Mashinalardan foydalanish asoslari

10.3 Chet davlatlar va mamlakatimiz mashina traktor parkidagi 
moddiy-texnik ta’minot tizimi tarkiblari 
 
O‘zbekistonda 1991 yilgacha markazlashtirilgan moddiy-texnik ta’minot 
tizimi ishlardi, u davlat ombor tarmoqlari orqali harakat tarkibi, ehtiyot 
qismlar va ekspluatatsion materiallarning taqsimlanib istemolchilarga etkazar 
edi. Hozirgi vaqtda bu tizim bozor iqtisodiyoti bo‘yicha chet davlatlar 
tajribalariga asoslanib ishlamoqda. Respublikamizdagi mashina transporti 
parkini ehtiyot qismlar bilan ta’minlash tizimining tarkibiy tuzilishi (10.3- 
rasm)da keltirilgan. 
Mashina ehtiyot qismlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar guruhi 
quyidagilardan iborat: mashina va ehtiyot qism ishlab chiqaruvchilar;
mustaqil pudratchi ta’minlovchilar; mashina ishlab chiqqan zavodlar orqali 
agregatlarni ta’mirlash; taqlid qiluvchi (imitator)lar. 
Mashina va ehtiyot qism ishlab chiqaruvchilar. Mashina ishlab chiqar-
uvchi korxonalar tomonidan tayorlanadigan asl ehtiyot qismlar (kuzov, 
transmiissiya detallari va boshqalari) ishlab chiqarishga butlovchi 
bo‘lishdan tashqari, ekspluatatsiyadagi mashinalarni ta’minlash uchun ham 
yuboriladi. 
Mustaqil pudratchi ta’minlovchilar. Bunday korxonalarga butlovchi 
sifatida ishlatadigan detal va uzellarni ishlab chiqaruvchi ixtisoslashgan firma 
(pudratchi zavod)lar kiradi. Masalan etakchi firmalar: «BOSH» (yonilg‘i 
apparatlari). «GIRLING» (tormoz tizimlari) va boshqalar. Ular o‘z 
buyumlarini ishlab chiqarishga etkazib beradilar hamda tizim omborlari va 
har xil turdagi do‘konlar orqali sotadilar.
Mashina ishlab chiqqan zavodlar orqali agregatlarni ta’mirlash. Yirik 
mashina ishlab chiqaruvchi firmalar hozirgi vaqtda eyilgan detallarni o‘z 
kuchlari bilan sifatli tiklamoqdalar. Ular tomonidan dvigatel va boshqa 
agregatlar, buyumlar ta’mirlanadi va ehtiyot qism sifatida, ekspluatatsiya 
jarayonida ishlatiladi. 

---

148 
Taqlid qiluvchi (imitator)lar 

 faqat sotish uchun ehtiyot qismlarni ishlab 
chiqaruvchi ko‘p guruhli, etarli raqobatchi imitator-korxonalardir. Bunday 
korxonalarda ko‘pincha kam nomli detallar nomenklaturasi ishlab chiqari-
ladi, ularning sifati va standartlarga mosligi kafolatlanmaydi hamda narxi 
asliyatga nisbatan past bo‘ladi.
Chet davlatlarda mashina ishlab chiqaruvchilar orasida, shunday qoida 
borki «kim ishlab chiqarsa, o‘sha xizmat ko‘rsatadi». SHu sababli 
mashinalarga kerakli ehtiyot qismlar bilan ta’minlashni asosan mashina 
ishlab chiqaruvchi firma (zavod)lar o‘z zimmasiga oladilar. Moddiy-texnik 
ta’minot tizimi, esa asosan uch bosqichli omborlar majmuasidan iborat: 
markaziy, regional(hududiy) va dilerlik omborlari. Firmaning mashinalari 
geografik hududlar bo‘yicha keng tarqalgan sharoitlarda, to‘rt bosqichli 
omborlar tizimdan foydalanilad: bunda markaziy ombordan keyingi 
bosqichda mintaqaviy(zona) omborlar bo‘lib, ular regional omborlar guruhiga 
xizmat ko‘rsatadi.
Markaziy ombor- moddiy-texnik ta’minot tizimining asosiy takibiy 
qismidir. Bu omborda firmaning o‘z va chet davlatlarda ekspluatatsiya 
qilinayotgan mashinalar parkiga kerakli ehtiyot qismlarning 80%ga yaqin 
nomenklaturasi (ya’ni 50-70 ming nomdagi detallar) saqlanadi. Saqlanadigan 
ehtiyot qismlar nomenklaturasi, ularning hajmi va olib kelish davriyliklari 
reja asosida olib boriladi. Reja ehtiyot qismlarning oldingi yilgi sarfiga va
mashinalar parki tarkibiga asoslanib tuziladi. Bu omborga ehtiyot 
qismlarning asl nusxalari mashina ishlab chiqaruchi va pudratchi hamda 
firma tarkibidagi agregat va detallarni ta’mirlovchi zavodlardan etkaziladi. 
Har bir detal nomi bo‘yicha muqobil zahira hajmi yillik talabning 30…35% 
darajasida saqlab turiladi. 
Markaziy omborning bir nechta bo‘limlari bo‘lib, ular mintaqa (region)lar 
bo‘yicha mashina parkini hisobga olish, buyurtmalarni ro‘yxatlash, 
sotilayotgan, zahiradagi va keltirilayotgan detallarni nazoratlash, mehnat 
sarfini hisobga olish, buxgalteriya hisobi kabi ishlarni bajaradilar.

