orgatishning - hijjai qadimiy deb atalgan usuli asarlar davomida hech qanday ozgarishsiz davom etib kelgan. Hijo usulida oqishga orgatishni 3 bosqichga bolish mumkin. 1-bosqich.Harflarning nomini yodlatish (harfiy metod). Bu metodning mohiyati asosan quyidagilardan iborat: bir necha yildan beri oqiyotgan bolalar maktab xonaga yangi kelgan bolaga bir necha kichik-kichik surani ogzaki yodlatgan. Bola aytayotgan suradagi sozlarining manosini tushunmay, ularni birin-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt otgan. SHundan keyin arab alfaviti yodlatila boshlagan; bola uyida har ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib kelgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolgiz shaklini alfavit tartibida bandlarga bolib yozib bergan. Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, be, te, se deb aytgan; bola domlaga ergashib takrorlagan; ayta olmasa, domla Yana aytgan va shuni yaxshilab organishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandni shu tariqa yodlagan va h. Bolalar 26 harf nomini 5-6 oyda zorga bilib olganlar. Ular harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi be, qaysisi se ekanini korsatib bera olmaganlar. Ayrim domlalar, otinoyilar yosh bolalarning eslab qolishiga yordam berish maqsadida har bir harf uchun shartli iboralar oylab topganlar (- uzunchoqqina alif, bittagina be, - ikkitagina te, uchtagina se kabi). 2-bosqich.Bogin hosil qilish. Harflar nomi yodlab bolingach, bogin hosil qilishga, yani - zeru-zabarni orgatishga otilgan. Eski maktabda - zeru-zabar (zabar, zer, pesh) har xil orgatilgan. Masalan, bazi domlalar (be, zabar-be), (be-zerbi), (be-pesh-bu), (te-zabar-ta), h. kabi orgatsalar, boshqa bazilari be, ba, te, zabar, ta,...kabi Yana boshqalari: be, zabar-a; zer-i, pesh-u; te-zabar-a; zer-i, pesh-u... deb orgatadilar va h. Maktabxonada - zeru-zabar quruq yodlatilgan, nimaga xizmat qilishi aytilmagan. Aslida esa bu belgilarni malum xizmati bor: zabar (fatha)-undosh harf ustidagi urgu belgisiga oxshash chiziqcha bolib, undoshga a unli tovushini qoshib aytish zarurligini korsatadi. Zer (kasra) undosh harf ostidagi chiziqcha bolib, shu undoshga i unli tovushini qoshib aytish kerakligini bildiradi. Pesh (zamma) esa undosh harf ustiga qoyiladigan belgi bolib, shu undosh tovushga u unlisini qoshib aytish zarurligini korsatadi. Demak, arabcha matnlarni oqish uchun - zeru zabarni bilish juda zarur bolgan, ammo oqishga orgatish anglab oqishga asoslanmagani uchun, bolalar mim zabar ma, mim, zer mi, mim pesh, mu deb yodlaganlar. - zeruzabarning mohiyatini anglamaganlar. 3-bosqich. Boginlarni qoshish. Eski maktabda boginlarni qoshish - abjad bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf nomlangan 8 sozni -zeru-zabar bilan yozib bergan. Bolalar bu 8 ta sozni birin- ketin hijo usulida oqib yodlab olganlar. Masalan, abjad ozi alifbega zabar qoyib, be ga urishtirilsa, ab; jim ga zabar qoyib, dolga urishtirilsa, jad: bularning ikkisidan abjad hosil bolgan kabi. Abjaddan keyin eski maktab oquv kitobi bolgan. - Haftiyak ka otilgan. - Haftiyak dagi suralar ham - Abjaddagi kabi hijo usulida oqitilgan. Bolalar - Haftiyakning bir betini hijo usulida oqish uchun juda kop vaqt va kuch sarflaganlar. Sozni hijo usulida oqishda avval sozdagi birinchi undosh harfning nomini, keyin ikkinchi undosh harfning nomini aytib, unga zarur harakatni qoyib, hijo hosil qilingan; shu usulda navbatdagi harflardan ham hijo hosil qilinib, keyin hijolarni birbiriga qoshib, bu soz bir butunicha aytilgan. Sozni hijo usulida oqishda tovush emas, balki shu tovushni ifodalovchi harfning nomi asos qilib olingan; sozni tovush jixatidan tahlil qilishga oid hech qanday ish qilinmagan, tovushlarning qoshilishi