М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

6- rasm.
S a rk o d in a . Y a lan g 'o s ch a m y o b a la r: 
1
— a m y o b a z a d io z a ;
2—
a m y o b a Um ax c h ig ‘an o q li a m y o b a la r; 
3 —
P a m p h a g u s h y a lin u s;
4
— A rc e llc d isk o id c s .
Sarkodina.
Eng sodda o r g a n iz m la r b u tu rk u m in in g n a m o -
yan d a la ri (6 - rasm) k atta y o s h d a g i h o la tid a t a n a n i n g a l o h i d a
shaklini o'zgartirib turadigan o ‘sim talari y ordam ida h arak at qiladi, 
bu o ‘s im ta la r soxta o y o q c h a la r y o k i psev d o p o d ilar n o m i bilan
ataladi. S a r k o d a li p s c v d o p o d i l a r s o n va sliaki j i h a t i d a n j u d a
x ilm a-xildir. U la r d a n ayrim lari k e n g p a rra k s im o n soxta o y o q -
c h a la r g a , b o s h q a ia r i d arax t i l d i z l a r i n i n g t u ta s h i b k e t i s h i g a ,
u c h in c h ila ri t o ‘g ‘ri ingichka n u r la r g a o'x shaydi.
T a b i a td a c h u c h u k suvlarda v a kanalizatsiyaning t o z a lo v c h i 
in s h o o tla rid a P h isopoda (ildizo y o q lila r) va H elio zo a (q u y o sh
nurlari) kichik turkumlari a n c h a k e n g tarqalgandir.
l l d iz o y o q lila r g a m o rfo lo g ik t u z i l is h ig a k o ‘ra e n g o d d i y
o r g a n iz m la r d a n biri — q u r u q a m y o b a l a r (A m o e b id a ) kiradi. 
U larning t u b a n shakllari skeletsiz boMib, s ito p la zm an in g kichik 
b o ‘lakchasidan iboratdir. U n d a ich k i suyuq, d o n s im o n q a tla m
( e n d o p l a z m a ) v a a n c h a y o p i s h q o q , z i e h , y u p q a h o s h i y a
(ektoplazma) mavjud. Harakat vaqtida am yoba muayyan yo‘nalishda 
soxta o y o q c h a la r chiqaradi. H a r a k a t g o ‘yo jism m assasining sekin

