М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

2 
ning konsentratsiyasi quyidagi reaksiyaga m uvofiq o ita d i:
H C
0 7
+ H ^ ^ C O
2
+ H
3
O 
(1 3 )

---

N a tija d a suvdan kalsiy k a rb o n a tn in g c h o ‘kish¡ t o ‘xtaydi.
1 < O b o ‘lganda suv o iiak yoki soda biian ishqo rlantiriladi. 
N a tija d a sh id d atli k a rb o n a t kislota quyidagi reaksiya b o ‘yicha 
H C O J io n ig a b o g la n a d i:
C O
2
+ O H ^ H C O ¡
(1 4 )
b u n d a y ish lo v b e ris h n a tija s id a suv k o rro z iy a li b o ‘lis h d a n
to ‘x taydi.
S uvga m o d d a q o ‘shi!ganda him o y a pardasi hosil qiladigan va 
k o rro ziy a ja ra y o n in i t o ‘x tatad ig an m oddalar qatoriga natriy geksa- 
m e ta fo sfa t h a m d a suyuq sh ish a kiradi. Suv g eksam ctafosfat bilan 
ish la n g a n id a C a { C a
2
( P
0 3
)
6
] tip id a g i kam eru v ch an b irik m ah o sil 
boM adi. B u la r b ilan k o rro z io n q atlam lar se m e n tla n a d i, uiarni 
zichlashtiradi va suv h a m d a kislorodni kam oMkazadi. K orroziyadan 
h im o y a q ilish u c h u n suyuq sh ish an in g qoMlanilishi u ning kalsiy 
v a m ag n iy ionlari b ila n o ‘z a ro t a ’sirlashuv xususiyatiga h am d a 
b e rilg a n m etallarn in g silik atlarid an tuzilgan him o y a p a rd a hosil 
qilishiga asoslangan.
E lektr kimyoviy him oya m ohiyati, him oya qilinayotgan metallga 
n isb atan m aniyroq elektrod potensiali m etaildan tayyorlangan anod 
(p ro te k to r)la rn in g ( 3 ! ) reaksiya b o ‘yicha sistem aga birik ib an o d
q is m d a tem irn in g erish in i o id in i olishdan iborat. PoMat k o n stru k - 
siy an i h im o y a qilish u c h u n ru x , alum iniy va u larn in g q otish - 
m a la r id a n tu zilg an a n o d la rd a n foydalanish m u m k in . H im oy a 
q ilin a y o tg a n inshoot k ato d vazifasini o 'tay d i, p ro le k to r va inshoot 
p o ten sia lla rin in g farqi a n o d va kaíod qism Jardagi m etall yuzasiga 
n is b a ta n k atta, erish reaksiyasi an o d -p ro te k to rd a bo radi.
M ikro biologik k o rro ziy ag a qarshi universal h im o y a vositalari 
y o ‘q. Y u q o rid a t a ’rif etilgan him oya q o plam alam i yaratish usullari 
m e ta ll sirtin i suvdan izo latsiy a qiladi. D e m a k , m ikrob io log ik 
t a ’sirlash u v d an h a m asraydi. B a ’zi b ir hollarda b ak teritsid yoki 
b a k te rm o sta tik m o d d a la r h a m ishlatilishi m um kin. S u lfat redu k­
siyalangan bakteriyalar u c h u n kislorod sam arali b akteriostat hisob­
la n a d i, sh u n in g u c h u n ae ratsiy an i kuchaytirish sulfat reduksiya­
la n g a n b ak teriy alar hosil qilgan korroziyani sekinlashish xusu-