bolalarga tushunarli bolmagan, bolalar sozidagi har bir harf malum bir tovushni bildirishini mutloqo anglamaganlar. Hijo usulida oqishga orgatish, birinchidan, mexanik ravishda bolib, ayni bir narsani qayta-qayta aytishga majbur qilingan, ikkinchidan, bola ozi aytgan sozining manosini tushunmay, maktabdordan eshitganini takrorlay bergan. -Haftiyakning keyingi ayrim suralari sozni yaxlit -oqish usulida olib borilgan, aniqrogi bola oqimagan, eshitganini totiqush kabi yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada oqiganlarini ozi oqib yurgan kitobidan -oqib bergan, ammo ularning qoliga maktabda oqilmagan boshqa bir kitob berilsa, uni oqiy olmagan; eski maktabda 6-10 yil muntazam oqigan bolalarning juda kop deganda 4- 5 foizigina oqish va yozish konikmasini hosil qilgan. Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod orgatishda malum darajada ijobiy rol oynadi. Rus-tuzem maktablarining ozbekcha sinflarida ozbekcha xatsavod orgatish metodi 1900-yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi. Hijo metodidan tovush metodiga otildi. 1900-yillardan rus-tuzem maktabi ozbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni ozbekcha sinflarga mos kelmasdi. 1902-yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi -Ustodi avval nashr etildi. -Ustodi avval nashr qilingandan keyin ozbekcha xat savod oragatishda Yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod orgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, oqitishni osonlashtirdi, talimni bola tushunadigan, anglaydigan talimga, aktiv talimga aylantirdi. -Ustodi avval 3 bolimdan iborat: 1- bolim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bolimda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini etiborga olgan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat savod orgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qollanadigan harflarni bergan. Shakli, yozilish orniga qarab turlicha boladigan harflarning soz boshida, soz ortasida, soz oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq sozlarini, g harfini tanitish uchun gor, uygoq, tog sozlarini tanlagan. Avtor soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga asosan, ozbek tilining lugat sostavidagi harflardan tanlab olgan. -Ustodi avvalning 2-bolimi alifbedan keyingi davrdir. Bu bolimda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda. S.Saidazizov kitobining 3-bolimini -Alifboi quron deb atagan va oz oldiga bolalarga -Quronni tushunib olishga orgatishni maqsad qilib qoygan. Umuman tovush metodi Markaziy Osiyoga ikki manbadan kelgan. Rus-tuzem maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi bilan orgatilar edi. Ozbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qulayligini amalda oz kozlari bilan kordilar va ular rus oqituvchilariga taqlid qilib, asta-sekin tovush metodini oz sinflariga tatbiq eta boshladilar. 2. XIX asrning oxiridan boshlab ichki Rossiyadan Markaziy maktabga kelgan tatar muallimlari tovush metodida xat-savod orgata boshlagan edilar, oradan kop otmay, bir qancha mahalliy muallimlar ham tatar muallimlariga taqlid qilib, Yangi maktablar ochdi-da, bolalarga xat-savodni tovush metodida orgata boshladi. Shunday qilib, Orta Osiyoda tovush metodi asta-sekin hijo metodining ornini ola boshladi. Malumki, tovush metodi bilan xat-savod orgatishga Rossiyada K.D.Ushinskiy asos solib, u sintetik tovush metodini qatiy himoya qilgan edi. Tovush metodi bilan savod orgatilganda, sozning eng kichik bolagi, yani nutq tovushlari asos qilib olinadi. Sozning manosi ozgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: sozda tovushlar almashishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir Yangi soz hosil bolishi mumkinligi bolalar