---

o q i m i d a n iborat. A m y o b a n i n g oziqlanishi fa g o sito z hodisasi 
hiso b ig a s o d ir b o ‘ladi. O z u q a b o 'lakc hasi a tro f id a o vqat h a z m
qiluvchi vakuol hosil b o ‘ladi, unin g ichida ozuqa m oddalari erigan 
h o l a t g a keladi va u v a k u o l devorchasi orqali s ito p la z m a g a sizib 
k ira d i. V a k u o lla r h a z m b o ‘lm a g a n q o ld iq la r b ila n t a n a n i n g
istalgan b i r n u q t a s id a n c h e tg a chiqarib ta sh la n a d i. A m y o b a la r 
h u ja y ra n in g odd iy boMinishi bilan urchiydi.
C h i g ‘a n o q h a m y o b a l a r (T e sta cea ) q u r u q a m y o b a l a r d a n
sh u n isi bilan farq qiladiki, ularda pscvdopodilar u c h u n teshikli 
oval yoki d u m a lo q c h ig ‘a n o q q a ega b o ‘ladi. Bir xil am yobaia rda 
c h i g ‘a n o q l a r a m y o b a t a n a s i d a hosil b o ‘la d i g a n x it in s i m o n
m o d d a la r d a n tashkil t o p a d i, boshqalarida — begona zarralardan, 
m asala n , m ay d a q u m l a r d a n , sitoplazma yopishtirilgan chiqin- 
d ila rd a n tashkil to padi. O z u q a kelib tushadi va h a z m b o ‘lmagan 
qoldiqlari chig‘a n o q o g ‘izchasi orqali chiqib ketadi. C hig‘anoqli 
a m y o b a la r hujayraning b o ‘linishi bilan urchiydi, lekin b u ndan 
o ld in ta n a ichida zaxira m o d d a l a r hosil b o ‘Iadi, s o 'n g ra ulardan 
yangi a m y o b a c h ig ‘a n o g ‘i hosil b o ‘ladl. BoMinish vaqtida ehtiyot 
m o d d a g a ega boMgan s ito p la zm an in g taxm inan yarm i c h ig'a noq 
o g ‘zi orqali tashqariga ch iq a d i va yangi chig‘a n o q bilan qoplanadi. 
C h ig 'an o q li a m y o b a la rn in g asosiy yashash joyi c h u c h u k suvlardir.
Am yobalarga o v q a t boMib, asosan, bakteriyalar, boshqa eng 
so d d a o rga niz m la r va suv o ‘simliklari xizm at qiladi. Am yobalar 
o ‘z tanalaridan an c h a katta boMgan zarralami tutib ollshga qodirdir.
O d a m va hayvon ichagidagi am yobalar ichakdagi bakteriyalar 
bilan oziqlanadi. U la rn in g k o ‘p turlari zararsizdir, lekin ayrimlari, 
m a sa la n , ichburuq a m y o b a s i ogMrxastaliklarni keltirib chiqaradi. 
A m y o b a la r ichakla rning shilimshiq qatlami ostiga oMnashib olib 
y a ra la r hosil qiladi. U l a r n in g sistlari suvda 9 o y g ac h a yashaydi. 
B itta b e m o r b ir k e c h a - k u n d u z d a 300 mln g ac h a sist chiqaradi. 
A m yo b ali ichburuq b ilan zararianish suv orqali o ‘tadi.
M a s t i g o p h o r a (yoki F la golla la ). M a z k u r t u r k u m vakillari 
u c h u n h a r a k a t a ’z o la r i boMib xip ch in lar x i z m a t qiladi, u lar 
s i t o p la z m a n in g i n g i c h k a ipsim on o ‘s m a la rid ir. H u ja y r a la rd a
b itta d a n s akkiztagacha x ip c h in boMadi.

---

X ip ch in lila r turkumi o z iq la n ish usullari b o 'y ic h a xilm a-xil 
eng s o d d a o rganizm larni b iria sh tira d i. XipchinU larning rangli 
shakllari yorugMikka t a ’sirc h a n p ig m en tla rg a cgadir (m a s a la n , 
xlorofill) va yashil o ‘sim liklar singari ozuqlanishlari m u m k i n .
Rangli xip ch in n in g om m aviy rivojlanishi b a ’zan m ay d a h o v u z -
laming “gullashi”ga sabab boMadi. B oshqa turdagi M astigophoraning 
ozuqasi boMib, erigan o rg a n ik m o d d a l a r xizm at q ila d i, u la r
hujayraga u n in g b utu n yuzasi orqali kiradi. N ihoyat, x ip c h in lila r 
orasida ogMz teshigiga ega boMgan shakllar h am b o r boMib, m a z k u r
teshik x ip ch in asosida joylashgan boMadi. X ipchinlilar u lar u c h u n
faqat h arak at qilish a ’zolari boMib x iz m a t qilib q o lm a s d a n , balki 
ozuqani to rtib olishga ham y o r d a m bcradi. B un d ay x ip c h in la r 
bakteriyalar va m ayda suvo‘tlari bilan oziqianadi. Rangli x ip c h in - 
liia rd a n a y r im l a r i s h a r t - s h a r o i t i g a q a r a b o z iq l a n i s h u s u l i n i
o ‘zgartirishga h a m qodirdir. YorugMikda u lar xuddi o ‘sim lik lar 
singari oziqianadi va qorongMlikda esa organik moddalarni jadal yuta 
boshlaydi.
H ujayralar ko‘ndalang yoMialishda boMinib, ko‘payadi. K a n a ­
lizatsiyaning tozalash in sh o o tla rid a k o 'p i n c h a m a y d a ra ngsiz 
xipchinlilar uchraydi, ulaming ayrim turlari 7- rasmda tasvirlangan.
7- 
rasm.
M a s l i g o p h i ) r a

---

Infuzoriya. Bii t u r k u m g a a n c h a yuqori d arajad a uyushgan eng 
s o d d a organizm larning vakillari kiradi, ularning harakat organlari, 
kipriklar — p la z m a n in g k a lta sochsim on o 'sim ta la rid ir (8-rasm ). 
Infuzoriyalarning ikkinchi o ‘ziga xos belgisi, u la rn in g ikkita yadro 
h u ja y ra la rid a m av ju d b o ‘lishdir, bu y a d r o la r o ‘z kattaligi va 
vazifasiga ko‘ra turiicha boMadi. Katta yadro ayirboshlash jarayonini 
bosh q arish d a , xususan, oqsilning sintezida asosiy rol o ‘ynaydi. 
K ic h ik yadro irsiy b elgilarning tarqalishini n az o rat qiladi. Infuzo- 
riyalar turk u m i ikkita k ich ik turkum ga boMinadi; kiprikli infu- 
zo riy a lar (Siliata) va s o ‘rgMchli infuzoriyalar (Sictoria).
3000 dan ortiq tu rg a ega boMgan birinchi tu rk u m a n c h a ko‘p 
sonlidir. Kiprikli infu zo riy a lar shakli va hajm i, oziqlanish usuli 
h a m d a yashash turi b o ‘y ic h a g ‘oyat xilma-xildir. K o ‘p incha infu­
zoriyalar u z u n c h o q -o v a ls im o n shaklga ega, ayrim infuzoriyalar­
n in g tanasi (m a s a la n , n a y c h a ) g ra m m ofon naychasi shaklida 
c h o ‘z in ch o q , b o s h q a ia ri q o ‘n g ‘iroqchalarga o ‘xshaydi. Bir xil 
infuzoriyalar suvda suzib yuradi, boshqaiari suv o^simliklariga va 
b o s h q a narsa\arga y o p ish ib oladi, uchinchilari o ‘rm alab yuradi. 
Bakteriyalar va m ayda suv o ‘tlari infuzoriyalarning ko‘plariga ozuqa 
hisoblanadi, lekin u la rn in g orasida boshqa eng sodda organizmlar, 
s h u j u m la d a n , in fu z o r iy a la r bilan oziqlanadiganlari h a m bor. 
K o ‘pgina infuzoriyalar o d a m a ’zolarida, hayvon va baliqlarda 
tekinxoMlik bilan k u n kechiradi.
Infuzoriyalarning tanasi yupqa, ekstik, juda mustahkam qobiq — 
pellikula bilan qop lan g an . Pellikuianing elastikligi tufayli ko'pgina 
infuzoriyalar tanasini egish, qisilish, sharsim on shaklga kirishga 
qodirdir.
B archa infuzoriyalar (ayrim tekinxo‘riaridan tashqari), ogMz 
tc sh ig ig a ega dir, b u t e s h i k o g ‘iz yonidagi c h u q u r c h a g a j o y ­
lashgan. OgMz atrofida kiprikchalarjoylashgan boMib, an c h a kuchli 
va uzunroqdir. A n a s h u kiprikchalar yordamida ovqat zarrachalari 
ogMzga haydab kelinadi va infuzoriya to m o n id a n yutiladi. S o ‘ngia 
ovqat qisqa kanal ( h a lq u m )g a tushadi, b a ’zan bu kanal kiprikchalar 
bilan qoplanib qoladi. H a lq u m n in g ichki c h e tid a ovqat ushogM 
lizosoma ajratib c h iq arad ig an suyuqlik tomchisi bilan o ‘raladi. Shu 
tariqa ovqat h azm qiladigan vakuol hosil boMadi. Ozuqa kelib tushishi

---