М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

Savol va topshiriqlar:
1
. Mikrohiologiya fo n t nim ani o ‘rgatadi?
2
. Tabiatda mikroorganizmlar qay usulda tarqaîadi?
3
. Mikroorganiz/nlar miqdorini nniqlashning qanday usullari bor?

---

V bob.
M I K R O O R G A N I Z M L A R N I N G A Y R I M
G U R U H L A R I G A M O R F O L O G I K
T A V S I F B E R I S H
Morfologiya
— m i k r o o r g a n i z m l a r h u ja y ra la rin in g shakli, 
ichki tu z ilish i va hajm i h a q id a g i fandh\ Suv m ikrobiologiyasi va 
s a n i t a r i y a m ikrobiologiyasi u c h u n eng sodda b a k te r iy a la r va 
s u v o ‘t l a r i n i n g m u n t a z a m g u r u h la r i k a tta a h a m iy a tg a cga. O q a r 
s u v la r n in g to z a i a n is h i va t a b i i y suv h av z a la rin in g o ‘z - o ‘zini 
to zala sh d a organik ham da a y rim anoiganik birikmalarning olinishi 
va o k s i d l a n i s h i d a b a k t e r i y a l a r asosiy rol o ‘y n a y d i, s h u n i n g
u c h u n u l a r a n c h a b a ta f s ilr o q q a ra b chiqiladi.
V . 1. O liy p r o t i s t l a r e u k a r i o t i k h u j a y r a l a m i n g
tuzili.shi
O liy protisllarning gu ru h i yetarli darajada xilma-xil organizm - 
lard a n tashkil topgan boMib, ularning hujayralari yo hayvonlarning 
h u jay ra larig a yoxud o 's im lik la r n in g hujayralariga o ‘xshnshdir. 
S itoplazm a va hujayra yadrosi birgalikda protoplaslni hosil qiladi, u 
sirtqi to m o n d a n sito p la zm a m em branasi bilan qurshab olingan 
b o ‘lib, bu m e m b ra n a hujayra iciiiga faqat suv oHkazadi, ayrim 
m o d d alarn in g unchalik katta boMmagan molckulaiarini va ionlarini 
h a m o ‘tkaz^adi. Hujayraning siloplazmasi birxil emas. U nda hayoliy 
j i h a t d a n g ‘oyat m uhim boMgan tarkibiy hosilalar — turli vazifalarni 
a d o e tu v c h i organeilalar topilgan. Bular: ribosomalar, m itoxon- 
d riy ala r, Golji m ajm uyidir. U larning dastlabki ikkitasi mayda 
d o n a c h a l a r shaklida b o ‘lib, hujayralar ichidagi m cm b ra n alard a 
j o y l a s h g a n va e n d o p la z m a t ik to 'rn i hosil qiladi. R ib o so m a la r 
rib o n u k lein kislotasiga ( R N K ) boydir. Ularda oqsil sintezi amalga 
oshiriladi. Miloxondriyalar d u m aloq, oval yoki tayoqsimon shaklga 
e g a . U l a r n i n g oMchovi 0 , 2 d a n 7 m k m o r a lig ‘id a boMadi.

---

M i t o x o n d r i y a la r d a o k sidlanish j a r a y o n i k e c h a d i, u l a r q u w a t
(nafas) hosil b o ‘lishi bilan birga boradi. Golji m ajm uyi o ‘ro q s im o n
yoki ta y o q s im o n shakldagi jism d ir. M a jm u a n in g m a h s u lo tla rid a n
biri lizosom alardiam etri 1 m k m atrofida b o ‘lgan d u m a lo q qiiyilma 
b o ‘iib, u la r ichida ozuqa m o d d a la r in i parchalashga q o d i r b o ‘lgan 
fe rm e n tla r t o ‘plangan. Golji m a jm u y in in g e n g m u h i m vazifasi 
a lm a sh in a d ig a n
m a h su lo tla r 
h u ja y ra d a n
c h iq is h id a n o ld in
u la m in g jam lanishidir.
E u k a r io t hujayra s ito p la z m a s i d o i m iy h a r a k a t d a b o ‘ladi. 
H ujay ran in g ichki b o ‘shlig‘i m e m b r a n a l a r bilan o z y oki k o ‘p 
d a r a j a d a ajra lg an b o ‘lm a la rg a boMinadi, u l a rn in g h a r b ir i d a
m uay y an biokimyoviy ja ra y o n la r s o d ir boMadi.
F a q a t eukariotiarga xos boMgan funksional xususiyatlai-ga 
pinositoz va fagositoz hodisalari kiradi. M a z k u r h o d isa la rn in g
m ohiyati suyuqlikning kichik to m c h ila ri (pinositoz) yoki qattiq 
zarralarning (fagositoz) hujayraga k o 'chishidan iboratdir, bu hodisa 
s ito p la z m a m cm bra nasi b ir q is m in in g ichkari to rtilish i, hosil 
boMgan q o p c h a n in g ajralib c h iq ish i va u n in g l iz o s o m a b ilan 
q o 's h ila d ig a n vakuolga aylanishi natijasidir; b u n d a h u ja y ra g a
tushgan m o d d a la r gidrolizga uchraydi.
Eng so d d a o rg a n iz m la r
E n g sodda organizmlar (P ro to z o a ) turiga kim vchi o rg a n iz m la r 
garchi ularning tanasi bitta h u ja y ra d a n tashkil to p g a n boMsa h a m ,
k o ‘p sonli va 
0
‘zining tuzilishiga k o ‘ra g ‘oyat xilm a-xildir. Eng 
sodda o rg a n iz m la r turlarining u m u m i y soni 15 m i n g d a n o rtiqdir. 
U larn in g hajm i keng d oirada (2 m k m d a n 2 m m g a c h a ) o ‘zgarib 
turadi va qaysi turga mansubligiga va fiziologik holatiga bogMiqdir.
E n g sodda organizm larning a n c h a yuqori uyushgan turlari 
ogMz tcshigiga va ovqatning h a z m boMmagan qattiq qold iq la rin i 
chiqarib tashlash u ch u n kukunlarga cgadir. H ujayra faoliyatining 
suy u q m a h s u lo tla r i q is q a rtu v c h i v a k u o l y o r d a m i d a c h i q a r i b
tashlanadi. Qisqartuvchi vakuol suyuqlikning vaqti-vaqti bilan ortib 
b o m v c h i pufakchaiari boMib, u m u a y y a n kattalikka e rish g a c h , 
hujayraning qobigMga yaqinlashib, o ‘zidagi narsalarni t a sh q a r ig a
chiqarib tashlaydi. A tro f-m u h itd a t u z la r quyqasi, o d a t d a , h ujayra

---

ichidagiga nisbatan k a m r o q boMadi. Suv osm otik b o sim q o n uniga 
b i n o a n hujayraga kirishga intiladi. Qisqartuvchi vak u o l o r tiq c h a
s u v n i c h iq a rib ta s h la b , h a y d o v c h i ap p a rat singari h a r a k a t qiladi 
v a hujayra ichida do im iy o sm o tik bosimni saqlab tum di. Eng sodda 
o r g a n iz m ia r n i n g k o 'p c h ili g i d a hujayralardagi b i r q a n c h a ehtiyot 
m o d d a l a r d a n g lik o g e n yigMladi, b a ’zilarid a y o g ‘ t o ‘p la n a d i. 
B o ‘y algan eng s o d d a o r g a n i z m l a r kraxm al t o ‘playdi.
P r o t o z o a h u j a y r a l a m i n g odd iy boMinishi b ü a n (nojinsiy 
k o ‘payish) yoki m u rak k a b jin s iyjarayon — konyugatsiya natijasida 
k o ‘payad i.
N o q u i a y s h a r o itla r d a e n g sodda o rg a n iz m ia rn in g k o ‘pchiligi 
sistlarga ay lanadi. B u n d a y j a r a y o n insistrlash d e b a ta la d i v a jism
h a j m in in g k a m a y is h id a n ib o ra t boMadi, jism d u m a l o q shaklga 
eg a boMadi va q a lin q o b i q b ila n q o p la n a d i, n a t i ja d a tashqi 
m u h i t n i n g z a ra r li o m i l l a r i t a ’siriga b a r q a r o r l ik kasb e tadi. 
K o ‘p g i n a e n g s o d d a o r g a n iz m i a r n i n g sistlari b i r n e c h a yil 
m o b a y n i d a toMa ra v ish d a q u rib qolishga b ard o s h b eradi. M a y d a
su v h a v z a la ri v a k o M m a k la r q urib q o lg a n d a sistla r c h a n g g a
a y la n u v c h i l o y d a s a q l a n i b q o la d i. S h am o l c h a n g n i u z o q m aso- 
fa laiga uchirib ketadi, b u bilan Protozoaning tarqalishiga yordam
beradi.
E n g s o d d a o r g a n i z m ia r n i n g yashash jo y la ri d e n g iz la r va 
c h u c h u k suvlar, t u p r o q , in s o n va hayvon o rganizm laridir. U l a r ­
n i n g keng tarq a lish ig a t e z va shiddatli k o ‘payishi, sist shakldagi 
n o q u ia y s h aroitlarga c h id am lilig i, tarqalish vositalarining xilma- 
xilligi (suv va havo o q im la r i , q u s h l a r v a h a s h a ro tla r y o rd a m id a ) 
s a b a b boMadi.
P r o t o z o a l a r n i n g k o ‘p g i n a turlari kasallik t a rq a tu v c h ila rd ir, 
u l a r a m y o b a si i c h b u r u q , b ez g ak , afrika uyqu kasalligi kabi 
kasalliklarni keltirib c h iq a r a d i.
E n g s o d d a o r g a n i z m l a r n i tasniflashga, a s o s a n , u la rn in g
h a r a k a tla n is h usullari aso s qilib olinadi. P ro to z o a turi b ir n e c h a
t u rk u m la i^ a boMinadi. Tabiiy va oqova suviarni tozalash tajribasida 
u l a r d a n uchtasi k o ‘p ro q aham iyatga egadir: S arcodina, Mastigop- 
h o r o , Snfizor. T u r k u m l a r n i n g har biri kichik tu rk u m lä r, o tra d - 
lar, urugMar, turlarga boMinadi.

---