---

siyatiga ega b o 'lad i. Bu tip d a g i miloiish u ciiun m uiiit isiiq o rla n tirilad i (m u m k in b o ‘lg an v aq tlard a) 
sulfat reduksiyaiangan b a k te riy a la r pH = 9 boM ganda b a ta m o m
to ‘xtaydi.
IX . 6. Suv ta ’sirid a beto n va te m ir-b eto n n in g
yem irilish i
B e to n va te m ir - b e to n v o d o p ro v o d iia m d a k a n a liz a ts iy a
inshootlari qurilishda ishlatiladigan asosiy m aterial hisob lanad i. Suv 
bu m aieriallarga faol t a ’s ir e tib ularni y em ira d i, bu tex no lo gik
ja ra y o n la rn in g buzilishiga, q u v u rla rn in g o ‘tk a z ish xu susiyatini 
pasayishiga, suv sifatining y o m o n lash ish ig a olib k elishi m um k in.
IX . 7. Suv t a ’sirida beton va te n iir-b e to n n in g
yem irilish sabablari
Suv t a ’sirida b e to n va te m ir-b e to n la rn in g y em irilish tezligi 
h a m d a ehtim olligi ularning tark ib i va beto n n in g s tn ik tu ra s i, uning 
zichligi va suv o 'tk a z u v c h a n lig i, sh u n in g d ek , k o n ta k td a g i suv 
tarkibi h am da bu k o n tak tn in g sharoitiga bogMiq.
Suv sizm aydigan m u sta h k a m b eto n qavati y e m irilm a g u n c h a
te m ir-b e to n arm a tu rasi k o rro ziy ag a u c h ra m a y d i. Y o riq paydo 
boMishi ham da asta-sekin beto n n in g yemirilishi natijasida arm aturada 
m uhit hosil boMib, korroziya rivojlanadi. T e m ir-b e to n n in g arm a tu - 
rasining korroziyasi elektr-kim yoviy tabiatga ega. K orro ziy a rivojla­
nishi bilan hosil boMgan z a n g asta-sek in k a tta la s h a d i, b u , o ‘z 
navbatida, beton qavatining a rm a tu ra bo‘ylam asiga p archalanishiga 
olib keladi.
B e to n li q u rilm a la rn in g y em irilish ig a aso siy s a b a b , b e lo n
sifatining qoniqarsiziigi h a m d a u n in g yetarli d a ra ja d a jo y la sh tiril- 
m aganligi, m aterialning h a d d a n tashqari k u c h la n ish i, m cxanik 
t a ’sirlar, suvning yuqori teziik d ag i harak ati h a m d a h a ro ra tn in g
keskin o'zgarishidir. K u chli k a rb o n a t kislota, k uchli k islo tali yoki 
kuchli ishqoriy m uhit, turli tu z la r va h o k azo lar t a ’sirid a b eto n n in g

---

k im y o v iy degradatsiyasi h o sil boMadi. B akteriai ja ra y o n la r h a m
b e to n n in g yem irilishiga t a ’s ir etad i.
B e to n n in g kim yoviy y e m irilish i u c h ta t ip ja ra y o n d a so dir 
boM adi: 1) b e to n k o m p o n e n tla rin in g suvli m u h itd a erishi; 2) 
b e to n k o m p o n e n tla rin in g su v d a ishtirok etuvchi m o d d a la r bilan 
o ‘z a ro t a ’sirlashuvi, b eto n n in g m exanik m ustalikam ligini susayishi; 
b e to n m ah su lo tlarid a b e to n n in g parchalanishi va yem irilishi so dir 
boM adigan kim yoviy reaksiya m ah sulo tlarin in g hosil boMishi.
A grcssiv k a rb o n a t k islo ta n in g t a ’siri. B eton q o tg an v aq tid a 
ta x m in a n 10% sof kalsiy gidroksid betonda qoladi. Buning natijasida 
k u c h li ish q o riy m u h it (p H = M ) yuzaga keladi. N a tijad a hosil 
boMgan b e to n arm atu ran i h im o y a qilish qobiliyatga ega boMadi.
K a rb o n a t kislotaning agressiv ta’siri beton tarkibidagi ohakni 
eritib, uni chiqarib yuborishdan iborat. Zamonaviy tasavvurlai^a ko‘ra, 
b u ja ra y o n — b eto n yem irilishining asosiy sabablaridan biridir. 
O hakning erib betondan chiqib ketishi, boshqacha aytganda, betonning 
karbonizatsiyasi quyidagi reaksiya bilan ifodalanishi mum kin:
C a ( 0 H ) 2 + C
0 2
^ C a C
0 3
+ H
2
O 
(15)
B e to n d a k arbon izatsiya ja ra y o n i (beton sirtida h am ) so dir 
boM ishi m u m k in ; b u n in g n a tija s id a b e to n n in g b a rq a ro rlig i 
(pishiqligi) o rtad i, chunki b e to n sirtida hosil boMgan C aC O j qavati 
b e to n n i h im o y a qilish xossasiga ega. Lekin h u ju m k o r k arb o n at 
k islo ta b ila n b eto n uzoq vaqt k o n ta k td a boMganida C a C O j qavati 
quyidagi reaksiyaga m uvofiq e rib keta boshlaydi:
C a C O j + C O
2
+ H
2
O -> C a ( H C
0 3
)î 
(16)
(1 2 ) v a (1 3 ) te n g la m a la r b ila n ifo d a la n g a n re a k s iy a la r 
b irg ala sh ib , b e to n d a n o h a k n in g erib chiqib ketishini t a ’m inlayd i, 
c h u n k i b u n in g natijasida suv d a yaxshi eruvchan kalsiy b ik arb o n a t 
C a ( H C O
.02
hosil boMadi.
B e to n n in g k a rb o n iz a tsiy a ja ra y o n i faqat u n in g sirti b ilan
chegaralanm aydi; karbonizatsiya betonning ichki qism ida h am sodir 
boMa oladi. B uning natijasida b eto n n in g m exanik pishiqligi pasayib, 
a r m a tu ra d a d arzlar, b o ‘s h liq la r va boshqa salbiy h o la t (d efek t)lar 
p ay d o boMadi.