ongiga etkaziladi. Keyingi yillarda ham xat-savod tovush metodida orgatilmoqda. Atoqli metodistlar (S.P.Redazubov, A.I.Voskresenskaya, K.Qosimova, Y.Abdullayev, O.Sharafiddinov) tovush metodida xat-savod orgatishni takomillashtirdilar. Arab alfavitida yozuvni orgatish qiyin edi. Arab alfavitidagi harflar sozda qollanish orniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozishni organishni qiyinlashtirgan. Shuning uchun kop maktablarda bolalarga oqish orgatilib, yozuv orgatilmagan, chunki domla va otinoyilarning kopchiligi oqishni bilgan, lekin yozishni bilmagan. Eski maktabda yozish chiziqsiz, tekis oq qogozga dastlab yogonroq savagich qalamda orgatilgan; bolalar yozishni ozroq organganlaridan keyin qamish qalamda ham yozishgan. Ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan. Yozishni orgatish alfavit tartibida harflarning alohida-alohida shaklini yozdirishdan boshlangan. Avval alifni yozish orgatilgan, keyin oxshash shaklli harflar bandlarga bolinib, oxshash unsuri bolmaganlari esa ayrim-ayrim yozdirilgan. Ayrim domlalar bazi harflarning elementlarini yozishni ham alohida mashq qildirganlar. Ayrim-ayrim harflarni nusxaga qarab alfavit tartibida katta-katta qilib yozish, mufradot (salhad) deyilgan; bunday yozish bir ikki yilga chozilgan. SHundan keyin harflarni bir-biriga qoshib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni murakkabbot deyilgan. Harflarni bir-biriga qoshib yozish mashqi bir necha bosqichga bolinib, harf birikmalarining mano anglatish anglatmasligi umuman, etiborga olinmagan. Qanday qoshilishi mashq qilinavergan. Kopgina eski maktablarda bunday mashq - abjad yozish bilan tugallangan. Murakkabbotdan keyin bayt, qita va ruboiylarni kochirib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni muqattaot deyilgan. Bu mashqqa ham juda kop vaqt sarflangan: u manoli sozlarni yozish bilan boshlanib, duoyi salom (insho) yozish bilan tugallangan. Yozuvni orgatish va xusnixat mashq qildirishda -Mufradot kitobidan foydalanilgan. Bu kitobchada har uchala mashq turi, bazi nashrlarda esa insho namunalari berilgan. Eski maktablarda yozuvga orgatishning birdan bir yoli kochirib yozuv-nusxa kochirish bolgan. Natijada bolada yozma nutq konikmasi hosil qilinmagan. Bu mashq bolani juda zeriktirgan. Hech oylamasdan yozishga odatlantirilgan. Maktabxonada ijodiy kochirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa usullarning qollanmaganligi orqasida bola chiroyli kochirib yozish konikmasini hosil qilgan bolsa ham, ammo oz fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jumlalarni ham juda kop xato qilib zor-bazor yozgan. Eski maktablarda, madrasalarda ozbek tili oqitilmagan, natijada eski maktab bolalarigina emas, hatto madrasada bir necha yil umr otkazgan bazi bolalar ham oz ismini togri yozishni bilmaganlar. Arabchada togri, chiroyli yozuvga orgatish uchun xivalik shoir Shermuhamad Avazbey ogli Munisning (1778-1829) - Savodi talim kitobidan foydalanildi. Rus-tuzem maktablarida oqish va yozishga orgatish, odatda, bir vaqtda boshlanib, bir-biriga boglab olib borilgan; har kuni avval oqish, keyin yozuv darsi bolgan; oqish va yozish onglilik tamoyili asosida orgatilgan; bolalar qaysi tovush bogin, soz yoki gapni oqiyotgan yoki yozayotganini aniq tasavvur qilgan, manosiga tushungan, arabcha harfning yolgiz shaklini yoki sozda qollanish orniga qarab kasb qiladigan shaklini, yoxud biror harfning elementini yozayotganligini ongli ravishda bilgan. Rus-tuzem maktablarining ozbekcha sinfida kochirib yozishga va diktantga kop vaqt sarf etilgan. Ulardan tashqari, insho (turli tilxat, duoi salom va savdo ishiga oid har xil xatlar) yozishga orgatilgan. Download 241 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling