М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

Chironamiola
qurtlari kiradi. U la r k o lm a k , b o tq o q
jo y lard a, k a tta d a ry o la r va ko‘llarda istiq o m at qiladi. U larn in g
k o ‘plari d e trit b ila n o ziq lan ad i, lekin tubifitsidlarg a, eng oddiy 
qisqichbaqalarga va a n c h a m ayda qurtlarga hujum qiladigan yovuz 
turlari h a m m avjud .
C hiro n am io la qurtlari, 
Psuchoda
m ayda pashshalari lichinkalari 
va g‘u m b a k la ri h a m d a P o d ira h a sh a ro tla ri k o ‘p roq m iq d o rd a 
biofiltrlarda rivojlanadi.
Savol va topshiriqlar:
1. Morfologiya fa n i nimani o ‘rgatadi?
2. Oliy protodam ing guruhiga nima kiradi?
3. M iloxondriyalar qanday shaklda uchraydi?
4. R M K n i t a ’rißah hering.
5. Protoplastik nimadan hosil bo'ladi?
6. M embranada nim atar joylashgan ?
7. 
Infuzoriya lurkumiga qanday mikroorganizmlar kiradi? 
S. Fermentlar deh nimaga ayliladi?
9. Eng oddiy protistlar hujayralari qanday tuzilishga ega?

---

VI bob.
M IK R O O R G A N IZ M L A R F IZ IO L O G IY A S I
F iziologiyalirik o rg anizm larda kechadigan ja ra y o n la r haqidagi 
va ulam ing a tro f-m u h it sharoitlari bilan o ‘z a ro bogM anishi to ‘g ‘ri- 
sidagi fandir.
M ik ro o rg an izm lar q an c h a lik xilm a-xil boM rnasin, u larning
hujayralari (yuqori h a y v o n lar v a o ‘sim lik larn in g h u jay ra lari kabi) 
ayni b ir xil kim yoviy b irik m alard a n tashkil to p a d i. U la rd a n eng 
m u h im lari suv, o qsiliar, yo g ‘lar va ug lev o d lard ir.
Suv va sanab o ‘tilgan o rg an ik m o d d alar tu rk u m la rin in g hujay­
rad a b ajaradigan vazifalari b a rc h a o rg a n iz m la r u c h u n o ‘xshash 
hisoblanadi. Suv sito p la z m a kolloidlari u c h u n d isp e rsio n m u h it 
h am d a b ir q a to r o rg an ik va no o rg an ik b irik m a la r u c h u n erituvchi 
rolini bajaradi. Suv xilm a-xil biokim yoviy ja ra y o n la r u c h u n faqat 
m u h it b o ‘lib x izm at qilib q o lm ay , u g id ro liz, o k sid lan ish va shu 
kabi reaksiyalarda ham ishtirok ctadi. U ozuqa m oddalarining hujayra 
ichiga kirishini va hay o tiy faoliyat m a h su lo tla rin in g h ujay rad an
chiqishini t a ’m inlay di. H ujayradagi suvning b ir q ism i sito p la zm a 
kolloidlari b ilan bogM angan rib o so m a la r, m ito x o n d riy a la r va 
boshqa organcllalar tarkibiga kiradi.
Oqsiliar hujayra ichidagi b a rc h a tu z ilm a la rn in g asosiy tarkibiy 
qism i va hujayralar h a y o tin in g asosi h isoblanadi. N u k le in kislota­
larning universal vazifasi — irsiy belgilarni sa q la sh va uzatish dir. 
Y og‘lar va u glcvodlar bo g ‘lan g an h o la td a h u ja y ra n in g tarkibiy 
qism lari ichiga kiradi. Erkin ho latd a zaxira m o d d a la r rolini bajaradi 
va energiya m anbayi hisoblanadi.
Eng oddiy b akteriya hujay rasid a 40 m ln. ga y a q in tu rli xil 
o rganik m olekulalar, k atta m iqdordagi suv m o le k u la la ri, m ineral 
tuzlar bor. Hujayrada ayni vaqtda g‘oyat tezlik bilan q a t’iy izchillikda 
o 'ta d ig a n ko‘p gina reaksiyalar ro ‘y b erad i. H u ja y ra d a g i b a rc h a
kimyoviy reaksiyalaming mosligi va tezligi unda alohida birikm alar — 
fe rm e n tla r d eb a ta lu v c h i k a ta liz a to rla rn in g m a v ju d lig i b ilan
izohlanadi.

