М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

3
C a S
0 4
* 
2
H
2
O + 3 C a O ■ A U O j- I
2
H
2
O +
1 7 H 2 0 - > 3 C a 0 - A l 2 0 3 - 3 C a S 0 4 * 3 1 H 2 0
(
2 1
)
Bu reaksiyalar natijasida hosil boM adigan kalsiy-sulfoalum inatni 
„ se m e n t batsilla.si“ deb atalad i; bu m o d d a o ‘z h ajm in i 2,5 m a rta
kattalash tira oladi, natijada b e to n yem iriladi.
M ag n iy ionlari ham b e to n g a y em iru v c h i ta ’sir k o ‘rsa ta d i. 
M agfiiy ionlari kalsiy alum inat b ila n o ‘z a ro t a ’sirlashib, b e to n d a n
kalsiyni chiqaradi:

---

3Mg2^ + 3 C a O • A I
2
O
3
+ «HzO -> 3Ca2* + 2A1 (O H ), +
+ 3M g(O H )2 + (n -6 )H 2 0
(22)
B etondagi e rk in kalsiy gidroksid m agniy su lfat yoki m agniy 
x lo rid b ilan reaksiyaga k irish ib yaxshi eruvchan tiizlarga aylanib, 
b e to n d a n chiqib k etad i:
C a(O H
>2
+ M gC l
2
-> CaCU + M g (O H
) 2
(23)
(2 1 ) v a (2 2 ) r e a k s iy a la r h o sil b o ‘la d ig a n A
1
(
0
H
)3
v a 
M g (O H )j tarkibli g id ro k sid lar am fo ter iviqsim on m o d d alar bo'Hb, 
asta-sek in b eto n d ag i d a rz , b o ‘sh (g'ovak) va m ikro g 'o v ak larn i 
t o ‘ldirib b eto n n i q o v u sh q o q m a s massaga a y lan tira d i, ch u nk i ular 
qovushtirish qobiliyatiga eg a b o 'lm ag an m oddalardir.
D engizlarda b e to n n in g kimyoviy yem irilishiga dengiz suvining 
k o ‘ta n lish i yoki p asay ish i, t o ‘lqinlarning kelib u rilishi tezlatuvchi 
t a ’sir ko‘rsatadi.
D engiz suvi — tu rli-tu m a n hayvon va o 'sim lik o rg an izm - 
larin in g tab iiy yash ash m a k o n id ir. Shunga ko‘ra, b a ’zi hayvon va 
o ‘sim lik tu rlari d en g iz tagiga c h o ‘kkan jism la rd a (b e to n va te m ir 
b e to n la rd a o 'z la rig a v a ta n q u rib ) ajoyib hayot k echirad i.
K e y in c h a lik s h u n d a y x u lo sag a k e lin d ik i, d e n g iz su v id a 
b e to n n in g kim yoviy yem irilish ig a hayvonlar o rg an izm id an tashkil 
to pgan o ‘simtaIar, asosan, m ediyalar va dengiz m avjudotlari yordam
k o ‘rsatadi. D en giz m a v ju d o tla ri nafasidan ch iq q a n uglerod (IV) 
oksid ta ’siridan b e to n d a C aC O s qavati erib keladi. 0 ‘sim lik orga­
n izm lar beton ni y em irm ay d i, chunki ular fotosintez jaray on id a 
u glerod (IV) oksidni y u tib , u n in g konsentratsiyasini pasaytiradi.
S h u n d ay qilib, b e to n n in g dengiz suvi ta ’sirid a yem irilishi — 
kim yoviy, m exanik va biologik jarayonlar ta ’sirlarida so dir boMadi.
IX. 10. B eto n va tcm lr-beton qurilniahirini 
ycm irilishdan himoya qilish
B etonni y em irilish d a n va tem ir-b e to n a rm a tu ra la rn i k o rro ­
z iy ad an saqlash u c h u n b ir n e c h a him oya usullari qoMlanilgan.
A rm a tu r a n i m u v a ff a q iy a tli him o y a q ilish u c h u n b e to n
tark ib in i to ‘g ‘ri ta n la sh , him oyavly beton qalinllgini t o ‘g ‘ri topish, 
un i pishiq ishlash knbi c h o ra la r katta aham iyatga ega.

---

M axsus c h o ra sifatida eng a w a l a r m a tu ra n i sem en t b ilan
aralash tirilg an b itu m b o ‘yo q qavati b iia n q o p la sh va e le k tro ­
kimyoviy him oya qoMlaniladi. B etonni h im o y a qilish u ch u n b itu m
qoplam a va laklardan foydalaniladi. Pa.st sifatli (past markali) betonni 
him oya qilishda b eto n sirtidagi kapillar g ‘ovak, d a r z v a beton ichiga 
suv kirishi m u m k in boMgan tcshiklarni p o lim c rlo v ch i m od dalard an 
tuzilgan yelim b ilan berkitiladi.
IX. 
11. Q uvur o ‘tkazgich (quvur) va inshootlarda 
ch o 'k m a lar ham da biologik o 's im ta la rn in g hosil boMishi
V odoprovod va kanalizatsiya in s h o o tla ri d o im o y er sirtidagi 
suv havzasiga ulangan boMadi. M asalan, s h a h a r vodoprovodi u ch u n
bu n d ay suv havzasi sifatida — sh a h a rn i suv b ilan t a ’m inlovchi 
suv havzasini (m a sa la n , dary o n i) k o ‘rsa tish m u m k in ; k a n a li­
zatsiya u lan ad ig a n ta rm o q la r sifatida o q o v a suv to ‘p lanad ig an 
chuq u rlik lar x izm at qiladi. Y er sirtidagi suv m a n b a y id a suv sifati 
u n d a rivoj to p g a n biologik m a v ju d o tla r q u v u r va g id ro tex n ik
in s h o o tla r d a h o s il boM adigan c h o ‘k m a l a r h a m d a b io lo g ik
m avjudotlarning paydo boMishini am alga o sh irad i. S hu bilan birga, 
oqova suviarning suv havzasiga tash lan ish i n a tija sid a suv havzasi 
tagida va uning sohillarida c h o ‘k m alar h a m d a biologik m av ju do t­
larning rivojlanishi havzadagi suvning sifatiga k a tta ta ’sir koMsatadi.
S hunday qilib, suv havzasi bilan v o d o p ro v o d yoki kanalizatsiya 
inshooti o ‘z a ro bir-biriga bogMiq siste m an i ta sh k il etad i. B unday 
sistem alardan b irid a c h o ‘k m alar va b io lo g ik m av ju d o tla r hosil 
boMishini va u n in g sabablarini k o 'z d a n k e c h ira m iz .
IX. 12. Q uvurlardagi cho^knialar, u la m in g kelib chiqish 
sab ab lari va ularga q arsh i k u rash ish
Suv 
0
‘tkazadigan quvurlarning ichki s irtid a k o ‘p in ch a sh un day
c h o 'k m a la r hosil boMadiki, u larn in g ta b ia ti su v n in g xossalari va 
u ning h arak at rejim i (tartlbi)ga bogMiq ra v ish d a o ‘zgaradi. Q u v u r 
ichida c h o ‘k m alar hosil boMganida quv u r teshigi torayad i va u n in g
suvni oMkazish qobiliyati susayadi.

---

Iflos su v n in g q u v u r ic h id a sekin h a ra k a ti tufayli qu v u r suvida 
q o ‘sh im c h a m o d d a la rn in g d ag‘al dispers sistem alar, quvur tagida 
esa c h o ‘k m a la r hosil boMadi. O rganik m o d d alard an kelib chiqqan 
c h o ‘k m a la r te z d a ch irib suvning sifatini y om on lash tirad i; te m ir- 
beton quvurlarni yem irilishiga sabab boMadi. A norganik ch o‘km alar, 
m asalan, su v d a te m ir m oddasi ko‘p ayib ketishi natijasida hosil 
boM adigan te m ir g id ro k sid a sta -se k in z ic h la sh ib , suvda hosi! 
b o ‘Ia d ig a n b o s h q a m o d d a la r c h o ‘k m a la ri b ila n birga q a ttiq
sistem alar h o lid a suv tagiga yig‘iladi (se m e n tla sh ad i). K orroziya 
tufayli p ay d o boMgan te m ir gidroksid c h o ‘kindi!ar g 'a d ir-b u d ir 
sirtlarni hosil q ilad i. Q u v u r ichida g ‘a d ir-b u d ir zam in d a c h o 'k - 
m alarn in g ho sil b o ‘lishi natijasida suvning oqish tezligi pasayadi; 
u n d a n ta sh q a ri, b u m o d d a la r c h o ‘kib, suv bilan kelgan m uallaq
z a rra e h a la r n i o ‘z s irtig a to rta d i, c h u n k i g ^ ^ d ir-b u d ir sirtig a 
z a rra c h a la r y ax sh i c h o ‘kadi. A gar q u v u rd a n o ‘tad ig an suvda 
c h o ‘km aga tu sh a d ig a n m o d d alar ishtirok ctsa, b o rib -b o rib quvur 
teshigi zieh b e k ilib qolishi h am m u m k in . N ih o y a t, suv b ilan
sovitiladigan siste m a la rd a issiq alm ash tirg ich sirtlarida suvdan 
yigMlgan c h o 'k m a la r hosil boMishi ham m um kin. Suv tagiga tushgan 
c h o ‘k m alar, a so sa n , kalsiy karb id d an ib o ra t boMadi; bu c h o ‘km a 
suv isitilgan v a q td a , aso san , suv tagiga c h o ‘kkan kalsiy k arb o n at- 
d an iborat:
2 H C O ¡" B C 0 3 ^ - + C 0 2 + H 2 0
Reaksiya m uvozanat harorat ko‘tari!ganida o ‘ng tom onga siljiydi; 
buning n atijasid a su v d a erigan k arb o n at kislotaning em vchanligi 
pasayadi; a g a r siste m a d a kalsiy ionlari boMsa, kalsiy k arbo nat 
C a C O j hosil boMib, u b ila n birga suvdagi m u allaq m o d d alar h am
birga c h o ‘kib, c h o ‘k m a hajm i kattalashib boradi.
C h o ‘k m alarg a q arshi kurashishda k o ‘riladigan asosiy choralar; 
suvdagi m uallaq q o ‘shim cha zarrachalarning c h o ‘kmasligiga erishish 
uchun suv h arak atin in g tezligini kattalikda saqlashdan, korroziyaga 
yoM q o 'y m a s lik d a n , su v n i d a stla b b o s h d a n - o y o q y u m sh a tib
tu rish d an va issiq suvdan q u yqalar tushm asligini t a ’m inlashdan 
iborat.

---

IX. 13. S a n o a t k o rx o n alarín i aylauiiia ta rz d a suv bilan 
ta ’m inlash sistem asida biologik o^sim talarning 
rivojlanishi va u n g a qarsh i k u ra s h is h y o ‘Uari
Y er ustidagi h av z alard a n suv bilan b irg a a y la n m a sistem aga 
kelib qolib, suv h av z alarid a , q u v u rla rd a , issiq a lm a sh tin iv c h i 
a p p a ra tla rn in g sirtla rid a va a y la n m a su v s o v itila d ig a n jo y la r 
sharoitida hayot kechirishga m oslashib q o lgan oi'ganizm lar biologik 
o ‘sim talar hosil qiladi. A ylanm a sistem ada b io lo g ik sistem alarning 
hayot kechirishi u c h u n m unosib sh aro it (y a ’n i, ovqatli m o d d alar 
va m uvoílq h a ro ra t rejim i) m avjud boM gandagina bu sistem ada 
biologik o ‘sim ta la r paydo boMadi. O lim lar ay tish larig a q araganda, 
sistem ada p e rm a n g a n a t ta ’sirid an o k sid lan ish q iy m a ti 4 —6 m g l 
d an ortiq boMsa, o ‘sim ta la rn in g paydo boMishi m u q a rra rd ir. A gar 
suvda fosforli b irik m aiar b o r boMsa, u h o ld a o ‘sim ta la rn in g hosil 
boMish sam aradorligi ortadi.
Hozirgi v aq td a k o ‘pchilÍk san o at k o rx o n n la rid a ap p aratlarn i 
sovitish u ch u n to zalan g an oqova suvlar ish iatilm o q d a. T ozalangan 
oqova suvlar tab iiy o q a r suvlard an sh u b ila n farq qiladiki, u la r 
tarkibida tu zi b o r m o d d alar k o ‘p roq boMadi h a m d a ularga m axsus 
m o d d alar q o 'sh ish m u m k in . B unday su v la rd a n foydalanilganda 
quyqaning hosil boMishi tezla sh ad i (kalsiy v a m ag n iy k o n se n tra ­
tsiyasi o rtg anid a); a g a r ay la n m a siste m alard a g i suvda xlorid va 
sulfatlar konsentratsiyasi yuqori boMsa, b e to n n in g yem irilishi va 
m etal! korroziyasi tezlashadi.
S haharlarning oqova suvlari qum flltrlard an oMkazilib to zala n ­
gan id an (zararsizlan tirilg an id an ) keyin h a m , so v h ish m aqsadida 
ishlatilganida, biologik o ‘sim talarnin g rivojianishiga y ordam berib, 
bu jaray o n n in g sam arad o rlig in i o rttira d i, c h u n k i b u n d a y suvda 
biogenlik kuchli boMadi (b u n d a y h o la tn in g y aratilish id a organik 
m oddalarnin g h a m d a azot va fo sfo rb irik m a la rin in g m avjudligi bu 
h o latn in g sod ir boMishiga y o rd am b erad i).
Biologik o 'sim ta la rn in g rivojlanish ta b ia ti v a tezligi h aro ratg a 
bogMiq. Suv m anbalarida biom avjudotlam ing m iqdori va sifat tarkibi 
yil fasllariga q am b o ‘zgarib tu rad i. A y lan m a su v n i o c h iq ravishda 
sovitiladigan h av zalard a (y a ’n i hovuz, s a c h ra tm a suv tu sh ad ig an

---

jo y lard a ) h a m biologik jara y o n larn in g sam aradorligi yil fasllariga 
q arab o ‘z g a rib tu ra d i. F a q a t, b erk issiq alm ashtirgich ap p a ra tla r- 
dagina b io m a ssa n in g rivojlanishi yil b o ‘yi o ‘zgarm aydl, ch u n k i 
bu siste m a d a h a r d o im b ir xil h aro rat rejim i saqlanadi.
Issiq alm ash tirg ich apparatlar va quvurlarda biologik o ‘sim talar 
bakteriyalar borligi tufayli rivojlanadi. 
0
‘slm ta hosil b o ‘lish jarayoni 
ap p a ra tn in g suv b ilan hoMIanadigan sirtid a shilliq p ard an in g hosil 
b o ‘lishidan b o sh la n a d i. O lib borilgan izlanishlarga k o ‘ra, bakterial 
o ‘s ¡m ta la r n in g a so siy q ism i za o g lc y b a k te r iy a la r (Z a o g lo c a
ram igera) tu fay li hosil boMadi. S huningdek, ip sim o n S phaeratilus 
tu rd ag i b a k te riy a la r h am , suvda te m ir m iq d o ri ko‘p boMganida 
te m ir b ak teriy alar h am rivojlanadi (keyingi holda o ‘sim ta tarkibida 
tem ir b ak teriy alar borligi aniqlangan). Q uvuriarda mexanik (ayniqsa 
organik m o d d alarn in g ) c h o ‘km alari hosil boMishi natijasida boshqa 
g id ro b io n t b a k te riy a la r ham rivoj topad i.
Issiq a lm a sh tirg ic h ap p a rat va q u v u rlarn in g b io o ‘sim talari 
ta rk ib id a b a k te riy a la rd a n tash q ari z a m b u iu g ', ch uv alch an g va 
b o sh q a so d d a m av ju d o tla r bodigi h a m aniqlangan. Eng sodda 
o 's im ta la rn in g asosiy vakillari ju m lasiga P ara m e ciu m , V articella, 
C a rc h esiu m tu d a rid a g i infuzoriyalar, c h ig ‘a n o q tusli am y o b alar 
kiradi. C huv alch ang va qurtlar turkum idan nem atoda va olegoxetalar 
u ch ray d i. B a ’z a n o ‘sim ta la r tarkib id a lish an k alar ham uchraydi.
Suv so v itilad ig an (gradiriya va sac h ratm a havzalarda) biologik 
o ‘sim talarnin g tabiati yuqorida bayon qilingan o ‘slm talardan o 'z id a
suv o ‘sim lik lari k o ‘p boMishi bilan farqlanadi. Suv o ‘sim liklari 
yorug‘Iik tu s h a d ig a n , suv bilan yuvilib tu rad ig a n sirtlarda rivojla­
nadi. K o‘k lam v a k uz paytlarida o ‘sim talari, asosan, diatom eyalar- 
d an iborat b o ‘lib, yilning issiq fasllarida yashil suvo'tlar va sianbak- 
teriy a la r rivo jlanadi.
Bu sistem ad a sodir boMadigan uzluksiz jarayonlar ular bilan 
kontaktdagi suvning sifatini o ‘zgartiradi. N atijada m ikroorganizmlar 
uchun ovqatga yaroqli moddalar sarflanib ketadi; ulaming evaziga suvda 
o'sim ta organizm larning hayot kcchirislilaridan hosil boMgan moddalar, 
oMgan hujayralar va ulam ing yemirilish m ahsulotlari o ‘rin oladi.
Suv q a b u l q ilu v ch i kam eralarga, d ag ‘al kataklarga, nasoslar- 
ning so ‘rish qism larig a joylashib oigan dreyssen nom li m olluskalar

---

gidrotexnik inshoo tlar ishida qíyinchilik yaratadi. Bu m o llu sk an ín g
en d ig in a tu x u m d a n ch iq q a n q u rtla ri suv bilan b irga a y la n m a suv 
ta ’m in o ti sistem asiga va tozalovchi inshootlarga kirib olib, u joydagi 
q u v u r ichini va rezervuarlarni t o ‘Iata boshlaydi. K u z a tu v la rg a
q a ra g a n d a , ay rim texnik v o d o p ro v o d u ch a stk a sid a u la rn in g son i 
100000 ek z m^ ni tashkil q ila d i; o 's is h b a la n d lig i 2 5 —4 0 m m
ga yetadi.
B iologik o ‘sim ta q a n d a y b o ‘lm asin , b a ’zi q u v u rla r o rq a li 
suvning harakatini sustiashtiradi, issiq alm ashinish sam arad o rlig in i 
keskin k am ay tiradi; u m u m a n , tex n o lo g ik ja ra y o n la rn in g izdan 
chiqishiga olib keladi.
B iologik o ‘sim ta la rn in g ta b ía tig a q arab u larg a q a rs h i tu rli 
c h o ra la r ko 'rilad i.
A y lan m a suv bilan ta ’m in la sh sistem alarida b ak teriai o ‘sim ta - 
larga qarshi k o 'p in ch a v aqti-vaqti bilan suvga xlor y u b o rib tu riladi. 
B eriíadigan xlorning m iqdorini a n iq la sh d a qaysi v a q tla rd a (n c c h a
k u n d a q a n c h a xlor kcrakligi) ta jrib a asosida sistem an in g x lo r qabul 
qilish xususiyatiga qarab (b io o ‘sim lik larn in g rivojlanish s a m a ra ­
dorligini hisobga oigan h o ld a ) an iq la n a d i. S uvga x lo r y u b o rish
vaq tid a sistem aning ishi to ‘x tatilm a y d i. H ozirgi v a q td a dreyssen 
m olluskaga qarshi k o ‘rilad ig an c h o r a la r (k im y o v iy va tc rm ik
usullar) aniqlangan va qoMlanilmoqda. Tajriba natijalariga qaraganda, 
bu c h o ra la rn i e rta ro q (hali m o llu sk a la r k atta boM m asdan a w a l) 
ishlatish yaxshi sam ara bcrad i.
X lorlash va mis kuporosi b erish -k im y o v iy kurash c h o ra la ri 
ju m lasig a kiradi. Bu rc ag en tlarn i sistem aga suv o lish v a q tid a n
a w a lro q bevosita kiritish m a q sa d g a m uvofiqdir. K im y ov iy kurash 
usullaridan yoz vaqtlarida fo y d a la n ish ham maq.sadga m u vo fiqd ir, 
chunki m olluskalar yilning issiq pay tlarida tez rivojlanadi. R cag en t- 
larning ishlatiladigan dozalari tajrib a asosida an iqlang an boMib: xlor
u c h u n 4 — 1 0 - ^ , m is k uporosi u c h u n