---

149 
Mintaqaviy (zona)omborlar- markaziy omborning bo‘limlari hisoblanadi. 
Ularning vazifalari o‘z mintaqalaridagi mashina parkini ehtiyot qismlar bilan 
ta’minlashdir. Bu omborlarning hajmi ular tomonidan xizmat ko‘rsatiladigan 
regionlar soniga bog‘liq. Mintaqaviy omborlarga ehtiyot qismlar, asosan, 
markaziy ombordan keltiriladi. Ayrim vaqtlarda, esa mustaqil ravishda bu 
omborlarga ehtiyot qismlarning asl nusxalari mashina ishlab chiqaruchi va 
pudratchi hamda firma tarkibidagi agregat va detallarni ta’mirlovchi 
zavodlardan to‘g‘ridan

to‘g‘ri olib kelinadi. Ularda saqlanayotgan detallar 
nomenklaturasi 20 minga yaqin nomdan iborat bo‘lib, o‘rtacha zahira hajmi 
1,5…2 oyga etarli darajada ushlanadi. Maksimal va minimal zahira hajmi 
ko‘p yillik tajribalarga asoslanib, etarli darajasida ushlanadi, ya’ni o‘rtacha 
maksimal zahira 2,5…3 oylik, minimali esa 1…1,5 oylik talab darajasidan 
oshmaydi.
Regional omborlar -mintaqaviy omborlarning bo‘limlari hisoblanadi. Bu 
omborlar mashina parklari jamlangan tumanlarda joylashtiriladi va ularning 
vazifasi ushbu mashina parkini kerakli ehtiyot qismlar bilan ta’minlashdir. 
Agarda firma mashinalari yillik eksporti 2 mingdan oshsa, regional omborlar 
boshqa davlatlar xududida ham tashkil etiladi. Ehtiyot qismlar bozoridagi 
qattiq raqobat talablari mashina firmalarini tezkor ishlashga va yangi 
boshqarish usullarini qo‘llashga jalb etadi. Shu sababli bu omborlarning 
hajmi ular tomonidan xizmat ko‘rsatiladigan tumanlar soniga bog‘liq. 
Ularda umumiy ehtiyot qismlar nomenklaturasining 60%ga yaqini (10…15 
ming nomdagi detallar) va har bir nom bo‘yicha 2,5…3 oylik zahirasi 
saqlanadi. Regional omborlarga ehtiyot qismlar asosan mintaqaviy (yoki 
markaziy) omborlardan keltiriladi. Ayrim vaqtlarda, mustaqil ravishda, bu 
omborlarga ehtiyot qismlarning asl nusxalari mashina ishlab chiqaruchi va 
pudratchi hamda firma tarkibidagi agregat va detallarni ta’mirlovchi 
zavodlardan to‘g‘ridan

to‘g‘ri olib kelinadi. Regional omborlar yuqori 
boqichdagi omborlar bilan reja asosida birgalikda ishlaydilar.