Mashinalardan foydalanish asoslari
Ehtiyot qismlar sarfiga ta’sir etuvchi omillar
Download 3.58 Mb. Pdf ko'rish
|
машина фойда асослар фанидан дарслик
|
10.2 Ehtiyot qismlar sarfiga ta’sir etuvchi omillar
Ehtiyot qismlar sarfiga ko‘pgina omillar guruhi ta’sir etadi (10.1-rasm). Bu guruhlar quyidagilardan iborat: - konstruktiv; - texnologik; - ekspluatatsion; - tashkiliy. Konstruktiv omillar. Konstruktiv omillar guruhiga mashinalarning loyihalash va ishlab chiqarishda ta’minlangan ishonchlilik darajasi, konstruksiyasining murakkabligi darajasi va detallarning birxillas htirish darajasi kiradi. 143 Ishonchlilik darajasi. Mashinalar konstruksiyasining ishonchlilik darajasi uni ishlab chiqarishga va ekspluatatsiya sharoitida texnik soz holatda saqlab turishga ketadigan harajatlarning nisbati bilan baholanadi: n C a /C ish (L opt ), (10.3) bu erda: C a – mashinaning narxi (shina va akkumulyator batareyasi kirmaydi), so‘m. C ish (L opt )- L opt resurs davomida mashinaning ishonchliligini saqlash uchun ketgan o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisi: C ish (L opt ) C eq (L opt )+S t (L opt )+S m (L opt )+S tq (L opt ), (10.4) bu erda: C eq (L opt )- L opt resurs davomida ehtiyot qismlar uchun ketgan xarajatlar yig‘indisi, so‘m; S t (L opt )- L opt resurs davomida mehnat sarflari uchun ketgan xarajatlar yig‘indisi, so‘m; S m (L opt )- L opt resurs davomida materillar uchun ketgan xarajatlar yig‘indisi, so‘m; S tq (L opt )- L opt resurs davomida mashinalarning turib qolishlari sababli yo‘qotiladigan pul mablag‘lari yig‘indisi, so‘m; Mashinalar ishonchlilik darajasi oshgan sari ehtiyot qismlarga b o‘lgan talab kamayadi , natijada ularni texnik soz saqlash uchun ketadigan xarajat ham pasayadi , ya’ni n>1. Hozirgi vaqtda ko‘pgina mashina ishlab chiqaruvchi firmalar ishonchlilik darajasi qiymatini n≥1.5 etkazmoqdalar. Bunday natijaga erishish uchun ko‘pkina izlanishlar, konstruksiyani takomllashtirish, texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida sifatli bajarish kerak. Mashinaning ishonchlilik darajasi pasaygan sari ehtiyot qismlarga b o‘lgan talab oshib boradi. Ishonchliligi oshgan sari esa buning aksi . Shu sababli ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab har xil bo‘ladi. 144 Mashina L opt resursga etgungacha uning ishonchliligi asta-sekin pasayadi. Chunki avotmobilning foydalanishdan boshlab bosib o‘tgan masofasi oshgan sari ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab oshib boradi (10.2-rasm ).Shuning uchun ehtiyot qismga bo‘lgan talab hisoblanayotganda, mashina foydalanishdan boshlab bosib o‘tgan masofani e’tiborga olish kerak. Konstruksiyaning murakkablik darajasi. Mashina sanoati o‘z mashinalarining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini doimo yaxshilashga qaratib ish olib boradi. Bunday natijaga, asosan, konstruksiyani murakkablashtirish bo‘yicha erishiladi. Konstruksiya murakkablashib borgan sari, uning elementlari soni oshib boradi, natijada ehtiyot qismlar nomenklaturasi ham oshadi. Birxillashtirish darajasi. Mashina puxtaligi birxillashtirilgan va standartlashtirilgan uzel va detallarni (podshipniklar, moy tutkichlar, elektr jihozlari, detallari, normalar va b.) qo‘llash bilan ham oshiriladi. Buning natijasida mashina parki bo‘yicha ehtiyot qismlar nomenklaturasi pasayadi. Ekspluatatsion omillar. Ekspluatatsion omillar guruhiga dala, iqlim va ishlash sharoitlari, foydalanish jadalligi, haydovchining malakasi va 0 20 40 60 80 100 L, moto/sоаt 10.1- rasm. Ehiyot qismlarning solishtirma sarfini masof a bo‘yicha o‘zgarishi км Сўм 1000 С ЭҚ 4.0 3.0 2.0 1.0 145 boshqalar kiradi . Dala sharoitlari. Dala sharoitlari mashina agregat va detallarining ishiga ta’sir etadi, bunda texnik holat parametrlarining o‘zgarish jadalligi tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin, ya’ni mashinalarning ishlash sharoit toifasi o‘zgarsa, uning texnik holati va o‘z navbatida ehtiyot qismlar sarfi o‘zgaradi. Shu sababli “Nizom”da mashinalar ishlash sharoiti toifasining ehtiyot qismlar sarfiga ta’sirini K 1 tuzatish koeffitsienti orqali e’tiborga olinadi. Transport sharoiti. Transport sharoitini ehtiyot qismlar sarfiga ta’sirini e’tiborga olish uchun “Nizom”da K 2 koeffitsienti keltirilgan. Iqlim sharoiti. Mashinalarning agregat va tizimlarining issiqlik va boshqa ish tartibotlariga hamda uning texnik holatiga va ehtiyot qismlar sarfiga ta’sir etadi. Ehtiyot qismlar sarfiga iqlim sharoitlarining ta’sirini e’tiborga olish uchun “Nizom”da K 3 tuzatish koeffitsienti keltirilgan. Mashinalardan foydalanish jadalligi. Bu ko‘rsatkichlar o‘z navbatida ehtiyot qismlar sarfiga ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadi. SHu sabali ehtiyot qismlar sarfiga bo‘lgan talabni hisoblash vaqtida mashinalardan foydalanish jadalligini yillik yoki prognozlash davrida o‘rtacha bajarilgan ish bilan e’tiborga olinadi. Haydovchining malakasi. Mashinaning texnik holatiga ta’sir etadigan omillar o‘z navbatida ehtiyot qismlar sarfiga ham ta’sir etadi. SHu sababli ko‘pgina korxonalarida ehtiyot qismlarni kam sarf qilgan haydovchilarga qo‘shimcha mukofot puli belgilab, oylik maoshlariga qo‘shib beradilar. Bu ko‘rsatkichni har bir korxonada o‘z vaqtida hisobga olib borilsa, tejamkorlik va mashinalardan foydalanish samarasi oshadi. Texnologik omillar. Ushbu omillarning har biri o‘z navbatida ehtiyot qismlar sarfiga keskin ta’sir etadi. Chunki qaysi korxonada sifatsiz TXK va ta’mirlash ishlari o‘tkazilsa, taqlidchilar tomonidan ishlab chiqarilgan va boshqa sifatsiz ehtiyot qismlar buzilgan detallar o‘rniga qo‘yilsa hamda mashina ishlab chiqargan zavod (firma) tomonidan belgilangan sifatli 146 ekspluatatsion materiallar qo‘llanilmasa ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab oshib boradi. Bu talabni kamaytirish maqsadida har bir korxonada: TXK va ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazish; ehtiyot qismlarni “asliyat” nusxasini qo‘yish; ekspluatatsion materiallarni zavod (firma) tomonidan belgilangan turlarini qo‘llash kerak. Tashkiliy omillar. Bu omillar guruhiga: Mashina-traktor parkiga keladigan yangi va hisobdan chiqariladigan mashinalar soni, mashinalar “yosh” guruhi va mashinalarning jamlanish darajasi kiradi. Yangi keladigan va hisobdan chiqariladigan mashinalar soni. Ushbu ko‘rsatkich hozirgi vaqtda bizning davlatimizda notekis o‘zgarmoqda. Chunki mashinalarning narxi haddan tashqari yuqori bo‘lganligi sababli ko‘pgina korxonalar o‘z vaqtida yangi mashinalarni sotib ololmayaptilar va natijada mashinalarni hisobdan chiqarish ham sust bormoqda. Bun day holat MTP ta’minot ishlarini qiyinlashtiradi. Mashinalar “yosh” guruhi. Mashinalar “yosh” guruhi deb, mashina parkini “yosh” guruhlarga soni yoki foizli taqsimlanishi tushuniladi. Har bir korxona yoki region uchun o‘rtacha yoshi va “yosh” guruhlardagi mashinalar soni qisqa vaqt uchun keskin o‘zgaradi. Bu, o‘z navbatida, ehtiyot qismlar sarfiga keskin ta’sir etadi. Shu sababli mashinalar “yosh” guruhini ehtiyot qismlarga bo‘lgan talabni hisoblashda e’tiborga olish zarur (buni ehtimollik usuli e’tiborga oladi). Mashinalarning jamlanish darajasi. Mashina-traktor parkida bir turdagi mashinalar ko‘p jamlangan bo‘lsa, ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab oshadi, lekin kam jamlangan bo‘lsa, moddiy texnik ta’minotni tashkil etish qiyinlashadi. |
