Makroiqtiodiyot fanidan makroiqtisodiy siyosat tushunchasi va ko'rinishlari

1. MAKROIQTISODIY SIYOSAT TUSHUNCHASI VA KO'RINISHLARI

Dunyoning hech bir mamlakati tashqi iqtisodiy aloqalar va munosabatlardan uzilgan holatda emas. Shu sababli to„liq makroiqtisodiy model o„zida ham ichki, ham tashqi bozorlarda amalga oshirilayotgan operatsiyalarni majassam etishi lozim.

To'liq makroiqtisodiy model-ochiq iqtisodiyot modelidir.
Ochiq iqtisodiyot- shunday iqtisodiyotki, u:
a) mamlakat ishlab chiqarayotgan tovarlari va xizmatlarining ma‟lum bir qismini eksport va import qilishini;
b) mamlakat jahon moliya bozorlarida kredit olishi va kredit berishini anglatadi.
Agar yopiq iqtisodiyot sharoitida barcha ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar ushbu mamlakat ichkarisida sotilsa va barcha xarajatlar uch qismga: iste‟mol, investitsiya va davlat xarajatlariga bo„linsa, ochiq iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan mahsulotning sezilarli qismi chet elga eksport qilinadi. Bunda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga xarajatlarga to„rtinchi unsur sifatida mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning eksporti (chet elliklarning mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilgan xarajatlari) ham kiritiladi.
Kichik ochiq iqtisodiyot va katta ochiq iqtisodiyot o„zaro farqlanadi.
Kichik ochiq iqtisodiyot-katta bo„lmagan mamlakat iqtisodiyotidir. Kichik ochiq iqtisodiyot modeli kapital harakati schyoti va joriy operatsiyalar schyotini o„z ichiga oladi. Bunday iqtisodiyot jahon bozorida katta ulushga ega emas va jahon foiz stavkasiga amalda ta‟sir ko„rsata olmaydi. Kichik ochiq iqtisodiyot jamg„armalari va investitsiyalari-jahon jamg„armalari va investitsiyalarining juda kichik miqdorini tashkil etganligi sababli jahon moliyaviy bozorlaridagi shart-sharoitlarga ko„ra belgilangan jahon foiz stavkasi bu iqtisodiyotda belgilab berilgan (ekzogen) ko„rsatkich sifatida qabul qilinadi.
Katta ochiq iqtisodiyot-ko„lami yirikligi sababli foiz stavkasi mamlakatning ichida ro„y berayotgan jarayonlarning jiddiy ta‟sirida shakllanadigan iqtisodiyotdir.
Katta ochiq iqtisodiyot- jahon jamg„armalari va investitsiyalarining katta qismiga egalik qilayotan yirik mamlakat (AQSh, XXR, Germaniya, Yaponiya, Rossiya va boshq.) iqtisodiyotidir. Bunday mamlakatlar jahon moliya stavkasiga ta‟sir ko„rsata oladi.
Ochiq iqtisodiyotning asosiy ko„rsatkichlari quyidagilardir:
a) YaIMdagi tashqi savdo kvotasi;
b) ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushi;
g) iste‟mol tarkibidagi importning ulushi;
d) investitsiyalar hajmidani xorijiy investitsiyalarning ulushi.
Iqtisodiyotning ochiqligi darajasi odatda mamlakatning tashqi savdosi hajmiga yoki hukumatning siyosiy liniyasiga bog'liq bo„ladi. Masalan, Buyuk Britaniya iqtisodiyoti nisbatan ochiq hisoblanadi, chunki u tashqi savdoga juda bog'langan. AQSh iqtisodiyoti esa nisbatan yopiqdir, chunki tashqi savdo uning rivojlanishi uchun hal etuvchi rol o'ynamaydi.
Ochiq iqtisodiyot xalqaro hisob-kitoblarda xorijiy valutadan foydalanishni ko'zda tutadi. U to'lov balansida, xususan joriy operatsiyalar balansi va kapital harakati balansida o'z aksini topadi.
Makroiqtisodiy siyosat turlari va shakllari quyidagilar kabi:
1. Mablag'lar siyosati: Bu siyosat mablag'lar miqdorini va undagi aylanishni boshqarishga asoslanadi. Bu siyosatning turli shakllari mavjud, misol uchun, pul sanoatlari va kredit shakllari.
2. Kechiktirish siyosati: Bu siyosat mamlakatdagi egohlar yukini kamaytirishga va iste'mol qilishni kuchaytirishga qaratilgan. Bu turdagi siyosatning bir necha shakllari mavjud, masalan, ehtiyotkorlik, tovarlarni rivojlantirish va qimmatbaho mahsulotlarni eksport qilish.
3. Istiqbolli o'simliklashtiruvchi siyosati: Bu turdagi siyosat mamlakatdagi investitsiya miqdorini oshirishga asoslangan va olijaning iqtisodiy ravishda taraqqiyot ko'rsatkichlarini oshiruvchi investitsiya ishlari yuritilishi taqdim etiladi.
4. Valyuta kursi siyosati: Valyuta kursining tartibga solinishi mamlakat iqtisodiyasiga salbi ta'siri bo'lishi mumkin. Shuningdek, valyuta kursining yuqori bo'lmasligi esa eksport mahsulotlari narxlari ko'payishiga sabab bo'lishi mumkin.
5. Davrning siyosati: Bu siyosat davriy miqdorlarni boshqarishga asoslangan, masalan, valyuta miqdorining oshirilishi yoki kamaytirilishi.
6. Ishlab chiqarishni kuchaytiruvchi siyosat: Bu turdagi siyosat mahsulotlarni ishlab chiqarishni kuchaytirishga va olijaning iqtisodiy xavfsizligini saqlashga qaratilgan.
7. Narxlarini boshqaruvchi siyosat: Bu turdagi siyosatning maqsadi narxlarni belgilash va boshqarishdir. Narxlar o'sishi yoki pastlashi esa inflatsiyaga olib kelishi mumkin.
8. Sarmoya siyosati: Bu turdagi siyosat sarmoya portfeli va uning darajasi to'g'risida qaror qabul qilinishiga asoslangan.
9. Sotsial iqtisodiy ko'rsatkichlarni oshiruvchi siyosat: Bu turdagi siyosatlarning maqsadi mamlakatdagi inson resurslarining foydasini oshirish va uning tarbiyalanishi, tibbiyotni ta'minlash, ta'limni kuchaytirish va shunga o'xshash imtiyoziyatlar yuritilishi.
10. Boshqa turdagi siyosatlar: Makroiqtisodiy siyosatning boshqa turdagi shakllari mavjud, masalan, jahon iqtisodiyotining taraqqiyati bilan bog'liq siyosatlar, ekologik siyosatlar va hokazo.
Makroiqtisodiy siyosat deganda hukumatlar va markaziy banklar iqtisodiyotning umumiy ko'rsatkichlariga ta'sir ko'rsatish uchun foydalanadigan choralar tushuniladi. Bu siyosatlar barqaror iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, inflyatsiya darajasini pasaytirish, bandlik imkoniyatlarini yaratish va iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qaratilgan. Hukumatlar amalga oshirishi mumkin bo'lgan makroiqtisodiy siyosatning har xil turlari va shakllari mavjud. Ushbu inshoda makroiqtisodiy siyosatning turli turlari va shakllari muhokama qilinadi.
Makroiqtisodiy siyosatning birinchi turi fiskal siyosatdir. Bu siyosat iqtisodiy faoliyatga ta'sir qilish uchun davlat xarajatlari, soliqqa tortish va qarzlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Fiskal siyosat kengaytiruvchi yoki qisqartiruvchi bo'lishi mumkin. Kengaytiruvchi fiskal siyosat inqiroz davrida iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun davlat xarajatlarini ko'paytirish, soliqqa tortishni kamaytirish va qarz olishni ko'paytirishni o'z ichiga oladi. Aksincha, qisqartiruvchi fiskal siyosat inflyatsiyaga qarshi kurashish va savdo taqchilligini kamaytirish uchun davlat xarajatlarini qisqartirishni, soliqlarni oshirishni va qarz olishni qisqartirishni o'z ichiga oladi.
Makroiqtisodiy siyosatning ikkinchi turi pul-kredit siyosatidir. Bu siyosat markaziy bank tomonidan iqtisodiyotda pul va kredit taklifini boshqarish uchun amalga oshiriladi. Pul-kredit siyosati kengaytiruvchi yoki qisqartiruvchi bo'lishi mumkin. Ekspansion pul-kredit siyosati sharoitida markaziy bank iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun foiz stavkalarini pasaytirish va kreditlar mavjudligini oshirish orqali iqtisodiyotdagi pul massasini oshiradi. Boshqa tomondan, qisqaruvchi pul-kredit siyosati markaziy bankning foiz stavkalarini oshirish va inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun kreditlar mavjudligini kamaytirish orqali iqtisodiyotdagi pul taklifini kamaytirishni o'z ichiga oladi.
Makroiqtisodiy siyosatning yana bir shakli taklif siyosatidir. Ushbu siyosatlar iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish va inflyatsiyani pasaytirish uchun tovarlar va xizmatlar taklifini yaxshilashga qaratilgan. Ushbu siyosatlar iqtisodiy o'sishni va ish o'rinlarini yaratishni rag'batlantirish uchun tartibga solish, soliqlarni kamaytirish va infratuzilmaga sarmoya kiritish kabi choralarga qaratilgan. Biroq, tanqidchilar bu siyosatlar faqat boylarga foyda keltirishi va jamiyatda yanada tengsizlikka olib kelishi mumkinligini ta'kidlaydi.
Nihoyat, valyuta siyosati valyuta bozorida mamlakat valyutasini boshqarishni anglatadi. Ushbu siyosat savdo balansiga ta'sir qilish va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun ishlatilishi mumkin. Mamlakatlar buni o'z valyutalarini devalvatsiya qilish yoki qayta baholash orqali amalga oshirishlari mumkin. Valyutaning qadrsizlanishi eksportning raqobatbardoshligini oshiradi va shu bilan iqtisodiy o'sishni oshiradi. Valyutani qayta baholash inflyatsiyaga qarshi kurashish va importni kamaytirish uchun ishlatilishi mumkin.
Makroiqtisodiy siyosat hukumatlar va markaziy banklar tomonidan iqtisodiy faoliyatga ta'sir ko'rsatish va barqaror iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun qo'llaniladigan muhim vositadir. Fiskal siyosat, pul-kredit siyosati, taklif siyosati va valyuta siyosati makroiqtisodiy siyosatning har xil turlari va shakllaridan ba'zilari bo'lib, bu maqsadlarga erishish uchun ishlatilishi mumkin. Siyosatchilar har qanday siyosat qarorini amalga oshirishdan oldin turli xil variantlarni va ularning potentsial ta'sirini diqqat bilan tahlil qilishlari kerak.