Mavzu: Mulkchilik ta’riflarining tahlili

Mulkchilik munosabatlarini amalga oshirishning tarixiy shakllari
Iqtisodiyotda, xususan, mulkiy munosabatlar shakllarini o‘rganishda mulkni tasniflash muhim o‘rin tutadi. Ko‘pchilik iqtisodchi va faylasuflar uchun mulk subyekti tasniflash mezoni sifatida olinadi. Agar mulk bir shaxsga tegishli bo‘lsa, u – xususiy. Agar u bir necha shaxsga tegishli bo‘lsa – jamoaviy. Agar u butun jamiyatga tegishli bo‘lsa – umumxalq yoki davlat mulki hisoblanadi. Bunday yondashuv G‘arbdagi tadqiqotchilar uchun mulkning uchta xususiy, jamoaviy va ijtimoiy shaklini ifodalashga asos bo‘lgan. Ba'zan ularga aksiyadorlik (korporativ) va davlat shakllari ham qo‘shimcha qilinadi. Ba'zida aksiyadorlik mulkini jamoaviy shakl deb, davlat mulki esa ijtimoiy shakl hisoblanadi. Lekin bundan mohiyat o‘zgarmaydi.
Mulkchilik munosabati tarixan qanday shakllarda rivojlanganligi katta qiziqish uyg‘otadi.

Mulk shaklllarining rivojlanishi
Ixtiyoriy shakldagi mulkning namoyon bo‘lishi qator omillarga bog‘liq. Jumladan:
• mehnat sharoitlari va natijalarini o‘zlashtirib olish usullari;
• mehnat sharoitlari va natijalarini tasarruf etish xususiyatlari;
• mehnat sharoitlarini takror yaratish;
• faoliyat turlari bo‘yicha almashishning asosiy usuli;
• natijalarni qayta taqsimlash usullari.
1. Mulkchilikning eng dastlabki shakli jamoaviy mulk G‘arb huquqiy tizimining asos (antik taraqqiyot)ini tashkil etadi. U uchta asosiy xususiyat bilan tavsiflanadi:
jamoaviy mulk jamiyatga – uni to‘laqonli a'zolari deb tan olingan hamma indvidlarga tegishli;
jamoaviy mulkni qayta taqsimlash huquqi mutlaq jamiyatga tegishli;
jamoaviy mulk jamoaviy huquq normalari bilan tartibga solinadi. Jamoaviy mulkning asosiy tavsiflari quyidagilardan iborat:
a) boshqarish (taqsimlash) – ijtimoiy;
b) egalik qilish – xususiy;
v) jamoaviy mulk obyektidan voz kechish ta'qiqlangan;
g) ijtimoiy majburiyatlar tizimi;
d) ishlab chiqaruvchining o‘z faoliyati natijalariga mulkchiligi. Jamoaviy mulkning rivojlanishi davlatchilikni yuzaga keltirgan.
Ushbu bosqichda davlat majbur etish apparati sifatida hali jamiyatga qarshi turmaydi.
2. Oliy mulk davlat mulkining dastlabki shaklidir. Davlatni tashkil etish ko‘p hollarda mulkni, masalan, yerni zo‘rlik bilan tortib va bosib olish natijasi bo‘lgan. Oliy mulkning asosiy tavsiflari quyidagilardan iborat:
a) mulk va hokimiyatning bo‘linmasligi;
b) xizmat uchun mukofot sifatida resursni hadya etish shaklida faoliyat bilan almashish;
v) mehnat sharoitlarini ishlab chiqaruvchilarga biriktirish (xususiy egalik);
g) biriktirilgan resurslarni tasarruf etish uchun davlat monopoliyasi;
d) ishlab chiqaruvchining o‘z faoliyati natijalariga mulkchiligi. Davlat boshlig‘i bunday mulkning «oliy mulkdoriga» aylangan va ularni o‘z fuqarolariga tarqatgan (hadya qilgan). Yerni egalikka olish va undan foydalanish sharti davlatga xizmat qilishdan iborat bo‘lgan. Oliy hokimiyat ixtiyorida eng muhim ta'sir etish vositasi – tortib olish (tasarruf etish) huquqi qoldirilgan. Bu bir vaqtning o‘zida ikkita o‘zaro bog‘liq vazifani hal etish imkonini bergan: ishlab chiqaruvchining ehtiyojlarini qondirish va ishlab chiqaruvchini o‘zi foydalanadigan resursni takror yetishtirishga majbur qilish.
Asta-sekin vaqt o‘tishi bilan oliy mulkchilik instituti sharoitida, davlat monopoliyasi xo‘jalik faoliyati mahsulotlari bilan almashuv rivojlanishiga to‘sqinlik qila boshlagan. Iqtisodiy ehtiyojlarning ta'siri ostida mulkchilik instituti o‘zgara boshladi. Natijada turli ishlab chiqarish usullariga xos ikki xil institut shakllandi: tabaqali va ko‘p pog‘onali mulk.
3. Tabaqali mulk – oldingi davrda asosiy mehnat sharti bo‘lgan tabiiy resurslarga tabaqali monopoliyalarning shakllanishi bilan tavsiflanadi, dvoryanlarning o‘zlariga «biriktirilgan» mol-mulkni tasarruf etish huquqining kengayib borishi bilan izohlanadi.
Tabaqali mulkchilikning asosiy xususiyatlari:
a) mulkdorlar sinfining paydo bo‘lishi;
b) ishlab chiqarish vositalari cheklangan aylanmasining paydo
bo‘lishi;
v) hokimiyat huquqlariga nisbatan mulkiy huquqlarning cheklangan xususiyati;
g) ishlab chiqaruvchining o‘z faoliyati natijalariga mulkchiligi;
d) mulkdan olinadigan daromadni qayta taqsimlash yangi shaklining paydo bo‘lishi. Rivojlanishning Yevropa modeliga xos tabaqali mulkchilik instituti davlat mulkchiligidan xususiy mulkchilikka o‘tish bosqichi sifatida ta'riflanadi.
4. Xususiy mulkchilik individning jamoaviy xo‘jalik faoliyatidan ajralib chiqishini o‘zida namoyon etadi va quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
• iqtisodiy agentlarning mustaqilligi;
• mehnt sharoitlari va natijalarining erkin aylanishi;
• hokimiyat huquqlariga nisbatan mulkiy huquqlarning yetarliligi;
• mulkdorning mulkiy javobgarligi.
Xususiy mulk institutining shakllanishi tobelikning yangi shakli – iqtisodiy tobelikning paydo bo‘lishiga olib keldi. Xodimning ishlab chiqarish vositalaridan ajralishi bilan bir qatorda ishlab chiqaruvchining o‘z mehnatining mahsuliga bo‘lgan huquqidan mahrum etilishi yuz berdi.
5. Korporativ mulk. Ko‘plab tadqiqotchilar korporativ mulkni xususiy mulk bilan tenglashtirib, korxonani tashkil etishning korporativ shaklini mulkiy majmuani ishonchli boshqarish shakli sifatida talqin etishni taklif qiladilar. Korporativ mulkchilikning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: mulkning ayrim shaxslarga taqsimlanganligi; iqtisodiy agentlarning tobelik munosabatlari; iqtisodiy agentlar javobgarligining cheklanganligi; qayta taqsimlash munosabatlari sohasida mulkdan keladigan daromadlar rolining keskin ortishi; mulkdor – korporatsiya huquqlarini bilvosita himoyalash orqali mehnat sharoitlarini takroriy yaratish.
6. Ijtimoiy mulk. Ijtimoiy mulk yuridik va jismoniy shaxslar mulki bilan birga mavjud bo‘ladi. Jamiyat mulki, ko‘p holatlarda davlat tomonidan boshqarilishiga qaramay, unga tegishli emas. Jamiyatning muammosi resurslarni takroriy ishlab chiqarish va mulkdan daromad – monopol rentani olish ustidan nazorat o‘rnatishdan iborat.
Ijtimoiy mulkchilikning asosiy xususiyatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
a) jamiyatning hokimiyat apparati sifatida davlatdan ajratilishi;
b) jamiyatning tabiiy resurslarga monopoliyasi;
v) ijtimoiy mulk obyektlaridan foydalanishning konsession mexanizmi;
g) ishlab chiqaruvchining o‘z faoliyati natijalariga mulkchiligi;
d) ijtimoiy mulkdan keladigan daromadlardan jamiyat a'zolarining ijtimoiy ahamiyatli ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanish.
