Materialshunoslik indd

dielektrikning mexanik xossalari. Izolatsiya materiallari-
dan ishlab chiqarilgan konstruksiyalar mexanik kuch ta’siri ostida 
bo‘lishi sababli ularning mexanik mustahkamligi va deformatsiyasini 
o‘rganish katta ahamiyatga ega (10.7­rasm).
17
T.K. Basak. Electrical engineering materials.New Age Intenational, Nil 
edition. USA, 2009.51-bet

---

171
a) 
b)
10.7-rasm. Materiallarning mexanik xossalari.
Statik cho‘zilish, siqilish va egilishning oddiy ko‘rinishlari amaliy 
mexani kaning asosiy qonuniyatlariga bo‘ysunadi va bundagi mustah-
kamlik chegaralarning qiymatlari (s
ch 
,s
c
 , s
e
 , SI da Paskalda o‘lchanadi 
(1 PA=1 N/m
2
=10
–5
kgs/sm
2
). Cho‘zilishdagi mustahkamlik yupqa 
varaq va tasma shaklidagi dielektriklarga xos bo‘lib, bu materiallar 
o‘tkazgich yuzasiga, masalan, kabel o‘zagiga qoplana yotganda hi-
sobga olinadi:
s
ch 
=R
ch
/F Pa,
bunda, P
ch
– dielektrikning uzilish lahzasidagi ta’sir kuchi, kg; F– 
dielektrikning ko‘ndalang kesim yuzasi, m
2
. Uzish mashinasida ma-
terialning yemirilishga bo‘lgan mustahkamligi (P
ch
) ning cho‘zilishi 
%
100
⋅
∆
=
l
l
i
ham aniqlanadi.
10.8-rasm. Cho‘zilishdagi mustahkamlikni deformatsiyaga 
bog‘liqligi.

---

172
Nisbiy cho‘zilishning kichik qiymatlari mo‘rt va qattiq jismlar 
(chinni, shisha, getinaks) uchun tegishli bo‘lib, qayishqoq materiallar 
(rezina, elastomer) da esa i ko‘rsatkichi nisbatan katta qiymatlarga 
bo‘ladi (10.8-rasm). Chunki qayishqoq materialning mexanik mus-
tahkamligi kichik qiymatlarga ega. Ba’zi plastik materiallarda i qiy-
mati qattiq va qayishqoq materiallarning xarakteristikalari oralig‘ida 
bo‘ladi. Materialning mexanik mustahkamligi maxsus tayyorlangan 
namunalar yordamida aniqlanadi. Materialdan tayyorlanadigan na-
munalarning shakli ularga qo‘yiladigan kuch yo‘nalishini hisobga 
olgan holda ishlab chiqiladi. Masalan, dielektrikning cho‘zilish (a), 
siqilish (b) va egilish (v) ga bo‘lgan mustahkamligini aniqlash uchun 
tayyorlangan namunalarning shakllari keltirilgan. Materiallarning 
siqilishga bo‘lgan vaqtincha qarshiligi s
c
yuqorida keltirilgan ifodaga 
o‘xshash bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi:
F
P
s
s
=
σ
Pa.
Tajribaga asosan, metallarda σ
ch
= σ
s
bo‘lgani sababli ularda siqi-
lishdagi kuchlanishni aniqlash shart emas. Dielektriklarda esa σ
ch 
≠
¹σ
s
bo‘lgani sababli, mexanik mustahkamlik ikkala yo‘nalishda alohida-
alohida aniqlanadi. Tolali va qatlamli dielektriklarni sinash uc-
hun namunalar tayyorlashda ulardagi tola yo‘nalishi e’tiborga oli-
nadi. Ko‘pchilik dielektriklarning siqilishga bo‘lgan mustahkamligi 
cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamligidan ancha yuqoriligi (σ
ch
<< σ
s
) 
sababli ularni, asosan, siqilish yo‘nalishi bo‘yicha ishlatish maqsadga 
muvofiqdir.
Jismning egilishdagi zo‘riqishi eguvchi moment (M) ning qarshi-
lik momenti (W) ga nisbati orqali aniqlanadi:
σ
e
=
W
M
.
Aksariyat materiallarning mexanik mustahkamligi ularning kesim 
yuzasiga uzviy ravishda bog‘liq bo‘ladi. Dielektrikning mexanik xos-
sasi haroratga ham bog‘liq bo‘lib, issiqlik ta’sirida uning mexanik 
mustahkamligi kamayadi. Gigroskopik materiallarda namlik orta bor-
gan sari ularning mexanik mustahkamligi pasayib boradi.

---

173
Mo‘rtlik plastik deformatsiyasiz yemirilish turiga kirib, u material 
strukturasi va tekshirish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Materialga ta’sir 
ettiriladigan kuchlanish tezligi oshirib borilib, uning harorati keskin 
kamaytirilsa, jismning mo‘rtlikka bo‘lgan mexanik mustahkamligi 
kamayadi. Ko‘pgina materiallar katta statik yemirilish kuchlanishi-
ga ega bo‘lishi bilan bir qatorda, mo‘rtligi sababli, ularning dinamik 
yemirilish kuchlanishi kichik bo‘ladi. Materiallarning dinamik kuch-
lanishini aniqlaydigan usul – bu urilish egiluvchanligi yoki urilish qo-
vushqoqligidir. Jismning urilish qovushqoqligi s
q
uni sindirishga sarf 
etiladigan quvvatning (A) shu jism kesim yuzasiga (F) bo‘lgan nis-
bati (s
q
= 
F
A
. J/m
2
) orqali aniqlanadi. Bu qiymat polietilenda 100 kJ/m
2
bo‘lgan holda, sopol va mikaleksda bor­yo‘g‘i 2–5 kJ/m 
2 
ga tengdir.
18
Suyuq dielektriklarga (moy, lok, kompaund) ning mexanik xossa­
larini o‘rganishda qovushqoqlik qo‘l keladi. Qo‘vushqoqlik deganda 
suyuqlik va gaz molekulalarining siljishdagi ichki ishqalanishi tufayli 
yuzaga keladigan ichki qarshilik tushuniladi. U h bilan belgilanib, 
dinamik qovushqoqlik (ichki ishqalashish) deyiladi va 1 Pа×s = 10P 
= 1000 sP (Pauz)da o‘lchanadi (10.9­rasm).