---

V I, 
1. F erm en tla r 
Fermentlarning tuzilishi va xossalari
F e rm e n t (yo k i e n z im a )Ia r m u rak k ab oqsil b irik m alari boMib, 
u la r b io k im y o v iy re a k siy a la rd a k a ta liz a to rla r ro lin i b a ja ra d i. 
F e rm e n tla r n i h u jay ran in g o ‘zi sin tez qiladi. B arch a fe rm e n tla r 
0 ‘z in in g kim yoviy tab iatig a k o ‘ra oqsil birikm alarg a k irad i va 
m olekulalar og'iriikka ega boMib, yuz m ing va m illionlaigacha yetadi.
M o le k u la tu zilish ig a k o ‘ra fe rm e n tla r b ir va ikki tark ib li 
fe rm e n tla rg a b o lin a d i. B ir tarkibli fe rm e n tla r o d diy o q silla r — 
p ro te in la rd ir. F e rm e n t — p ro te in la r m olekulasining ayrim qism - 
larid a a m in o k islo ta la r q o ld iq larin in g fazoviyjoylashuvi natijasida 
katalitik k e c h a d ig a n „faol m a rk a z la r“ dcgan m ark a zlar tashkil 
to p a d i. F a o l m a rk a z la r fa q at sh u n d ay substrat bilan reaksiyaga 
k irish ad ik i, u la rn in g fazoviy shakli m ark a z tuzilish i b ila n m os 
keladi.
F e rm e n tla rn in g k o ‘pchiligi m urakkab oqsiliar — proteinlardir. 
U la rn in g m o lek u lasi ikki q ism d an tashkil top ad i: I) oqsil qism i 
tash u v c h i y oki a p o fc rm e n t deyiladi; 2) oqsil boMmagan qism i 
katalitik fa o llik k a ega b o ‘lib, k o fe rm e n t yoki prostetik g u ru h deb 
ata la d i. A p o fe rm e n td a n ajralg an bu g u ru h n in g faolligi u n ch alik
y u q o ri em as. O qsil tash u v ch i k o fe rm en tn in g faolligini osh irad i va 
u n in g h a r a k a tin i o 'z ig a xosligin i b elgilab berad i. K o ‘p in c h a
k o fe rm e n tla r ro lin i v ita m in la r yoki v itam in la rg a ega boMgan 
b irik m a la r b ajarad i.
N o o rg a n ik k atalizato rlar singari fe rm en tlar ixtiyoriy ravishda, 
lekin ju d a kichik tezlikda kechadigan rcaksiyalarniginatezlashtiradi. 
A yni v a q td a , fe rm e n t katalizi n o fe rm en t katalizidan a n c h a farq 
qiladi. F e rm e n tla rn in g n o o rg a n ik katalizatoriarga nisbatan asosiy 
o ‘ziga xos x u su siy atlarid an biri u larn in g „yum siioq“ sh a ro itd a , 
y a ’n i a n c h a p ast h a ro ra td a , n o rm al bosim d a va neytral m u h itg a 
yaqin m u h it t a ’sirida harakatlanishiga qodirligidir. Bunda fe rm en t­
larn in g k a ta litik faolligi h a d d a n tash q ari yuqori boMadi. M asalan , 
te m ir io n lari v o d o ro d peroksidning boMinish reaksiyasini katalitik 
j i h a td a n te z la s h tir a d i, u sh b u te m irn in g a to m la ri esa k a ta liz
fe rm en ti ta rk ib id a o ‘sha rcaksiyaning o ‘zini 10 m lrd m arta tezroq
142

---

o ‘tkazadi. F c rm en tlarn in g ik k in ch i xususiyati u la r h a ra k a tin in g
q a t ’iy o ‘ziga xosligida boM ib, fc rm e n tla rn in g fa q a t m uay yan
kim yoviy birikm a bilan, b irik m a ia r tu rk u m i b ila n g in a reaksiyaga 
k irish u v i yoki m u a y y a n k im y o v iy a lo q a g a t a ’s ir o ‘tk a z ish g a
qodirligida nam oyon boMadi.
H ujayradagi m o d d a la rn in g aylanish ja ra y o n i iz c h il b io k im ­
yoviy reaksiyalar tu rk u m id a n ibo rat boMib, u la rd a n h a r birini 
tegishli b ir fe rm en t kataliz q ilad i. B u n d a b itta re ak siy a m ahsuli 
navbatdagi reaksiyaga su b stra t boMib x izm at q ila d i. F e rm e n tla r 
harakatdagi bunday kooperativlik va qat’iy izchillik b o sh q a xil tabiatga 
ega boMgan k ataliza to rlard an eng m u h im farqi h iso b lan ad i.
F e rm e n tla r h a ra k a t q ilis h jo y ig a q a ra b h u ja y ra ich id ag i 
ferm en tlarg a (c n d o ferm e n tla rg a) va h u jay ra lar to m o n id a n tashqi 
m u h itg a ajratib c h iq a rila d ig a n ferm en tlarg a (e k z o fe rm e n tla rg a ) 
boMinadi. Bu ferm en tlarg a, aso sa n , g id ro litik fe rm e n tla r kiradi, 
u la r m urak k ab su b stratlarn in g hujayralarga kirishg a q o d ir boMgan 
a n c h a oddiy m oddalargacha boMinishini tezlash tirad i.
M ik ro b lar h a r b ir tu rin in g hujayralari fc rm e n tla rn in g m u tla - 
qo a n iq t o ‘plam iga egadir, b u t o ‘p lam fa q at sh u t u r u c h u n g in a
xos boMadi. A yrim h o lla rd a h u ja y ra d a q a n d a y d ir o m illa rn in g
t a ’sirid a, m asalan, ovqat ta rk ib in in g o ‘zgarishi t a ’s irid a o d atd ag i 
s h a ro itd a m azk u r h u jay rag a xos boM m agan f e r m e n tla r sin tez 
q ilin ad i. B unday fc rm e n tla rn in g pay do boMishi o rg a n iz m n in g
o ‘zgargan sharoitga m oslashuvi (k o ‘nikishi) b ila n bogM iqdir, shu 
sababli h am bu ferm en tlar