7. Ko‘p pog‘onali mulkchilikning vujudga kelishi mulkdor vakolatlarining turli xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida taqsimlanishi jarayonini o‘zida namoyon etadi. Ko‘p pog‘onali mulkchilikning asosiy xususiyatlari:
a) mol-mulk va hokimiyatning ajratilmaganligi;
b) mol-mulk uchun to‘liq huquqlarga ega shaxslarning mavjud emasligi;
v) mulkdor vakolatlarini amalga oshirishda ishtirok etishning xizmat xususiyati;
g) ular o‘rtasida mulkchilik vakolatlari taqsimlanadigan subyektlar o‘rtasidagi tobelik munosabatlari;
d) mehnat sharoitlarining ishlab chiqaruvchilarga biriktirilishi. Ta'kidlash lozimki, ko‘p pog‘onali mulkchilik instituti barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mehnat sharoitlarini tasarruf etishdagi huquqlarini sezilarli darajada cheklagani holda, mehnat natijalarining erkin aylanishinini istisno etmaydi. Demak, tabiiy resurslar emas, balki xo‘jalik faoliyatining mahsulotlari ishlab chiqarishning asosiy vositalariga aylanishiga ko‘ra mazkur institutning iqtisodiy asosi nuray boshladi. Lekin bu noiqtisodiy majburlashga asoslangan hokimiyat o‘z mavqeini osongina bo‘shatib berganligini anglatmaydi. Ko‘p pog‘onali mulkchilik instituti o‘z shaklini o‘zgartirdi. Tarixdan ushbu o‘zgarishning ikkita yo‘nalishi ma'lum: totalitar va byurokratiya mulkchiligi.
8. Totalitar mulkchilikka sobiq Ittifoqda mavjud bo‘lgan «davlat mulkchiligi» instituti yaqqol misol bo‘ladi.
Totalitar mulkchilikka mos keluvchi rejali-taqsimlash iqtisodiyotida xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘zlariga biriktirilgan mol-mulkka faqat amalda egalik qiladilar va o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotning ham, uni sotishdan olingan mablag‘larning ham egasi hisoblanmaydilar. Totalitar mulkchilikning asosiy xususiyatlari:
• hokimiyat va mulkning ajratilmasligi;
• ishlab chiqarish vositalariga davlat monopoliyasi;
• mehnat sharoitlarining xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida markazlashgan tarzda qayta taqsimlanishi;
• ishlab chiqaruvchining o‘zi yetishtirgan mahsulot va uni sotishdan olinadigan daromadni tasarruf etish huquqidan mahrum etilishi;
• mehnat sharoitlarini markazlashgan rejalashtirish mexanizmi yordamida takroriy yaratish.
9. Byurokratiya mulkchiligi ko‘p pag‘onali mulkchilik rivojlanishining tabiiy mahsuli hisoblanadi. Ishlab chiqarish emas, balki qayta taqsimlash katta miqdordagi pullarni yuzaga keltiradi. Uning asosiy xususiyatari:
a) mulkchilik huquqlarini himoya qilishning samarali tizimi mavjud emasligi;
b) resurslar va mahsulotlarni qayta taqsimlash jarayonida amaldorlar ishtirokining qonunchilikda belgilangan imkoniyati;
v) narxlar va tariflarning byurokratik tartibga solinishi;
g) xufiyona iqtisodiyotning katta ulushi;
d) mehnat sharoitlarini takror yaratish samarali mexanizmining mavjud emasligi.
Hokimiyat va mulk ajralmasligining rasman tan olinishi bilan xususiy mulkchilik huquqini buzmay qolmaydi. Noiqtisodiy majburlashga asoslangan hokimiyat mulkdorning erkin irodasiga nisbatan iqtisodiy hayotning muhim omili hisoblanadi. Hokimiyat tuzilmalarida ishtirok etish orqali beriladigan imkoniyatlar xo‘jalik faoliyatidan kelib chiqadigan imkoniyatlarga nisbatan ancha yuqori. Hokimiyaga ega amaldorlar shaxsiy boylikni ko‘paytirish uchun hokimiyat imkoniyatidan foydalanadilar. Lekin hokimiyat o‘z egasiga mulkdan ko‘ra ko‘proq narsani beradi, ularning sa'y-harakatlari birinchi navbatda hokimiyatni saqlab qolishga yo‘naltirilgan. Ular, odatda, hokimiyatni yo‘qotib, mulkdan ham mahrum bo‘ladilar.