Ma’ruzalar matni

4- MAVZU.
SHisha, shisha buyumlar va sitallarning asosiy xossalari.


Reja:

1. 
   Umumiy ma’lumotlar.
   
2. 
   SHisha ishlab chiqarish
   
3. 
   SHishaning tuzilishi va asosiy xossalari
   
4. 
   SHishaning turlari
   
5. 
   SHisha buyumlar va konstruksiyalar
   
6. 
   SHlak va tosh eritmasidan ishlangan buyumlar
   
7. 
   Sitallar va ular asosidagi buyumlar
   

1. 
   Umumiy ma’lumotlar
   

SHisha va shisha tayyorlash jarayoni antik Egipet, Mesopotamiya, Gretsiya va Rimda eramizdan avvalgi 30-40 asrlarda ma’lum bo‘lgan. Keyinchalik Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlariga shisha tayyorlash texnologiyasi turli xududlardan kirib kelgan. O‘zbekistonda mustaqillik tufayli shisha va shisha buyumlar ishlab chiqaruvchi zavodlar, sexlar ko‘paymoqda. SHular jumlasiga 1996 yilda qurib ishga tushirilgan CHirchiq, Quvasoy shisha zavodlarini kiritish mumkin. Bundan tashqari bir tomonlama nur o‘tkazuvchi, shishapaket, rangli va avtomobilsozlik uchun uch qatlamli shishalar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilmoqda.
SHisha va shisha buyumlar quyidagi jixatlari bilan klasslarga bo‘linadi: kimyoviy tarkibga ko‘ra: oksidli (silikatli, kvarsli, boratli, fosfatli va sh.k.); kislorodsiz (galogenli, nitratli va sh.k.); ishlatilish sohasiga ko‘ra; qurilish, me’morchilik, texnik, shisha idishlar va shisha tolalar.

2. 
   SHisha ishlab chiqarish
   

SHisha ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo sifatida kvars qumi ohaktosh, soda va natriy sulfati ishlatiladi. SHisha qorishmasini pishirish haroratini pasaytirish uchun unga soda, natriy sulfati qo‘shiladi. Agar kvars qumi va sodadan iborat qorishmadan shisha olinsa, nim shaffof suvda eruvchan shisha bo‘ladi (Na₂Si0₃). Qorishma tarkibiga ohaktosh yoki dolomitni kiritish shishani suvda erimasligini ta’minlaydi.
Silikatli shisha 1500⁰S haroratda maxsus shisha eritish xumdonlarida olinadi. Massa harorati 800-900⁰S etganda silikatlar hosil bo‘lish jarayoni boshlanadi. Harorat 1150-1200⁰S bo‘lganda massa shaffoflashadi, lekin tarkibida ko‘p havo pufakchalari bo‘ladi. SHisha massasidagi havo aralashmalari 1500⁰S chiqib ketadi va shisha qiyomiga etadi. Massani qoliplash harorati 200-300⁰S atrofida bo‘lib, quyuqligi kimyoviy tarkibiga bog‘liq. SiO₂, Al₂O₃, ZrO₂ oksidlari massani quyuqlashtirsa, Na₂O, CaO, Li₂O oksidlari aksincha, suyuqlashtiradi. SHisha massasini erigan xolatda uzoq muddat ushlash uning strukturasini amorf holatidan kristall holatga qayta o‘tishga olib keladi.
Silikat shishaning oksid tarkibi, % massa bo‘yicha:
SiO₂-64-73; Al₂O₃-0,5-7,2; K₂O-0-5; Na₂O-10-15; CaO-2,5-26,5; MgO-0-4; Fe₂O₃-0-0,4; SO₃-0-0,5; V₂O₃-0-5.
SHisha massasiga kaolin, dala shpati (Al₂O₃) kiritilishi uning mexanik mustahkamligini, termik va kimyoviy chidamligini oshiradi. SHisha xom ashyosi tarkibiga B₂O₃ qo‘shilsa, uning shishalanishi tezlashadi va kristallanishi kamayadi. Rux oksidi (ZnO) shishaning harorat chiziqli kengayish koeffitsientini kamaytiradi va termik chidamligini oshiradi.
Qo‘rg‘oshin oksidi (RbO) optik shisha va xrustall tayyorlashda ishlatiladi.
SHisha olish “qayiq” usulida bo‘lib, cheksiz shisha lentasini tortish demakdir. SHisha qalinligi tortish tezligi bilan boshqariladi. Vitrina va ko‘zgu oynalari silliqlanadi va shaffoflanadi.