М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

2
d an
8
g ac h a) suv sarfi va ifiosliklar 
k o n sen tratsiy asi b a rc h a k o 'rsa tk ic h la r u c h u n kechki so a tla rd a
u m um iy sutkali q iy m a td a n b irm uncha kam b o ‘ladi; b u n d a b arch a 
k o ‘rsa tk ic h la r m in im u m i soat 4 —6 ga t o ‘g ‘ri k elad i. S oat 9 d a n

---

/
20- rasm.
O q o v a s u v ta v s ifi
11 
— 
12
gach a suv sarfl o rtib ketib , iflosliklar k o n sen tra tsiy a si 
keskin ko‘payadi. Soat 10 d a n boshlab sutkaning o x irig ach a barcha 
k o ‘rsatkichlar o ‘rtach a su tk ali qiym atd an o rtiq b o ‘ladi (b a ’zan 
istisno boMishi m um kin). Bu d av r ichida suv sarfi m a k sim u m d a n
asta-sek in pasayadi.

---

15
14
1,3
¡,2
h i
}
0,9
0.8
0,7
0,6
0,5
0,4
äi
7TS
0 2 4 6 8101214161820 2224 2 4 6 8 ¡0 ¡214¡6 18 20 22 24 2 4 
21- rasm.
lilo s m o d d a la r m a s s a s in in g o ‘z g a ris h i
E n d i iflosliklar m assasini hisoblab chiqam iz, b u n in g u ch u n
suvning m uvofiq ravishda sarflanishi va iflosliklar konsentratsiyasini 
( h a r q a y si k o 'rsa tk ic h b o ‘y ic h a ) h iso b lab to p a m iz . T o p ilg an
q iy m a tla r asosida grafik c h iz a m iz (21- rasm ). A bssissalar o ‘qiga 
v a q t (su tk a so atlari) va o rd in a ta la r o 'q ig a h a r qaysi k o ‘rsatkich 
b o ‘y ic h a su v n in g sarfla n ish i v a iflo sliklar k o n se n tra tsiy a sin i 
q o ‘yam iz. G rafikdanotekis chiziqlar hosil b o ‘ladi. Bu notekislikning 
u m u m iy ta b ia tin i k o ‘rsatish u c h u n eng m uhim ko‘rsatkich !ar- 
d a n b irin i (m asalan , K B T y o k i m uallaq m o d d alar m iq d o rin i)
1,8
1 6
1,4
1,2
/
0,8
0,6
0,4
0,2
j \
>
•
1
V
1
, 
1
/
V
' S
f
0
2
4 
6 
8 10 12 J4 16 18 20 22 24 26 
Kun soaii
2 2 - rasm.
Iflo s m o d d a la r m a s s a s in in g o 'r t a c h a o ‘z g a ris h i

---

olib, d iag ram m an i (22- ra sm ) tekislaym iz, b u ish n i b ir n ec h a 
m arta , eng kam ida ikki m arta qaytaram iz. 21- ra sm d a n k o ‘ram izki, 
xususan, ifiosliklar m assasining m in im u m i soat 4 — 6 d a k uzatilad i; 
m ak sim u m i soat 12 ga to ‘g‘ri k eladi; yana b ir n u q ta d a m ak sim u m
kuzatiladi (bu soat 23*“). A g a r m in im u m k u z a tila d ig a n n u q ta d a
iilosliklar m assasini 100% d c b q a b u l qilsak, m a k s im u m la r k u z a ti­
ladigan so atlard a ifiosliklar m assasi 4 m arta o rtib k e ta d i; bu holat 
deyarlik qisqa vaqt, tax m in an 6 so at m o b ay n id a s o d ir boMadi.
Bu holat tindirgich inshootlarning ishiga o ‘z ta'sirin i ko'rsatadi: 
su tk an in g kechki va kunduzgi so a tla rid a ajralib c h iq a d ig a n c h o ‘k- 
m a la r m iqdori keskin o ‘zg a rad i, biologik in s h o o tla r ish id a esa — 
yetarli darajada tozalangan suv sifati keskin y axshilan ad i. B akterial 
flora o 'z in in g oksidlovchilik q obiliyatini keskin va te z o ‘zg artira 
olmay-.ii, shu sababdan, to z a la n g a n suv sifatidagi o 'z g a ris h la rn i 
tab iiy b ir hodisa deb q arash m u m k in .
C h o ‘k m alarni biologik q a y ta ishlash in s h o o tla rid a b u ho lat 
deyarli am ald a o ‘z ta'sirin i koV satm aydi, ch u n k i c h o 'k m a la rn in g
chirish vaqti (taxm inan 6— 15 su tk a) ichki te b ra n is h la r vaqtiga 
qaraganda bir qancha m aita o itiq d ir. Bu holda inshoo t taqsim lovchi 
vazifasini h am bajaradi. A g a r c h o ‘k m alar m e x a n ik u su lla r b ilan
q ay ta ishlanadigan b o ‘lsa, b ir tek isd a ishlashi u c h u n t o ‘plovchi 
rezervuarlar kerak bo'ladi; yoki a p p a ra tla r so n in i o sh irish g a t o ‘g ‘ri 
keladi.
Savoi va topshiriqlar:
1. Suvning sifatini aniqiash uchun nimaga aham iyat berish kerak?
2. Texnologik jarayonlarda ishlatiladigan suvning sifatiga qanday 
talablar qo'yUadi?
3. Ichimlik suvini normallashtirishga qanday talablar qoyH adi?

---

I X bob.
M A T E R IA L G A SU V N IN G TA’S I R I
IX . 1. Suvli m u h itd a m etallar korroziyasi
S uv tay yorlash va oqova suvlarni tozalash ja ra y o n la rid a h a r 
xil m atcria lla r do im o suv b ila n k o n tak td a b o ‘Jadi. B ular — qurilish 
u c h u n gidrotexnika inshootlari h am d a vodoprovod va kanalizatsiya 
in s h o o tla rid a ishlatiladigan m atcria lla r, turli tarkibdagi suvlarni 
u z a tis h u c h u n q u v u rla r, su v b ila n so v itilad ig an m a s h in a va 
m ex an izm m ateriallari va hokazo. Suv bilan ta ’m inlash v a kanaliza­
tsiya a m a liy o tid a c h o ‘y an, p o ‘la t va tcm irb eto n keng m iqyosda 
ishlatiladi. B u m etallarga m etallarn in g korroziyasida suv faol t a ’sir 
ctadi.
IX . 2. E lektrokim yoviy korroziya to ‘g ‘risida 
um um iy tushuncha
M e ta lln i a tro f-m u h itg a kim yoviy yoki elektrokim yoviy t a ’siri 
n atijasid a m etall sirtining yem irilishi jaray o n i 
korroziya
deyiladi. 
Suvli m u h itd a m etallarn in g korroziyasi — tabiatiga ko‘ra elck tro - 
kim yoviy jara y o n d ir. B u yerda korrozion agent vazifasini elektrolit 
e r itm a la r bajaradi.
K im yoviy jih a td a n to z a suv en g kuchsiz elektrolit hisoblanadi. 
T ab iiy va o q a r suvlar ta rk ib id a suvda ionlarga dissotsilanadigan 
x ilm a-xil tu z la r b o lg a n lig i u c h u n u larning elektr o ‘tkazuvchanligi 
y u q o riro q b o 'la d i.
M e ta lla rn in g elek tr o ‘tkazuvchan ligi kristall tarkibidagi erkin 
yoki ju d a h a ra k a tc h a n e lek tro n la rn in g borligi bilan tu shu ntirilad i. 
M e ta ll s irtig a su v n in g k o n ta k tid a m etallarn in g z a ry a d la n g a n
z a rra c h a la r i (k a tio n la r) e ritm a g a o‘tish i m u m k in , e le k tro n la r 
m e ta lld a q o ladi. N a tija d a m etall b ilan k ontaktda boM adigan suvli 
qav at m u sb a t zaiyadli boMadi, m etalld a qolgan — kom pensatsiya 
2 3 4

---

qilin m ag an elek tro n lar m anfiy za ry ad li boMadi. E lek tro statik t a ’sir 
n atijasida suvli qavat va m etall sirtid ag i tu rli za ry ad lan g a n m c ta ll 
kationining eritm aslga oMadigan z a rra c h a la r m etall sirtidan maMum 
m asofada ushlab qolinadi.
Bu sistem ada hech qanday b o sh q a elektrokim yoviy ja ra y o n la r 
so d ir boM m aganida, m etall io n lari e ritm a g a o ‘ta o lm as e d i, y a ’ni 
korroziya jaray oni to ‘xtared i. B iroq fizik-kim yoviy holatdagi m etall 
sirtining ayrim qism larida (farq kabi) hosil boMadigan, sh u n in g d ek , 
elektrolit konsentratsiyasidagi h a m d a ulard a erigan gazlarning b iro z 
te b ra n ish i, tu rli n u q talard a fizikaviy s h a ro itla rn in g tu r li- tu m a n -
ligi bois m etall-elek tro lit ch e g ara sig a elektrokim y oviy h a r xillik 
xosdir. Buning natijasida metall sirtining ayrim qism larida eritm adagi 
m ol m iq d o rd ag i m usbat io n la r m e ta lld a n m ol m iq d o r m an fiy
io n lar ~ elek tro n la r bilan o ‘z a ro t a ’sirlashishi m u m k in . Z a r y a d ­
langan e ritm a b ilan m etall o ‘z a ro elek tro sta tik t a ’sirla sh m a y d i, 
m etall ionlari esa yana qay tad an e ritm a g a qaytishi m u m k in .
Elektr zaryadga cga boMgan m etall va elektrolit m urakkab sistem a 
boMganligi u c h u n m e ta ll-c ritm a ch e g ara sid a ele k tr p o te n sia ln in g
sakrashi vujudga keladi, b u n i 
elektrod potensial dcyWad'i.
M e ta ll- 
elektrolit chegarasida elektrokim yoviy b irjin slim aslik u n in g ay rim
qism larida vujudga keladigan elektrod potensialning h a r xil boMishiga 
olib keladi. M etall-elektrolit chegarasining ayrim qism larida elek trod
p otensiallard a korrozion to k oM adigan elektrokim yoviy ju ftla rn in g
(anod va k a to d qism larida) hosil boMishiga olib keladi.
E lektrokim yoviy korroziya ik k ita m ustaqil ja ra y o n k ab i s o d ir 
boMadi;
1) a n o d ja ra y o n id a m etall io n i e ritm a g a oMadi. T e m ir u c h u n
bu ja ra y o n n i quyidagicha ifo d alash m um kin;
|Fe^" +