Mashinalardan foydalanish asoslari

w
(L
)
L,минг км

---

156 
v
i
– mashinalarning i-nchi «yosh» guruhining oxirgi qiymati, ming km. 
«Yosh» guruhining oralig‘i (

L
BASH
), bir oylik, chorak, yarim yoki bir 
yillik bosib o‘tiladigan masofalar asosida, ya’ni Ehtiyot qismlar qaysi davr 
uchun aniqlanayotganiga qarab olinadi.
11.2 Ehtiyot qismlar zahirasini boshqarish tizimi. Tizimning asosiy 
ko‘rsatkichlari 
Omborda saqlanadigan ehtiyot qismlar nomenklaturasi va hajmini 
aniqlash usuli hamda ushbu zahiralarni optimal darajada saqlash jarayoniga 
zahirani boshqarish, deyiladi.
Bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida 
ehtiyot 
qismlar 
bo‘yicha 
beriladigan 
buyurtmaning eng qulay hajmiga va uni olib kelish davriga katta e’tibor beriladi. 
Agar yil davomda ishlatiladigan ehtiyot qismlarni hammasi birdaniga olib kelinsa, 
ularni omborda saqlash uchun xarajatlar haddan tashqari oshib ketadi, chunki 
kapital mablag‘lar to‘liq harakatda bo‘lmaydi va ombor maydonidan unumli 
foydalanilmaydi. Shunday qilib, kerakli ehtiyot qismlar zahirasini kichik hajmda 
va katta davriyliklarda olib kelish qulay. Ammo bunda tashish harajati va 
qo‘shimcha xarajatlar oshadi hamda iste’molchilar katta hajmda oladigan mollari 
uchun beriladigan moliyaviy imtiyozdan mahrum bo‘ladilar. Shular sababli, olib 
kelinadigan ehtiyot qismlar partiyasining xarajatiga va olib kelish davriyligiga 
ikkita omil birday ta’sir etadi: 
- buyurtmani olib kelish uchun ketadigan xarajatlar;
- zahirani saqlash uchun ketadigan xarajatlar. 
Ehtiyot qismlar zahira hajmini va buyurtma berish vaqtini aniqlash uchun 
oddiy jadval usulidan tortib, to murakkab iqtisodiy-matematik usullargacha, har xil 
usullar qo‘llaniladi. Iqtisodiy-matematik usullar eng qulay (optimal), ehtiyot qism 
hajmini va buyurtma berish davriyligini aniqlashga qaratilgan. Bu usul shartiga 
ko‘ra, bitta detalni olib kelish va uni saqlash uchun xarajatlar yig‘indisi eng kam 
(minimal) bo‘lishi kerak. Ehtiyot qism zahirasini boshqarish uchun yillik xarajatlar 
(K) quyidagi tenglama bo‘yicha hisoblanadi:

---

157 
C
J
q
A
q
Q
K
2



, 
(11.9) 
bu erda:
Q
- ko‘rilayotgan detal bo‘yicha, ATKda yil davomida kerak bo‘ladigan 
ehtiyot qismlar hajmi, dona; 
q
- beriladigan buyurtma (olib kelinadigan partiya) hajmi, dona;
А
-buyurtma partiyasini tashib kelish va tayyorlash uchun o‘zgarmas 
xarjatlar, so‘m; 
J
-ehtiyot qismlarni saqlash xarajatlarni e’tiborga oluvchi koeffitsient 
(taxminan 0,15…0,35);
С
-ehtiyot qismning narxi, so‘m. 
Tenglamadagi birinchi yig‘indi yil davomida buyurtmalarni olib kelishga, 
ikkinchi qismi esa ularni saqlash xarajatlari yig‘indisini ko‘rsatadi. Eng qulay 
buyurtma hajmi tenglama yig‘indisining eng kichik qiymatiga to‘g‘ri keladi 
(11.2-rasm)
Yuqoridagi tenglamani 
q
bo‘yicha differensialab, nolga tenglashtirilsa, 
eng qulay buyurtma hajmi topiladi:
C
J
A
Q
q
ОПТ



2
, 
(11.10) 
Ushbu eng qulay buyurtma hajmi orqali zahirani boshqarishning ko‘p 
ko‘rsatkichlari aniqlanadi: 
- yil davomida beriladigan buyurtmalar soni: 
ОПТ
q
Q
n

, 
(11.11) 
- buyurtmalar berish davriyligi (t
b
):