---

p H ning t a ’siri. B eton b ilan k o n tak td a boMgan suvli m u h itn in g
pH k attalig i 
6
—9 c h e g a ra sid a n b o sh q a c h a boM m asligi kerak. 
K-islotalarning beto n n i yem irishga t a ’siri o 'sh a k islotalarnin g kalsiy 
tuzlari eruvchanligiga bogMiq ravishda o ‘zgaradi: sulfat kislotaning 
kalsiy tu z la rid a n kalsiy n itra tg a , u n d a n kalsiy xloridga o ‘tilgan 
sari eruvchanlik kuchayib borad i (bino b arin , b e to n n in g yem irilishi 
h a m kuchay adi).
O qov a suviardagi kuchli ishqoriy b irik m alar — b e to n ta rk ib i­
dagi alum iniyli k o m p o n c n tla rn in g erishini tezla sh tira d i; sh u yoM 
bilan u la r b e to n n in g s tru k tu ra sin i buzib yuboradi.
Suvdagi ionlar tarkibining t a ’siri. B etonning yem irilish tezligi 
suvdagi io n lar tarkibiga h a m b o g ‘liq. M a.salan, a g a r suvda a m m o ­
niyli b irik m a la r ko‘p boMsa, b u la r kuchli ishqo riy m u h it bilan 
k o n ta k td a boMganida b e to n m o d d asid an am m ia k n in g ajralishi 
kuzatiladi; bu jarayon ohakning eri.shini teziatib beto n n i yem irilishga 
yoMiqtiradi. M agniy tuzlari va o h ak d a n kuchsizroq asoslar sh u n d ay
t a ’sir k o ‘rsatadi. A yniqsa, ta rk ib id a am m o n iy , m ag n iy va sulfat 
ionlari k a tta k o nsentratsiyada boM ganida b e to n q a ttiq h u ju m g a 
u c h ra y d i.
A g a r suvdagi biologik ja ra y o n la rd a ishtirok ctish g a q obiliyatli 
b a ’zi io n la r m avjud boMsa, bu sh a ro itd a b e to n n i y em irilish ga 
u n d o v c h i liayot tuzim iga ega boMgan m ik ro o rg an iz m lar avj oUb, 
u la rn in g hay o tiy m ah sulotlari b e to n n i yem irilishga olib b o rad i. 
B u n d ay m ikro o rg an izm lar ju m la s ig a , m asalan, n itro fik a to r va 
sulfatlik tio n bakteriyalar k irad i; b e to n joylashgan m u h itg a kislo­
ta la rn in g q o ‘shilishi esa b u n d a y bakteriy alarn in g riv ojlanishiga 
y o rd am beradi.
M ikroorganiznilarning t a ’siri. B eton yem irilishining m ikrobial 
jaray o n lari, ko‘p incha, oltingugurtning o ‘zgarishini am alga o sh ira ­
digan bakteriyalarning am aliyoti bilan bogMiq boMadi. Bu jara y o n lar 
asosan, kanalizatsiya kollektorida kuzatiladi.
O q o v a suvning kanal va q u v u rla rd a (suvning o ‘z - o ‘z ic h a
tozalanish tezligidan) kichik tezliklar bilan harakatlanishi natijasida 
suvdagi q o ‘sh im ch a m o ddalar c h o 'k m a g a tushadi. Bu c h o ‘k m a la r 
suv tag id a an a ero b (havosiz) s h a ro itd a qolib ch iriy bo shlayd i. 
B u n d ay s h a ro itd a „ su lfa tla rn i q a y ta ru v c h i“ b a k te r iy a la rn in g

---

rivojlanishi k u ch ay ad i; n a tija d a organik m o d d a la r oksidlanish 
ja ra y o n i bilan b ir q a to rd a v o d o ro d sulfid H
2
S ning hosil boMishini 
am alg a osh irad ig an qaytarilish jara y o n lari h a m s o d ir boMadi.
B e to n n in g y e m irilish i, a so sa n , tru b o p ro v o d (q u v u r)n in g
y u q o ri qism idagi suv o stid a so d ir boMadi.
B u zonad agi s h a ro it (k islorodning borligi, H
2
S n in g m avjud ­
ligi, n am lik ) bu y erd a tio n b akteriyalar va rangsiz o ltin gu gu rt 
bakteriyalarining reaksiyalarini am alga oshiruvchi bakteriyalarning 
rivojianishiga ju d a y o rd a m beradi: