Ma‘ruza: 34 soat

ishlar haqida yozuvlar») kitobida saqlangan. Bu afsonalar,

tarixiy rivoyatlar va haqiqiy voqealar to’plamidir. Qadimgi diniy

aqidalar asosida oilaviy-urug’chilik va qabilaviy arvohlar va

himoyachi - xudolar bo’lgan kamilarga sig’inish yotar edi.

«Kami» so’zi aynan «tepada», «yuqorida» degan ma’noni

anglatar

edi.

Ruhlar

barcha

mavjud

narsalarning

ko’zga

ko’rinmas siymolari hisoblanar edilar. Qadimgi yapon afsonalari

uchun xos bo’lgan xususiyat tabiatga sig’inish (naturizm) va uni

jonlantirish (animizm) edi. Butun tabiat ruhlar bilan to’ladirdilar.

Tog’lar, ko’llar, daraxtlar, gullar va boshqa shunga o’xshashlarga

sajda qilinar edi. Tabiatga sajda qilishdagi markaziy o’rinni

quyoshga topinish egallar edi.

---

11

Xitoy falsafasi o’zining gullab-yashnagan vaqtiga «urushuvchi

davlatlar» deb atalgan davrda erishdiki, uni Xitoy falsafasining

«oltin davri» (er.av. VI-III asrlar) deb atadilar. Asosiy falsafiy

yo’nalishlar quyidlagilardan iborat edi: in-yan, konfusiychilik,

daosizm, ismlar maktabi, moizm, legizm.

Konfusiychilik axloqiy qoidalar va ijtimoiy boshqaruv masalalariga

diqqat-e’tiborni qaratdi. Konfusiychilik uchun eng mukammal

namuna o’tmish edi. Konfusiy (er.ol. 551-449 yy.) o’zi haqida

shunday

degan

edi:

«Eskini bayon qilaman va yangini

yaratmayman». U va uning izdoshlari jamiyatning parchalanib

ketishidan bezovta bo’lganliklari sababli asosiy e’tiborni insonni

o’z atrofdagilarga va jamiyatga nisbatan hurmat ruhida

tarbiyalashga qaratdilar. Shaxs o’zi uchun emas, balki jamiyat

uchun shaxsdir. Konfusiychilik axloqi insonni uning ijtimoiy

vazifasi bilan bog’liq ravishda tushunadi, ta’lim va tarbiyani esa,

insonni ana shu vazifasini bajarishga olib keladigan narsa sifatida

idrok qiladi.

---

Konfusiychilikning

asosiy

axloqiy-siyosiy

qoidalari

quyidagilardan iborat edi:

1. «xalqni shafqat bilan boshqarish va xalq ichiga xulq-atvor

qoidalari yordamida tartibni joriy qilish»;

2. «osmon irodasidan qo’rqish» va «o’lganlar ruhini hurmat bilan

yodga olish»;

3. «tug’ma bilimlarga ega bo’lganlar» (mukammal donishmandlar)

va

«o’qish-o’rganish

natijasida

bilimga

ega

bo’lganlar»

mavjudligini tan olish, ya’ni o’qish-o’rganish tufayli bilimlarni

kasb etish imkoniyati borligi va ta’lim-tarbiyaning buyuk rolini

qayd etish;

4. «Oltin o’rtamiyonalik yo’li», «ikki qarama-qarshi qirrani qo’lda

ushlab, ammo xalq uchun o’rtachasidan foydalanish» qoidasini

qo’llash, ya’ni qarama-qarshiliklarni yumshatish va murosasozlik

nazariyasiga rioya etish.

---

Konfutsiy tomonidan birinchi marta «oltin qoida» deb nom olgan

va keyinchalik ko’pchilik mutafakkirlar tomonidan qolipga

solingan, - «o’zingga ravo ko’rmagan narsani, boshqa odamlarga

ham ravo ko’rma» qoidasi shakllantirildi. Konfusiychilikning

yana bir muhim jihati «ismlarni tuzatish» talabi ediki, unga

binoan agar jamiyatda «hukmdor hukmdor bo’lmasa, xizmatkor

xizmatkorlik qilmasa, o’g’il o’g’illigini qilmasa», ya’ni shunday

vaziyat vujudga kelsaki, u «besh aloqa» talab etgan ta’limot

tashqarisiga chiqsa, voqe’ilikni tuzatish, jumladan, kuch ishlatib

bo’lsa ham tartibni joriy etish zaruriyatini tan olish lozim.

Shundagina jamiyatdagi tabaqalar o’rtasidagi munosabatlarni

qat’iy ravishda tiklash mumkin bo’ladi.

---

Arab yarim oroli islomning kelib chiqishi arafasida urug’-

qabilachilik munosabatlarining inqirozi bosqichida edi. VI - asrda

arab qabilalari o’rtasida markazlashishga bo’lgan tamoyil kuchayib

boradiki,

u

o’z ifodasini xaniflarning (voizlarning) qabila

sanamlariga (shirk) qarshi qaratilgan yakkaxudolikni (tavhid)

targ’ib qilishlarida topadi. Oxirgi xaniflardan biri Quraysh

qabilasidan kelib chiqqan Muhammad (570-632) edi. Muhammad

va uning sahobalarining faoliyati natijasida xanafiylik yangi diniy

oqim islom sifatida shakllandi.

Islom Arabistonda arablarning sinfiy jamiyatga o’tish va Arab

davlatining tashkil topishi davrida paydo bo’ldi. Ilk islomning bosh

yodgorligi bo’lgan Qur’onda mutlaq yakkaxudolik asosiy aqida

bo’lib, arab qabilalarining yagona davlat hokimiyatiga birlashishini

ifodalar edi.

---

Qur’on (arabcha – o’qimoq) musulmonlarning asosiy

muqaddas kitobi bo’lib, ular uni eramizning VII asrida

Muhammad payg’ambar tomonidan yetqazilgan ilohiy

vahiy, deb tan oladilar. Bizgacha yetib kelgan ko’rinishda

Qur’on 114 suraga (boblar) bo’lingan bo’lib, suralarning

uzunidan qisqa tomonga borishi tartibida tuzilgan. Har

bir sura sarlavhaga ega: masalan, «Baqara» («Sigir»),

«Yunus», «Hadid» («Temir»), «Shams» («Quyosh»).

Qur’on Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan keyin to’plashga

boshlandi. Rivoyat qilishlaricha, uning birinchi rasmiy

matni xalifa Usmon (644-656) davrida tahrirdan chiqqan.

O’rta asrlarda muomalada bo’lgan Qur’onning boshqa

nusxalari bizgacha yetib kelmagan.

---

Ma’lumki, Qur’on islom qonunchiligining asosidir. Hadislar esa,

uning murakkab joylarini qisqacha tushuntirib, yangi qirralarini

ochib, umumiy joylarini muayyanlashtirib, uni to’ldiradi. Hadislar –

Muhammad

(s.a.v.)

nasihatlari

ham

bo’lib, musulmonlarni

hayotning barcha sohalariga yo’naltiradi. U kishi shunday degan:

«Men sizlarga ikki narsani qoldirdim, agar sizlar uni mahkam

ushlasangizlar, hech qachon adashmaysizlar, bu –Qur’on va mening

sunnatimdir»

---

Xavorijlar harakati – bu ijtimoiy quyi tabaqalarning feodal

guruhlarining zo’ravonligiga qarshi kurashi bo’lib, oddiy arab-

musulmon va mahalliy aholi manfaatlarini ifodalar edi.

Xavorijlarning

ta’limoti barcha musulmonlarning tengligini

targ’ib qilar edi. Ular fikricha, kelib chiqishidan qat’iy nazar,

hatto u qora tanli qul bo’lsa ham, agar u mo’min bo’lsa, har

qanday odam xalifa bo’la oladi. Ular imom-xalifaga davlatpanoh

yoki muqaddas ruhoniy shaxs sifatida emas, balki mo’minlarning

vakolatli dohiysi va ular manfaatini himoya qiluvchi kishi sifatida

qarar edilar. Xalifani saylash va bo’shatish, sud ishlari va o’limga

hukm etish masalalari jamoaga tegishli bo’lishi kerak edi. Har

qanday musulmon jamoasi o’z imom yoki xalifasini saylashi

mumkin

edi.

Shuning

uchun

xavorijlarning

ko’pchilik

yo’lboshchilari o’zlarini imom yoki xalifa deb atar edilar.

---

Ali va uning avlodlarining hokimiyatga bo’lgan huquqini qo’llab-

quvvatlovchi uning tarafdorlari islom tarixiga shialar (shia-firqa)

nomi bilan kirdilar. Shialar islom sunnasini tan olmay, uni yolg’on,

Alining hokimiyatga bo’lgan huquqini inkor etuvchi deb bilib,

o’zlarining sunnalari bo’lgan «Axbor» ni vujudga keltirdilar.

Shunday qilib, aynan islom tarixining tong otaridayoq, unda

ijtimoiy-siyosiy xususiyatga ega bo’lgan ixtilof paydo bo’ldi. Shu

jihatdan ismoiliylar va qarmatiylik mafkurasi boshqalardan ko’ra

o’ziga xosdir.

---